Монгол Улс [ 10] дорнод болонтөв Азид оршихбүрэн эрхт улс . ХойгуурааОросын Холбооны Улс , өмнө талаарааБНХАУ -тай хиллэдэг,далайд гарцгүй улс юм. Улсын нийслэл ньУлаанбаатар бөгөөд улс доторх цорын ганцих хүн амтай хот .
Монгол Улс нь 1 564 116 км2 талбай нутаг дэвсгэртэй, 2022 оны байдлаар 3,398 сая гаруй хүн амтай байна. Нийт хүн амын 95 хувийг монгол үндэстэн, 4 гаруй хувийгКазах үндэстэн эзэлдэг.
Өнөөгийн Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр хүн анх суурьшсан цагаас эхлэн нүүдэлчин соёл иргэншил эзэгнэн, МонголынХүннү ,Сяньби ,Нирун ,Түрэг Уйгур ,Кидан улс байгуулагдан оршин тогтнож байв. 1206 ондЧингис хаан Их Монгол Улсыг байгууланЕвроазийг эзэлсэн эзэнт гүрнийг үүсгэн байгуулжээ. Түүний ач хүүХубилай хаан Хятадын эх газрыг бүхэлд нь эзэлж,Юань улсыг (1271-1368) байгуулж улсын нийслэлийг Дайду буюу одоогийнБээжин д шилжүүлсэн байна. Юань улс унасны дараа төрийн нэгдмэл захиргаа суларч монголчууд бие даасан шинжтэй хэд хэдэн хэсэгт хуваагдан орших болсон.
17-18-р зуундЗүрчидийн Манж Чин улсын мэдэлд орсон ч 1911 ондтусгаар тогтнолоо сэргээн тогтоосон . 20-р зуундМонгол улс нь олон улсад тусгаар тогтнолоо бүрэн олж авсны дараа нийгэм, эдийн засаг, төр захиргааны хувьдЗөвлөлт Холбоот Улс тэргүүтэй социалист орнуудтай хамтын ажиллагаа бүхий холбоотон улс байв. 1924 онд түүхэндээ анх удаа Үндсэн хуультай болж, Бүгд Найрамдах Ардын засаглалыг тунхаглаж, социалист орон болсон.
1990 оны Ардчилсан хувьсгалаар Монгол Улс социализмаасардчилсан , чөлөөтзах зээлийн эдийн засагт нийгэмд шилжин орсон.
Монгол Улс нь хөгжиж буй орон юм. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээгээр (26,8 тэрбумам.доллар ) дэлхийд 111-т жагсаж, нэг хүнд ноогдох хэмжээ 11 882 $ байна.Хөдөө аж ахуй ,нүүдлийн мал аж ахуйн уламжлалтай.Зэс , нүүрс экспортолдог. Мөнгөний нэгж —төгрөг .
Монгол Улс нь НҮБ-ын 191 улс болонГэгээн Ширээт Улс ,Палестин ,Европын Холбоотой дипломат харилцаа тогтоосон бөгөөдНэгдсэн Үндэстний Байгууллага ,Дэлхийн Худалдааны Байгууллага ,Олон Улсын Валютын Сан ,Европын Аюулгүй Байдал Хамтын Ажиллагааны Байгууллагын гишүүн улс юм.
Монгол хэмээх нэрний учир, үгийн гарлын талаархэдэн янз таамаг бий. Монгол улсыг түүхэнд оршин тогтнож төр засгын дагууИх Монгол Улс ,Юань улс ,Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс ,Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс ,Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс (БНМАУ) гэх мэтээр нэрлэдэг. 1992 оны Үндсэн хуулийг баталснаар улсын албан ёсны нэр нь "Монгол Улс" болсон.
Хиймэл дагуулаас харсан зураг Монгол Улс 1 564 116 км2 талбай газар нутагтай. Энэ нь дэлхийн хуурай газрын бараг 1 хувьтай тэнцэнэ. Газар нутгийн хэмжээгээр дэлхийд 19, Ази тивд 7, далайд гарцгүй улсуудаас 2 дугаарт ордог. Нутаг дэвсгэрийн 0,43 хувийг гадаргын ус бүрхсэн.
Монгол Улс Ази тивд хойд өргөрөг (х.ө)- ийн 41°35' - 52°09', зүүн уртраг (з.у)-ийн 87°44'-119°56'-ийн хооронд оршдог бөгөөдЮНЕСКО -гийн ангиллаарТөв Ази , НҮБ-ийн шинэ ангиллаарДорнод Азид хамаардаг байна. Газрын байрлалаар хоёуланд нь,соёлын хувьд Төв Ази,эдийн засгийн хувьд Дорно Азитай илүү дотно. СаяхнаасЗүүн Хойд Азийн бүсийн хурал зөвлөгөөнд оролцох болсон.
Өмнөд, дорнод, өрнөд гурван талаарааХятад Улстай 4 677 км, умард талаарааОрос Улстай 3 543 км зурвасаар хиллэнэ.Далайд гарцгүй . Хилийн нийт урт — 8 220 км. Хэдий хиллэдэггүй ч баруун хилКазахстан Улсаас 38-хан километр зайтай.
Хөндлөн 2 392 км, гулд 1 259 км сунасан «дэлгэсэн тэрлэг шиг»[ 11] [ 12] [ 13]
Монголын байгаль Монгол төв азийн өндөрлөгт байрлах тул нийт нутгийн 80 орчим хувь нь далайн түвшнээс дээш 1 000 м-ээс илүү өндөр оршино. Нутгийн баруун талаар 900 км уртМонгол Алтай , түүний үргэлжлэлГовь Алтайн нуруу байна. Нутгийн төв хэсгээрХангай , Хөвсгөлийн уулархаг муж (хойшСоён хүрнэ), дорно умард нутгаарХэнтийн нуруу байна. Зүүн, зүүн өмнөд зүг рүү өндрийн хэмжээ буусан байдаг.Уулсын өндрөөс дурдвал Монгол Алтайн нурууны ноён оргилТаван богд хөвчийнХүйтэн оргил (4 374 м), ХангайнОтгонтэнгэр (4 008 м), СоёныМөнх сарьдаг (3 491 м), ХэнтийнАсралт хайрхан (2 799 м) юм. Дорнод нутгаарШилийн богд (1 778 м) зэрэг унтарсан галт уулстай.
Томоохон гол, мөрний сав газраар харьцангуй нам доор байна. Нутгийн баруунтааИх нууруудын хотгор , Дэлхийнбайгалийн өвд бүртгэгдсэнУвс нуурын хотгор байгаа бол Дорнод аймагт Монгол Улсын хамгийн нам доор цэг буюуХөх нуурын хотгор далайн түвшнээс дээш 560 м-т бий.
Увс нуур Монголд нийлээд 67 000 км урт болох 3 811 гол горхи, 500 м³ эзлэхүүнтэй 3 500 гаруй нуур, 7 000 орчим булаг шанд, 540 м² талбай бүхий 190 гаруй мөсөн гол, 250 гаруй рашаан, газрын доорх усны 139 орд газар байна. Улаанбаатар хот бол хот дотроо рашаантай байдаг дэлхийн хоёрхон нийслэлийн нэг юм.
Монголын гол мөрнийг Умард мөсөн далайн, Номхон далайн, Төв азийн гадагшаа урсгалгүй гэсэн гурван ай савд хуваан үзнэ.Орхон бол Монголын хамгийн урт гол юм (1 124 км, усаа цуглуулах талбай 133 000 км²). Харин Хятадад урсдаг уртыг нь оруулж тооцволХэрлэн гол Монголын хамгийн урт гол /1 200 км/ юм. Хамгийн ус ихтэй ньСэлэнгэ мөрөн юм. Жилийн дундаж урсац нь 300 м3 /сек байдаг. Монгол орны хамгийн том мөсөн гол бол Алтай Таван богд дахьПотанины мөсөн гол бөгөөд 20 км орчим урттай.
Хамгийн том нуур ньУвс (3 350 км²), хамгийн гүн нуур ньХөвсгөл (238 м) юм.
Монгол хойноосоо урагш ойт хээр, хээр, говь, цөлийн гэсэн өргөргийн дөрвөн бүс, өндөр уулс, ялангуяа ойт хээрийн бүсийн уулс өөд авирахад тайгын болон тагийн бүслүүр ажиглагддаг. Монголын байгалийн бүс, бүслүүр, гадаргын байдлыг харгалзан Хангай, Хэнтийн, Алтайн уулархаг, Дорнодын талархаг, Говийн гэж дөрвөн их мужид хуваадаг. Ойт бүслүүр нь тогтмол дулаан, тааламжтай уур амьсгалтай, үржил шим сайтай, ялзмаг ихтэй.
Хүрэн, хар хүрэн, цайвар хүрэн, хар шороон, нугын хүрэн, говийн бор, цөлийн бор саарал, нуга намгийн болон мараалаг, давсархаг зэрэг олон төрлийн хөрс байдаг. Үүний дотор үржил шимт хүрэн хөрс тавь орчим хувийг эзэлдэг. Газар тариалан эрхэлж болох газар нь газар нутгийн 0,76 %-г эзэлдэг. Усжуулалттай газар 840 км² байна.
Хустайн нуруунытахь Монгол оронд нэг ба олон наст, модлог, бутлаг, хагас бутлаг зэрэг 4 000-аад зүйлийн ургамал, ногоо ургадаг.
7 баг, 24 овог, 70 гаруй төрөлд хамаарагдах 140 гаруй зүйлийнхөхтөн , 390-ээд зүйлийнжигүүртэн оршино.
Түүний дотортахь ,хавтгай ,мазаалай зэрэгамьтан ,монгол алтан хундага ,тарваган шийр ,дорогостойн вансэмбэрүү зэрэг дэлхийд өөр аль ч газарт байхгүйургамал бий.
Физик газар зүйн зураг Он Хүн ам[ 14] 1918 647,5 1935 738,2 1956 845,5 1969 1 197,6 1989 2 044,0 2010 2 754,7 2015 3 000,0 2022 3 457,5
Хүн амын тоо (1961-2003) Монгол Улс хүн амын тооллогыг ойролцоогоор арав арван жилийн зайтай явуулдаг. 1918 онд явуулсан хүн амын анхны тооллогоор Монгол Улсын хүн ам 647 мянга байсан.[ 15] Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа Монгол Улсын хүн амын тоо эрчимтэй өсч 1966 онд 1 сая, 1988 онд 2 сая хүнтэй болжээ. Нийгмийн шилжилтийн үед хүн амын өсөлт буурч 2010 оны тооллогоор 2,75 сая хүнтэй байсан бол 2015 оны эхэнд 3 сая хүн амтай болсон.[ 16]
Хүн амын тоогоор дэлхийн 194 улсаасАрмени ,Литватай зэрэгцээд135-р байранд байна.
Хүн амын нягт — 1,8 хүн/км² буюу хүн амынхамгийн сийрэг суурьшилтай орон болно.
1 000 хүн тутамд 20 хүн төрж, 6 хүн нас бардаг, жилийн дундаж өсөлт — 1,49 % (2016 он). Хүн амын 36,6 % нь 0–14 насны багачууд, 68,9 % нь 15–64 насны хөдөлмөрийн чадвартан, 4 % нь 65-ээс дээш өндөр настан юм. хүйсийн харьцаа жигд, дундаж наслалт — 68,6 жил.[ 17]
Монгол Улс үндсэндээ нэгэн төрлийн ард түмнээс бүрдэнэ. Хүн амын 97хувьмонгол үндэстэн байна.
Ястнаар салган бүртгэдэг уламжлалтай. 2020 оны хүн амын тооллогыг үндэслэвэлхалх ястан (84 %) зонхилжказахууд (3,4 %),дөрвөд (2,8 %),баяд (2,2 %),буриад (1,8 %),захчин (1,3 %),дарьганга (1 %),урианхай (1 %),дархад ,хотгойд ,торгууд ,хотон ,мянгад ,тува ,барга ,үзэмчин ,элжигин ,сартуул ,хамниган ,цаатан ,харчин ,цахар зэрэг хориод нэрээр бүртгэж байна.Хятад ,Орос ,Солонгос зэрэг гадаадын иргэн 0.6 хувийг бүрдүүлж байна.[ 19]
Буриад,Ойрад монгол нь халхжих, тува, хотон, чантуу зэрэгтүрэг угсаатан , хамнигантунгус угсаатан нь монголжих үйл явц явагдсаар байгаа. Казахууд Баян-Өлгийд 88 % эзэлж байгаа болохоор харьцангуй өөрийнхөөрөө байна.
БНМАУ-ын үед БНХАУ-тай харьцаа муудан 1963—1966 ондХятадуудыг үлдэн хөөж,Зөвлөлт Холбоот Улс бутрахад 1990—1992 онд Монголд байсан Зөвлөлтийн цэргийн анги, мэргэжилтнүүдийг гаргажээ.[ 20] [ 21] [ 22]
Улсын албан ёсны хэл ньмонгол хэл байна. Монгол хэлалтай язгуурынмонгол бүлгийн гол хэл юм. Монгол Улсадхалх аялга голчлох бабуриад аялга ,Ойрад аялга ,дархад аялга тодорхой ялгардаг. 1941 оноос хойшкирил үсгээр бичдэг болсон.Кирил монгол бичгийн дүрмийг 1-р ангиас хүүхдүүдэд заадаг. 35 үсэгтэй. Чингис хааны үеэс уламжилсанМонгол бичиг 1990 оноос сэргэж, дунд сургуулийн 5-р ангиас заадаг болсон. Компьютер, гар утаснаалатин үсэг хэрэглэх нь түгээмэл.
Мөн алтай язгуурынтүрэг төрлийнказах ,тува хэлээр ярина. 1-4-р ангид эх хэлийг хүүхдүүдэд зааж, 5-р ангиасАнгли (сүүлийн үе),орос (Зөвлөлтийн үеэс),солонгос ,герман ,хятад ,япон зэрэг харь хэлийг хүүхэд залуус сурч эзэмшдэг.
Монголын ард түмний ихэнх ньбуддын шашинтан (53 %). Буддын шашныгэлүгва буюушарын шашин гэсэн ёсыг дагадаг. Мөн шашин, бурхны сүжиг алдрах хүний тоо (38 %) өссөн. Хүн амын цөөн хувьдИслам ,бөө ,христийн шүтлэг байна.[ 24]
Эрт дээр үеэс Монголд бөө,тэнгэр шүтлэг байсан бөгөөд 16-р зуунаас буддын шашин Монголд гурав дахь удаагаа хүчтэй дэлгэрсэн.Жавзандамба нарын олон хутагт хувилгаан тодорсон. БНМАУ-ын эхэн үед шашныг хориглож, сүм хийдийг шатааж, лам нарыг хороож байв. Хожим суларч 1990 оноос хойш шашин шүтэх эрх чөлөөлөгдсөн.
2010 онд буддын 127, христийн 96, лалын 6, бүгд 234 сүм хийд байв.[ 25] Гандантэгчэнлин хийд .
Улаанбаатар Дархан Эрдэнэт Монголын хүн амын 71 хувь хот газар амьдарч байна.[ 26] гэр хороолол их.
Засаг захиргааныхот суурин байхгүй. Уламжлал болонхууль харвал22-26 хот бий:
2010 оны хүн амын тоогоор:
Монгол оронд 850 000 жилийн тэртээ «босоо хүн» амьдарч байсан[ 27] Хойд цэнхэрийн агуйгаас олддог.[ 28]
Монгол орон эртнээсанчин ,малчин ,нүүдэлчин ард түмний өлгий байсаар ирсэн бөгөөд тэдгээр ньмонгол ,түрэг ,зүрчид аль ч угсаа байсан үргэлж өмнөд газрыннанхиадтай зууралдан байлдах батүмэн газрын их цагаан хэрмээр хил тогтдог байв.
Хүннү улс (НТӨ 209 – НТ 48)Сурвалж бичигтгуйфань ,шаньрун ,ицюй ,ху ,линь ху ,дунху (дорнод ху),хуньюй , шюжун зэрэг олон нэрээр тэмдэглэгдэж явсаар МЭӨ 209 ондМодун шаньюй Хүннү улсыг (НТӨ 209 – НТ 48) нэгтгэн байгуулжээ.Ноён уулнаас Хүннүгийн ноёны бүлэг булш олсон ба хүннүгийнмал адуулах,нум сум ,жад , охор илдээр зэвсэглэх ньмонголоос ялгаагүй юм. Хүннүгийн зүүн этгээдийнСяньби хүчирхэгжин Монголыг эзэгнэсэн нь 93–234 он бөгөөдТаньшихуайн үед нэр мандсан.
Дараа нь бас нэгэнмонгол угсаат Жужан улсыг (330—555)Шэлүнь хэмээх сайн эр алдаршуулж яваадТүрэг улсад (555—745) зай тавьжээ.Уйгур улсын (745—840) нийслэлХар балгасыг бас нэгтүрэг угсаатан болохЕнисейн киргиз галдан шатаасан боловч удалгүй монголынХидан Улсад (907—1125) түрэгджээ.Кидан хүмүүсийг зүрчидийнАлтан улс мөхөөсний дараа Монголын тал нутагт олон аймаг зэрэгцэн оршиж, олзлон булаалдаж байсан ба хамтатгаадзүбү аймгийн холбоо гэж байв.
Чингис хаан Монголын эзэнт гүрэн Олон аймгийн дотроосХамаг Монголын хиад аймгийнборжигон овогтТэмүүжин буюуЧингис хаан (1162—1227) тодорчтатар ,мэргид ,хэрэйд ,найманыг ээлж дараалан дагуулсаар 1206 онд Хэрлэний хөдөө арлынхуралдайгаар нэгдсэнИх Монгол Улсыг байгуулжээ. Чингис хаан «мөнх тэнгэрийн хүчинд»Тангуд ,Алтан ,Хар Хидан ,Сартуул (Хорезм ) улсыг дайлан дагуулсан ба найманыТататунга багшаарМонгол бичиг (эхэндээуйгуржин ), татарынШихихутуг заргачаарИх Засаг хуулийг зохиолгон улсаа засчээ.
Чингис хааны өндөр төрийгӨгөөдэй хаан залганХархорумыг нийслэл болгон хөгжүүлж,МНТ -г бичүүлж, Алтан улсыг мөхөөж, дорноЕвропыг байлдан дагуулсан болГүюг , дараа ньМөнх хаан залгаж Багдадын халифыг буулганИраныг эзэлжээ.Хубилай хаан 1260 онд Монголын хаан болоод 1271 ондЮань Улс (1271—1368) хэмээх үеийг эхлүүлэнДайдуг (одоо Бээжин) нийслэл болгон сууж, 1279 онд өмнөдСүнг мөхөөнХятад орныг бүрэн эзлэсэн бабуддын шашныг шүтэж,дөрвөлжин үсэг хэрэглэжээ.
Монголын байлдан дагуулал өрнө зүгтАдриатын тэнгис ,Египет , дорно зүгтЯпон , өмнө зүгт ИндонезийнЯва арал хүрч 33 сая км2 газарт ноёрхож байв.[ 29] Британийн дараа) их нутагтай гүрэн байжээ.Луужин ,өртөө ,энхтайван , цэргийн арга ухаан, өрнө-дорныг холбосон зэрэг дэвшил, нээлт авчирсан юм. Нүсэрдээд ирэхийн цагт Юань,Зүчи ,Цагаадай ,Хүлэгүгийн улс болон бутарчээ.
Тогоонтөмөр хаан 1368 онд ХятадыгМин улсад алдан «Давааны арын орон» буюу монгол нутагтаа эргэн суусан.
14-17-р зууны Монгол улс ХархориныЭрдэнэ зуу Тогоонтөмөр хааныгАюушридар залгаж Хархорумд суусан ч Хархорумыг Мингийн цэрэг 1380, 1388 онд довтлон галдан шатаажээ. 1634 ондЛигдэн хаан нас барж улсгүй болох хүртэл Чингисээс эхлэн тоолвол39 хаан суусан. Улсын нэрийг эхэндээ «Умард Юань» хэмээсэн ч замхраад хожмоо түүхчид «Бага хаадын үе»,«Монголын хаант улс» , «Дөчин дөрвөн хоёр» зэргээр нэрийджээ. Улс төрийн эв бутарсан буюуалтан ургийн ноёнтой дөчин монгол (зүүн монгол)-дөрвөн Ойрад (баруун монгол) болон талцаж, хаад нэгнээ хороон солигддог байв. Мин улсынЖөнтун хааныг олзолж байсанЭсэн хаан (1453—1454) алтан ургийн дундуур ганцаар шургасан байдаг.Мандухай сэцэн хатны авчирсанБатмөнх даян хаан (1480—1517) улсаа хурааж «хөл хөсөр, гар газар» амаржуулж байв.
Зүүн монгол ньхалх ,цахар ,урианхай зүүн гурван түмэн,ордос ,түмэд ,юншээбүү баруун гурван түмэн, баруун монгол ньцорос ,дөрвөд ,торгууд ,хошууд дөрвөн аймагт хуваагдаж байв. Сүүлчийн хаад цахар нутагт (хожмынӨвөр Монгол ) сууж байсан ба түмэдийнАлтан хан 1577 онд төвөдийн Содномжамцыг урин залж «Далай лам» өргөмжилсөнөөс эхлээд монголчууд нийтээрээшарын шашинд орсон ньбуддын шашин Монголд гурав дахиа дэлгэрсэн явдал юм. Ар халхад 1585 ондЭрдэнэ зуу хийд баригдсан.
1634 онд манжууд Лигдэн хааныг дарж өвөр монголыг дагуулснаар Монголын хаант улс (1368—1634) мөхсөн юм. Гэхдээ ар Монголдхалхын Түшээт, Засагт, Сэцэн ханы гурван аймаг,хотгойд , Шиньжянд дөрвөн Ойрад аймаг тусгаар оршин байв. 1688 ондЗүүнгарын Галданд ялагдан дайжсанӨндөр гэгээн ,Чахундорж нар халхаа аван 1691 онд манжЧин улсад дагаар оржээ.
1921 он. Монгол хатан Манж Чин улс монголчуудыг 1634-1755 оны хооронд гурван хэсэг үед дагаар оруулж эзэрхээд олон хошуу, аймаг, чуулган болгон захирсан бөгөөд өнөөгийн Монгол орныг сүүлийн жилүүддээ «Гадаад (манжаартүлэрги ) Монгол» хэмээж байв. ҮүндСэцэн ,Түшээт ,Сайн ноён ,Засагт ханы халх дөрвөн аймаг,Ховдын хязгаар ,Тагны Урианхайн хязгаар (одооТува орон ) орж байв. ХожимБогдын шавь нутаг нэмэгдсэн. Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яам байгуулагдаж,Улиастай (төв),Хүрээ ,Ховдод амбан жанжин суудаг байлаа.
1755 онд хотгойдынЧингүнжав ЗүүнгарынАмарсанаатай зэрэг манжийн цэргийн эсрэг босоод дарагджээ.
Чин улс монгол ноёдыгван ,бэйл ,бэйс ,гүн гэж зэрэглэн алба гувчуур авч, цалинпүнлүү өгч, ардыг дарлах шат тогтолцоог бий болгосон бөгөөд «хятад хүн монгол нутагт сууж болохгүй», «хятад хүн монгол эхнэр авч болохгүй» зэрэг үндэстний шинжийг хамгаалах цааз гаргасан байсан. 1907 онд Ховдын хязгаараасАлтайн хязгаарыг салган байгуулж, мөн онд «Шинэ засгийн бодлого» гэдэг хятаджуулах түрэмгий бодлого явуулж эхэлснээр ар Монголын ноёдын үндэсний ухамсар сэргэн, тусгаар тогтнох эв санаа нэгджээ.
Богд хаан 1939 он.Халхын голын байлдаан .Жуков ,Чойбалсан Чин улс хэзээ мөдгүй мөхөх нь тодорхой болсон цагт халхын ноёд Их хүрээнд нууцаар зөвлөлдөх болж,1911 оны12 сарын 29 -нд Богд гэгээн, 8-рЖавзандамба хутагтыг Богд хаанаар өргөмжлөн Монгол улс сэргэснийг зарлан тунхаглаж, оны цолыг «Олноо өргөгдсөн» гээд улсын нийслэлийгНийслэл хүрээ хэмээжээ. Монгол улс сэргэн мандахадбарга ,харчин ,өөлд зэрэг олон газрын монголчууд ирж хүчээ өргөж, талархан сайшааж байв.Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс таван яам бүхий засгийн газар байгуулаад Хүрээ, Улиастай, Ховдын манж амбан, дарангуй цэргийг хөөн гаргажээ. Тухайлбал 1912 оны зунДамдинсүрэн ,Магсаржав нарын удирдсан 5 000 монгол цэрэг Ховдыг чөлөөлж, 1913—1914 ондӨвөр Монголыг чөлөөлөхөөр 10 000 цэрэгтаван замаар байлдаж Хаалган хүртэл давшсан байна.
Олон улсаар хүлээн зөвшөөрүүлэх,ДИУ -ын нэхэлтийг сөрөхөөрОросын Хаант Улс руу элч зарж тусламж гуйж байв. 1914-1915 оны Хятад-Монгол-Орос гурван улсынХиагтын гэрээгээр тусгаар тогтносон бодит байдлаа баталж чадалгүйГадаад Монгол нь Хятадын доор «өөртөө эзэрхэх» гэгджээ. 1919 онд хятадынСю Шүжаны цэрэг Нийслэл хүрээг эзэлж, автономийг устган дарангуйлсан ч 1920 ондБарон Унгернээр удирдуулсан Оросын Хаант Улсын үлдэгдэл цагаан цэрэг нэвтэрч Үндэсний Хувьсгалт Армиг Хүрээнээс хөөхөд Хиагт руу бүгсэн. Богдыг дахин хаан ширээнд өргөмжиллөө.1921 оны 3 сарын 18 -нд Зөвлөлтийн улаан цэргээр дэмжүүлжСүхбаатарын удирдсан ардын журамт цэрэгХиагтыг Үндэсний Хувьсгалт Армигаас чөлөөлж, 7-р сард Нийслэл хүрээнд орж ирсэнээс хойш Монгол улс дахин тусгаар тогтнолоо алдаагүй юм.
ЗХУ шинэ тутамкоммунист ертөнцдөө Монголыг багтааж, Хятадаас өмгөөлөгч ар тал болжээ. Богдыг эхлээд хэмжээт эрхт болгоод Ардын засаг байгуулагдав. Богд нас барснаар хаант засгаас татгалзаж,1924 оны11 сарын 26 -ндБүгд Найрамдах Монгол Ард Улс (БНМАУ)-ыг тунхаглананхны үндсэн хууль баталж, нийслэлийгУлаанбаатар хэмээсэн. Харц ардыг тэтгэж, харин язгууртан, ламыг хавчих болсон бөгөөд 1932 ондшамбалын дайн дэгдэн дарагдаж, 1937 оны үед лам, сэхээтэн, феодал зэрэг 20 000 хүнийгхилсээр буудан хороожээ.
1936 оны Харилцан туслалцах протоколын дагуу 1939 ондЯпон Монгол руудайрахад ЗХУ цэрэг зэвсгээр тусалж, 1941 ондГерман Зөвлөлт рүүдайрахад БНМАУ агт, хувцас, аль байдгаараа тусалжээ.1945 оны чөлөөлөх дайнд Монгол ардын хувьсгалт цэрэг Жанчхүүгийн даваа хүртэл Японоос чөлөөлжДэлхийн хоёрдугаар дайны төгсгөлд болсонЯалтын бага хурлаар үнэлэгдэн,ард иргэдийн нэгэн үзүүрт сэтгэл биелж ЗХУ (Орос ) ДИУ (Хятад ) хоёр Монгол улсыг олсон тусгаар тогтнолоо хадгалахыг хүлээн зөвшөөрчээ.[ 30]
Хорлоогийн Чойбалсан Өвөр Монголыг нэгтгэхийг санаархсан ч Хятадыг коммунист улс болгосондоо ханасанСталин дэмжээгүй.
1949 ондБНХАУ -тай дипломат харилцаа тогтоож, 1961 онд Монгол улсНэгдсэн Үндэстний Байгууллагын бүрэн эрхт гишүүн болсон.[ 31]
Социалист БНМАУ-ын нийгэм, эдийн засаг онц дэвшиж, тогтвортой суурь тавигджээ.Засаг захиргааны хуваарийг 1925, 1931, 1957 онд ихээр өөрчилж,[ 32] хот сууринг барьж босгож, улсын болоод орон нутгийн байгууллага, эмнэлэг, цэцэрлэг, сургууль, тээвэр, урлаг, спортын байгууллага, холбоо, их сургууль гээд олон зүйл бий болжээ. 1941 оноосмонгол бичгийг «хуучин монгол» хэмээн халжкирилл үсгийг «шинэ үсэг» хэмээн хэрэглэх болж, 1960-аад онд бүх нийтээрбичиг үсэгтэн болжээ. 1930-аад онд хамтрал, 1960-аад онд нэгдэлжих хөдөлгөөн, соёлын довтолгоо, атрын аян явагдаж залуус илгээлтээр малчны хот, сангийн аж ахуйг зорьж ажилладаг байв. Дулааны цахилгаан станц, Налайхын уурхай,Багануурын нүүрсний уурхай , Шарынголын уурхай,Эрдэнэтийн зэс молибдений үйлдвэр , Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр,Говь , Улаанбаатар хивс, Эрдэнэт хивс, Талх чихэр, Мах импекс зэрэг хүнд болоод хөнгөн аж үйлдвэр бий болж хөгжсөн байна.
Жамсрангийн Самбуу (1954—1972),Юмжаагийн Цэдэнбал (1940—1984),Жамбын Батмөнх (1984—1990) нар нам, төрийг олон жил тогтвортой тэргүүлж байв.
ЗХУ-ынөөрчлөн байгуулалт , дорноЕвропын тэмцлийн салхи Монголд итгэл төрүүлж 1989 оны 12 сарын 10-ндардчиллын төлөө анхны цуглаан болжМонголын Ардчилсан Холбоо (МоАХ) байгуулагджээ.[ 33] улс төрийн өлсгөлөн зарлаж 3 сарын 9-ндМонгол Ардын Хувьсгалт Намын Төв хорооны Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцров.[ 34] хүний эрх ,хувийн өмч зэрэг олон зөв зүйлийг авчирсан юм.
1990 ондУлсын Бага Хурал , дараа ньАрдын Их Хурал байгуулагдан Монгол Улсынүндсэн хуулийг батлав. Үндсэн хууль ёсоор төрийн эрх ард түмний гарт, түүний төлөөлөлУлсын Их Хуралд шилжсэн.[ 35] Ардчилсан Нам төр барьжээ. 2003 оноосиргэний хөдөлгөөн идэвхжиж, жагсаал цуглаан хэвийн үзэгдэл,Оюутолгой ,Тавантолгой байнгын ярианы сэдэв болсон.
Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаасзах зээлийн эдийн засагт шилжихэд бусад орны адил хямарсан бөгөөд үнийн өсөлт, мөнгөний ханш уналт, банкны дампуурал, барааны хомсдол зэрэг олон бэрхшээл үзсэн ч 2000-аад он гарснаар байдал дээрдэж Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн амьдрал улам олон төрлөөр салбарлан хөгжиж байна Гэвч 2012 оноос хойш экспортын гол бүтээгдэхүүн болох ашигт малтмалын дэлхийн зах зээлийн уналт, мөн гадаад худалдааны гол харилцагч орон болох Хятадын эдийн засгийн удаашрал, хамгийн гол нь засгийн газрын үрэлгэн бодлогын нөлөөгөөр эдийн засгийн өсөлт удааширсан бөгөөд 2016 оны сонгуулиар МАН эдийн засгийг сэргээх амлалт өгч, эрх баригч хүчин болжээ.
Монгол бол парламентын засаглалтай, хагас ерөнхийлөгчийн засаглалтай улс юм. Тус улс нь хагас ерөнхийлөгчийн засаглалтай, төлөөллийн ардчилсан бүгд найрамдах улсын хэлбэрээр ажилладаг бөгөөд ерөнхийлөгч нь ард түмнээс шууд сонгогдож, төрийн тэргүүний үүргийг гүйцэтгэдэг бол ерөнхий сайд нь ерөнхийлөгчөөс томилогддог боловч гүйцэтгэх эрх мэдлийг эзэмшиж, өдөр тутмын засаглалыг хариуцдаг. УИХ-аас депутатуудыг сонгодог бөгөөд Ерөнхий сайдын саналыг үндэслэн Ерөнхийлөгч Засгийн газрын гишүүдийг томилдог.
Монгол Улс 1992 оны Үндсэн хуулиар парламентын засаглалтай Бүгд найрамдах улс болж, 2019 онд нэмэлт өөрчлөлт оруулснаар зарим эрх мэдлийг Ерөнхийлөгчөөс Ерөнхий сайдад шилжүүлсэн нь парламентын хяналтыг сайжруулахад шилжсэнийг харуулж байна. Түүнчлэн 2023 онд УИХ-аас баталсан Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр УИХ-ын 76 суудлын тоог 126 болгож, сонгуулийн хувь тэнцүүлсэн тогтолцоог сэргээсэн. Эдгээр өөрчлөлтүүд нь хагас ерөнхийлөгчийн тогтолцооны зарим онцлог, ялангуяа ерөнхийлөгч, ерөнхий сайдын давхар гүйцэтгэх үүргийг хадгалсан ч Монгол Улс парламентын засаглалтай байх амлалтыг улам бататгасан юм.
Энэхүү тогтолцоо нь үзэл бодлоо илэрхийлэх, шашин шүтэх эрх чөлөөг баталгаажуулсан ардчилсан зарчмууд бүхий ерөнхийлөгч, парламент, ерөнхий сайд нарын эрх мэдлийн тэнцвэрийг хангадаг.
Үндсэн хуульд зааснаарерөнхийлөгч Монгол Улсын төрийн тэргүүн бөгөөд эв нэгдлийн илэрхийлэл, зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч болно. Ерөнхийлөгч 50 нас хүрсэн, Монгол Улсын иргэн байх ба дөрвөн жил тутам парламентат суудалтай намаас нэр дэвшин ард түмний шууд сонгуулиар сонгогдож, нэг удаа улирах эрхтэй. Тус хугацаандПунсалмаагийн Очирбат (1990—1997),Нацагийн Багабанди (1997—2005),Намбарын Энхбаяр (2005—2009),Цахиагийн Элбэгдорж (2009—2017),Халтмаагийн Баттулга (2017-2021) нар ажиллажээ.
Улсын Их Хурлын танхим Монгол Улсын хууль тогтоох байгууллага ньУлсын Их Хурал (УИХ) юм. УИХ-ын нэг танхимын 76 суудлыг дөрвөн жилийн хугацаатай сонгоно. Сүүлийн сонгууль тус бүр нэг мандаттай жижиг 76 тойрог бүхий мажоритари системээр зохион байгуулагдсан.
1992 оны УИХ-ын сонгуулиарМонгол Ардын Хувьсгалт Нам (72 суудал), 1996 онд Ардчилсан холбоо эвсэл (50), 2000 онд МАХН (72) дийлэнх олонх суудал авч байсан бол 2004 онд 38-38-аар тэнцэж анх удаа «эвслийн» тодотголтой засгийн газар байгуулагдаж байв. 2008 онд МАХН (45), 2012 ондАрдчилсан Нам (34) олонхын санал авч засгийн газраа тэргүүлжээ. УИХ нь 2016 оны сонгуулиар бүрэлдсэн бөгөөд МАН 65 суудал, АН 9 суудал,МАХН 1 суудалтай, мөн 1 бие даагч сонгогдон ажиллаж байна.2020 оны Улсын Их Хурлын Сонгуулийн 29 тойргоосМАН 62 суудал,Ардчилсан нам 11 суудал, Та бидний эвсэл 1 суудал,Зөв Хүн Электорат Эвсэл 1 суудал авснаар бүрдэж, 2024 он хүртэл УИХ-ын даргаар ньГомбожавын Занданшатар ажиллаж байсан.
2024 оны Улсын Их Хурлын Сонгуульд шинэ системээр явагдаж, 13 тойргоос 78 дэвшигчийг сонгож, 48 дэвшигчийг намын жагсаалтаас сонгохдоо намд өгсөн саналын хувьтай дүйцүүлэн хуваарьлав.МАН : тойргоос 50, жагсаалтаас 18 нийт 68 суудал;Ардчилсан нам : тойргоос 26, жагсаалтаар 16 нийт 42 суудал;ХҮН нам : тойргоос 2, жагсаалтаас 6 нийт 8 суудал;ИЗНН : жагсаалтаас 4 суудал; Үндэсний эвсэл жагсаалтаас 4 суудал авч нийт 126 гишүүнтэйУИХ бүрдсэн. Одоогийн УИХ-ын дарга ньДашзэгвийн Амарбаясгалан юм.
Есөн хөлт Монгол Улсын төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэх байгууллага ньМонгол Улсын Засгийн Газар (ЗГ) юм. УИХ-ын сонгуульд олонх суудал авсан намерөнхий сайдыг тодруулах боломжтой ба ерөнхий сайд сайд нарын багаа бүрдүүлдэг. Засгийн газрын яамны тоо, бүтэц үргэлж өөрчлөгддөг. Яам үүргээрээ ерөнхий чиглэлийн (Сангийн яам шиг), чиг үүргийн (зам тээврийн гэх мэт) гэж хоёр янз байдаг.
Өнөөгийн ерөнхий сайд бол 2021 оны 1 сарын 27-нд томилогдсонЛувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ бөгөөд2024 оны УИХ-ын сонгуулийн дараа улиран сонгогдож, "МАН-АН -ХҮН " намын Хамтарсан засгийн газрыг байгуулсан.
Монгол Улсад шүүх байгууллага төрийн хараа хяналтаас ангид ажиллана.
Улсын дээд шүүх (хяналтын шатны шүүх). Аймаг, нийслэлийн шүүх (давж заалдах шатны шүүх). Сум буюу сум дундын, дүүргийн шүүх (анхан шатны шүүх)-ээс бүрдэнэ. Улсын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчээр 2020 оноос хойшДамдины Ганзориг ажиллаж байна.
Монгол Улс 1961 ондНэгдсэн Үндэстний Байгууллагад (НҮБ) элсэж, түүний түүний төрөлжсөн байгууллагуудтай хамтын ажиллагаа өрнүүлж ирсэн.[ 36] Гуравдагч хөршийн бодлого» хэрэгжүүлсэн. Олон улстай найрсаг, төвийг сахисан, эдийн засаг, соёлын харилцааг хөгжүүлдэг. 1921 онд Зөвлөлт Холбоот Улс (одооОросын Холбооны Улс залгамжилсан), 1948 ондБүгд Найрамдах Ардчилсан Солонгос Ард Улс , 1949 ондБүгд Найрамдах Хятад Ард Улстай харилцаа тогтоосноос эхлээд 184 оронтой дипломат харилцаа тогтоогоод байна.[ 37]
Монгол УлсАстана ,Анкара ,Бангкок ,Берлин ,Бразилиа ,Брюссель ,Будапешт ,Бээжин ,Варшав ,Вашингтон ,Вена ,Вьентьян ,Хавана ,Дели ,Жакарта ,Каир ,Канберра ,Кувейт ,Лондон ,Москва ,Ром ,Оттава ,Парис ,Пхеньян ,Прага ,Софи ,Сөүл ,Сингапур ,Токио ,Ханой ,Стокхольмд элчин сайдын яамтай бөгөөдАлматы ,Эрхүү ,Улаан-Үд ,Кызыл ,Хөх хот ,Эрээн ,Хонконг ,Осака ,Сан-Франциско, Чикагод албан ёсны Ерөнхий Консулын газартай юм.Нью-Йорк баЖенев хотуудадНэгдсэн Үндэстний Байгууллагын дэргэдэх төлөөлөгч суудаг.
АХБ ,ДХБ ,ОУВС ,ЕАБХАБ зэрэг олон улсын эдийн засгийн байгууллагуудад гишүүнээр элссэн.
Цэрэг дайчид Монгол Улс нь НҮБ-ын энхийг дэмжих ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог. Үүний хүрээнд Монголын цэргийн багСьерра Леонд НҮБ-ийн тусгай шүүхийг хамгаалах үүрэг гүйцэтгэж байсан. 2005-аас 2006 онуудадБельги баЛюксембургийн цэргүүдтэй хамтКосово руу цэргийн баг илгээжээ. МөнАфрикийн Чад улс уруузэвсэгт хүчний 800 гаруй албан хаагч бүхий бие бүрэлдэхүүнтэй багийг илгээхээр зэхэж байна. Монгол Улс 2003 ондИракийн эрх чөлөө ажиллагааг дэмжиж Ирак руу, Талибан дэглэмийн эсрэг ажиллагааг дэмжижАфганистан руу цэргийн багуудаа илгээсэн. 2012 оноос Өмнөд Судан улс руу нэг ээлжиндээ 850 гаруй хүний бүрэлдхүүнтэй цэргийн багуудыг удаа дараалан илгээгээд байна.
Монгол Улс нь цөмийн зэвсгээс ангид бүс нутаг хэмээн НҮБ-аар баталгаажсан.
Монгол Улсын нутаг дэвсгэр нь1992 оны үндсэн хуулийн IV бүлэгт зааснаар аймаг, сум, баг, нийслэл, дүүрэг, хороо гэсэн нэгжид хуваагддаг. 1994 онд гурван аймаг шинээр байгуулагдсанаар 21аймаг байдаг болжээ.
Аймаг ньсуманд , сум ньбагт хуваагдана. 2024 оны байдлаар Монгол Улсад 330 сум, 1 647 баг байна. Харин нийслэл ньдүүрэгт , дүүрэг ньхороонд хуваагддаг. 2024 оны байдлаар нийслэл 204 хороотой байна.[ 38]
Аймаг, нийслэлийн хуудастай холбоостой Монгол Улсын газрын зураг.
Монгол Улсынхорин нэгэн аймаг ,нийслэл (Улаанбаатар)-ийн товч хүснэгт:
Бүх түвшний засаг захиргаат нутаг өөрийн гэсэнхилтэй бөгөөднутгийн өөрөө удирдах ёсыг төрийн удирдлагатай хослуулна. Эхний хоёр түвшний нутгийн өөрөө удирдах байгууллагыгИргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал (ИТХ), баг, хорооныхыгиргэдийн Нийтийн хурал (ИНХ) гэнэ. Төрийн шийдвэрийг нутгийнЗасаг дарга хэрэгжүүлнэ.[ 40]
Байгалийн унаган төрх, экосистемийн тэнцвэрт байдлыг хадгалан үлдээх, нутаг дэвсгэрийг тэнцвэртэйгээр хөгжүүлэхийн тулд улсын газар нутгийг 7 бүсэд хуваасан байдаг.[ 41]
Хангайн бүс : Архангай, Баянхонгор, Өвөрхангай аймаг;Баруун бүс : Баян-Өлгий, Говь-Алтай, Завхан, Увс, Ховд аймаг;Хойд бүс : Булган, Орхон, Хөвсгөл аймаг;Зүүн бүс : Дорнод, Сүхбаатар, Хэнтий аймаг;Говийн бүс : Говьсүмбэр, Дорноговь, Дундговь, Өмнөговь аймаг;Улаанбаатарын бүс : нийслэл Улаанбаатар хот ба түүний дагуул хотууд;Монголын эдийн засаг ньхөдөө аж ахуй бауул уурхайд тулгуурладаг . Монголд ашигт малтмал элбэг байдаг бөгөөд монголын эдийн засагтзэс ,нүүрс ,молибден ,цагаан тугалга ,вольфрам ,алтны олборлолт ихэд ач холбогдолтой.
Одоогийн байдлаар Улаанбаатар хотод төвлөрч 30 000 гаруй хувийн бизнес үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Харин хотоос гадуурх хүн ам нь мал аж ахуйг (хонины ,ямааны ,үхрийн ,морины ,тэмээний аж ахуй ) голчлон эрхэлдэг. Газар тариаланд голдууулаан буудай ,арвай ,хүнсний ногоо ,улаан лооль ,тарвас ,чацаргана , малын тэжээл ургамал тариалдаг. 2006 онд 1 хүнд оногдох ДНБ нь 2 100 $ байв[ 42]
Монголын эдийн засаг хэдийгээр өсөж байгаа ч гэсэн 2006 оны байдлаар хүн амын ядуурлын хэмжээ нь 32,2 %[ 43] ажилгүйдэл баинфляцийн түвшин нь тус тус 3,3 % ба 9,5 % байна. Монголын хамгийн гол худалдааны түнш ньХятад орон. 2006 оны байдлаар Монголын нийт экспортын 68,4 % нь, импортын 29,8 % нь Хятадад ногджээ.[ 44]
1991 онд Улаанбаатар хотод байгуулагдсанМонголын хөрөнгийн бирж нь нийт хувьцааны хэмжээгээрээ дэлхийд хамгийн жижигт тооцогддог байна.[ 45] [ 46]
ДНБ-ий 21,4 %-г аж үйлдвэр хангадаг ба хөдөө аж ахуйн салбартай тэнцүүхэн байна (20,4 %). Аж үйлдвэрлэлдбарилгын материал ,уул уурхай (нүүрс ,зэс ,молибден ,хайлуур жонш ,цагаан тугалга ,вольфрам ,алт ),газрын тос , хүнс ба ундааны бүтээгдэхүүн, малын гаралтай бүтээгдэхүүн боловсруулалт,ноолуур , байгалийн нэхмэл үйлдвэрлэл зэрэг орно. Аж үйлдвэрлэлийн өсөлт нь 2002 онд жилд 4,1 % байв. Уул уурхайн салбар нь Монголын хамгийн гол чухал аж үйлдвэрлэлийн салбаруудын нэг болж хөгжсөөр байна. Энэ нь Хятад, Орос, Канадын уул уурхайн компаниуд Монголд үйл ажиллагаагаа эрхлэх болсонтойгоор харагдаж байна. Дотоодын хоол хүнсний үйлдвэрлэл гадаадын хөрөнгө оруулалтын тусламжтайгаар хурдацтайгаар өсөж байна.
1990-ээд оноос ардчилал хөгжснөөр Монгол Улс ньтехнологийн салбараа хөгжүүлж эхэлжээ. Үүний үр дүнд нилээд олон тооны технологийн компаниуд үүсгэгджээ. МөнӨмнөд Солонгос ,Хятад зэрэг ойр орчмын орнуудын технологийн компаниуд Монголд салбараа нээж эхэлж байна.Мэдээлэл харилцааны баинтернетийн үйлчилгээ олгогч компаниуд ихэссэнээр интернет ба утасны салбарыг өрсөлдөөнтэй болгожээ. Үүнээс хамгийн өрсөлдөөнтэй ньүүрэн телефон утасны салбар бөгөөд одоо Монголын ихэнх нутгийг хамарч байна. Электроник ба механик аж үйлдвэрлэлтэй харьцуулахадпрограмм хангамж нь Монголд үйл ажиллагаагаа эрхэлдэг Монголын ба гадаадын компаниудад түлхүү хөгжиж байна.
Монгол Улсын Их Сургууль Монгол Улсын сургуулийн өмнөх насныханхүүхдийн цэцэрлэг , гэрээр хүмүүжих ба 6 нас хүрээд сурагч болно.Бага боловсрол (5 жил),суурь боловсрол (9 жил),бүрэн дунд боловсрол (ерөнхий боловсрол, 12 жил)-ыг дунд сургуульд олж авна. Өмнө нь 1950-аад оноос 1995 он хүртэл 10 жил байсан.
Дээд боловсрол бакалавр, магистр, докторын зэрэг гээд шатлах ба их сургууль (ИС), дээд сургууль (ДС), хүрээлэнд сурч эзэмшинэ. Мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв (МСҮТ) гэж бий. Бакалавр 4-6 жил, магистр 2 жил суралцдаг.
Монгол улсын их дээд сургуулиудын заримыг дурдвал:
Улс даяар бүх нийтээр амардаг баяр:[ 47]
Улсын наадмын Хүй Гэр Монгол болон Төв Азийн нүүдэлчин ард түмний уламжлалт сууцгэр юм. Мод, эсгийг ашиглан 4-6 хана тойруулж, тоононд унь тулган босгодог, эсгийгээр туурга хийх дугуй хэлбэртэй, оньсон бүтээцтэй, нүүж суухад тохирох эд юм. Сүм хийд, орд өргөө ч болдог байв.
16-17-р зуунаас буддынсүм хийд чулуу, шавраар барьдаг болсон ба монгол, төвөд, хятад хийцийг хослуулж байжээ.
Дээр үеэсУянгын модон гэр,Дарьганга хийц алдартай.Мөнгөн аяга ,хэт хутга гээд дарханы үйл үнэлэгддэг байсан.[ 48]
Дээл ,малгай ,гутал монголын олон ястанд өвөрмөц бөгөөд улирал, нас, хүйсэнд тохируулж олон янз хийдэг байв.
Монголд уламжлал шинэчлэл хосолж байна. Монголчууд эртнээставан хошуу малын мах,цагаан идээ зооглож ирсэн. Махаархорхог ,боодог ,шорлог хийх ба дулаан цагтайраг ,тараг ,ээзгий ,өрөм ,бяслаг ,аарц ,ааруул зэрэг цагаан идээ бэлтгэн хэрэглэдэг.Архи нэрнэ. Казах үндэстнийказы ,бешбармак зэрэг хоол бий.
20-р зуунаасгурил ,цагаан будаатай хоол зонхилж,хүнсний ногоо ,тахиа ,гахайны мах нэмэгдсэн.Гурилтай шөл ,цуйван ,будаатай хуурга ,хуушуур ,бууз үндэсний хоол болов. Монгол Улсад зоогийн газар ихээр үүсч хятад, солонгос, европ хоол хаа сайгүй хийдэг болжээ. Цагаан хоолтон, зөв хооллолт бий болсон.
Морин хуур Монголын утга зохиол их хөгжсөн.Нацагдоржийн «Миний нутаг»,Явуухулангийн «Би хаана төрөө вэ»,Пүрэвдоржийн «Сэгс цагаан богд»,Ринчений «Монгол хэл»,Лодойдамбын «Тунгалаг тамир» гээд олон зохиолчийн шүлэг, найраглал, тууж, өгүүллэг, роман 108 боть болсон.
Монголчууд эртнээсдуу бүжигтээ сайн.МНТ -д «...хавирга газрыг халцартал, өвдөг газрыг өлтөртөл дэвхцэн бүжиглэж хуримлав...» гэсэн нь бий. Уламжлалтуртын дуу ,богино дуу ,ардын дуунаас гадна орчин үеийндуурь ,рок ,поп ,хип хоп ,зохиолын дуу дуулдаг.Хөөмий ,исгэрээ зэрэг хоолойн өвөрмөц урлаг,бий биелгээ ,аягатай бүжиг ,ёохор гэсэн өөрийн дэг төрөл байна.Сэвжидийн дэглэсэн «Жалам хар» бүжиг алдартай.
Морин хуур ,аман хуур ,төгөлдөр хуур ,хуучир ,ёочин ,бүрээ ,ятга ,гитар ,хийл , лимбэ зэрэг хөгжмийн зэмсэг хэрэглэнэ.
1938 оны «Норжмаагийн зам» -аас эхлээдМонгол кино үйлдвэр ганцаар кино бүтээх болсон. Хувьсгал, хөдөө хотын амьдрал, ажил хөдөлмөрийн сайхныг, шашны мууг гаргадаг байв. 1970-аад оноосбаримтат кино хийдэг болсон. Шилжилтийн үед унасан кино урлаг 2000-аад оны сүүлээс илт сайжирч олон студи жилдээ 20-30уран сайхны кино , мөн телевизийнолон ангит кино хийдэг болсон. Бямбасүрэнгийн найруулсан «Ингэн нулимс» кино нь 2005 оныОскарын шагналын шилдэг гадаад баримтат кинонд дэвшиж байсан удаатай.
Норовбанзад уртын дууч,Гончигсумлаа хөгжмийн зохиолч,Норовсамбуу уран нугараач,Цэвээнжав жүжигчин зэрэг олон авьяастан төржээ.
Сур харваа «Эрийн гурван наадам» хэмээххурдан морь ,сур харваа ,үндэсний бөх гурав Монголд спорт маягаар хөгжсөн. Бөхчүүдээс дархан аварга БадмаанямбуугийнБат-Эрдэнэ улсын наадамд 11, ХорлоогийнБаянмөнх 10 түрүүлсэн ба харваачдаас гарамгай мэргэн АюушийнЦэвээн үлгэр дуурайлал болж явдаг. Хэдий адгуус ч гэсэн морины уралдаан монголчуудад онцгой бахдалтай бөгөөд 2000-аад оныЭрдэнэчулууны шарга , 1950-аад оныШийтэрийн зээрд азаргад төрөөс онцгой цол хайрласан удаатай.
20-р зууны дунд үеэс Монголдих спорт хөгжиж, 1964 оныТокиогийн олимпоос хойш өвөл, зуны олимпод оролцдог болсон. 1968-2012 оны хугацаандбокс ,буудлага ,жүдо ,чөлөөт бөх (топ 4 )-өөр олимпоос 2 алт, 9 мөнгө, 13 хүрэл, бүгд24 медаль хүртээд байна. 2008 оныБээжингийн олимпоос НайданыТүвшинбаяр жүдоч, ЭнхбатынБадар-Ууган боксчин хоёр анхны алтыг хослуулан авчирсан бөгөөд мөн жилийн паралимпадбайт харваач ДамбадондогийнБаатаржав аварга болжээ.
1971 онд ДолжингийнДэмбэрэл байт харваач анхны дэлхийн аварга болсон бол дэлхийн аварга болсон анхны чөлөөт бөх ЗэвэгийнОйдов (1974), анхны жүдоч ХашбаатарынЦагаанбаатар (2009), анхны боксчин ПүрэвдоржийнСэрдамба (2009) байлаа.
Монголын эмэгтэй буудлагын тамирчин ДоржсүрэнгийнМөнхбаяр (гавьяат тамирчин), ОтрядынГүндэгмаа (хөдөлмөрийн баатар) нар 1990-ээд оноос хориод жил тив, дэлхий, олимпод амжилт гаргасаар олимпын аваргаас бусад бүх цолыг авсан.
МонголчуудЯпонд сүмо барилддаг болсон. АсашорюДагвадорж анх 2003 ондёкозүна (аварга) болсоноос хойш ХакүхоДаваажаргал (2007), ХарүмафүжиБямбадорж (2012), КакүрюАнанд (2014) нар залган сүмогийн дэвжээг эзэгнэсээр байна.
Хүүхэд залуусхөлбөмбөг ,сагсан бөмбөг ,ширээний теннисийг түгээмэл тоглодог, сонирхдог.
↑ "Official Documents to be in Mongolian Script" .UB Post . June 21, 2011.Эх хувилбараас архивласан: November 1, 2011. Татаж авсан:2010-07-11 .↑2.0 2.1 "Хун ам, орон сууцны 2020 оны улсын ээлжит тооллогы нэгдсэн дун" (PDF) .Эх хувилбараас (PDF) архивласан: 7 November 2020. Татаж авсан:16 August 2021 .↑ Odonkhuu, Munkhsaikhan (Хоёрдугаар сар 12, 2016)."Mongolia: A Vain Constitutional Attempt to Consolidate Parliamentary Democracy" .ConstitutionNet . International Institute for Democracy and Electoral Assistance (International IDEA).Архивласан огноо Хоёрдугаар сар 25, 2016. Татаж авсан: Хоёрдугаар сар 21, 2016 .Mongolia is sometimes described as a semi-presidential system because, while the prime minister and cabinet are collectively responsible to the SGKh, the president is popularly elected, and his/her powers are much broader than the conventional powers of heads of state in parliamentary systems. ↑ "Mongolia" .The World Factbook . CIA. Татаж авсан: Наймдугаар сар 9, 2015 .↑ "Үндэсний статискийн хороо" .↑6.0 6.1 6.2 6.3 "World Economic Outlook Database, January 2019" .IMF.org .Олон Улсын Валютын Сан . Татаж авсан:24 February 2019 .↑ "GINI index (World Bank estimate) – Mongolia" .data.worldbank.org .Дэлхийн Банк . Татаж авсан:22 March 2020 .↑ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF) . United Nations Development Programme. 15 December 2020. х. 343– 346.ISBN 978-92-1-126442-5 . Татаж авсан:16 December 2020 .↑ "Mongolia Standard Time is GMT (UTC) +8, some areas of Mongolia use GMT (UTC) +7" . Time Temperature.com.Архивласан огноо Аравдугаар сар 13, 2007. Татаж авсан: Есдүгээр сар 30, 2007 .↑ legalinfo.mn: (Memento 30. Тавдугаар сар 2019цахим архивт ↑ Ш.Гүрбазар бичиж,Хурд хамтлаг дуулсан «Би Монголоороо гоёдог» дуунаас.↑ "МОНГОЛ ОРНЫ ТӨВ БУЮУ "ХҮЙС ЦЭГ" ХААНА БАЙДАГ ВЭ?" .Эх хувилбараас архивласан: 2022-03-04. Татаж авсан:2023-06-22 .↑ "Монгол улсынхаа хамгийн хамгийнийг мэдэж байхад илүүдэхгүй болов уу?" .Эх хувилбараас архивласан: 2019-02-20. Татаж авсан:2023-06-22 .↑ ВЕСТНИК [permanent dead link ↑ Иргэний бүртгэлийн түүхэн тойм ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ХЭРЭГЖҮҮЛЭГЧ АГЕНТЛАГУЛСЫН БҮРТГЭЛИЙН ЕРӨНХИЙ ГАЗАР↑ Монгол Улсын гурван сая дахь иргэнээр охин хүүхэд тодорлоо (Memento 8. Есдүгээр сар 2015цахим архивт ↑ [Archive copy (Memento 29. Нэгдүгээр сар 2018цахим архивт ↑ Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн ↑ Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн ↑ "MGLRADIO" .Эх хувилбараас архивласан: 2015-09-09. Татаж авсан:2023-06-22 .↑ Орос-Хятадын харилцаа ба Монгол улсын аюулгүй байдал (Memento 10. Гуравдугаар сар 2016цахим архивт ↑ Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай (Memento 24. Зургаадугаар сар 2021цахим архивт ↑ Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн ↑ Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн ↑ Монгол улсын статистикийн эмхтгэл-2010 .↑ "URBANIZATION" .Эх хувилбараас архивласан: 2019-01-22. Татаж авсан:2023-06-22 .↑ "Хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажлын ололт амжилт" . Institute of Mongolian Archaeology. 2013-06-24.Эх хувилбараас архивласан: 2013-12-26. Татаж авсан:2023-06-22 .↑ Eleanora Novgorodova, Archäologische Funde, Ausgrabungsstätten und Skulpturen, inMongolen (catalogue) , pp. 14–20 ↑ "Archive copy" .Эх хувилбараас архивласан: 2012-10-11. Татаж авсан:2023-06-22 .{{cite web }}: CS1 maint: archived copy as title (link )↑ Ахмад дипломатчын дурсамж: Монголын статус кво (Memento 6. Аравдугаар сар 2023цахим архивт ↑ НҮБ-д элсэхийн тулд найман удаа санал дэвшүүлжээ (Memento 11. Тавдугаар сар 2012цахим архивт ↑ Засаг захиргааны нэгжийн үүсэл хөгжил (Memento 7. Наймдугаар сар 2020цахим архивт ↑ Монголын ардчилсан хувьсгалын хроник (Memento 3. Аравдугаар сар 2017цахим архивт ↑ Анхны улстөрийн өлсгөлөн (2015)↑ Монгол Улсын Үндсэн Хууль (Memento 2. Наймдугаар сар 2021цахим архивт ↑ "Гадаад харилцаа, хамтын ажиллагаа" .Эх хувилбараас архивласан: 2023-10-06. Татаж авсан:2023-06-22 .↑ Дипломат харилцаатай орнууд (Memento 18. Аравдугаар сар 2014цахим архивт ↑ "МОНГОЛ УЛСЫН ЗАСАГ ЗАХИРГАА, НУТАГ ДЭВСГЭРИЙН НЭГЖ, бүс, аймаг, нийслэлээр" .www2.1212.mn Үндэсний статистикийн хороо . 2024-03-25. Татаж авсан:2013-03-16 .↑39.0 39.1 "МОНГОЛ УЛСЫН ХҮН АМЫН ТОО, бүс, аймаг/нийслэл, хот/хөдөөгөөр" .1212.mn . Татаж авсан:2019-04-08 .↑ Иш татахад гарсан алдаа: Invalid<ref> tag; no text was provided for refs namedхуульзасагзахиргаа ↑ "МОНГОЛ УЛСЫН БҮСЧИЛСЭН ХӨГЖЛИЙН ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ" .legalinfo.mn . 2024-06-05. Татаж авсан:2024-07-14 .↑ CIA World Factbook:Mongolia Memento 29. Нэгдүгээр сар 2018цахим архивт ↑ Statistical Yearbook of Mongolia 2006, National Statistical Office, Ulaanbaatar, 2007 ↑ Morris Rossabi,Beijing's growing politico-economic leverage over Ulaanbaatar ↑ Jeffs, Luke (2007-02-12)."Mongolia earns a sporting chance with fledgling operation" .Dow Jones Financial News Online . Татаж авсан:2007-09-11 . ↑ Cheng, Patricia (2006-09-19)."Mongolian bourse seeks foreign investment" .International Herald-Tribune .Архивласан огноо 2007-04-20. Татаж авсан:2007-09-11 . ↑ "НИЙТЭЭР ТЭМДЭГЛЭХ БАЯРЫН БОЛОН ТЭМДЭГЛЭЛТ ӨДРҮҮДИЙН ТУХАЙ" .Эх хувилбараас архивласан: 2021-07-24. Татаж авсан:2023-06-22 .↑ Д.Сүхээ: “Уянга”-ын гэх хийц нь цуулбар модоор унь болон ханаа хийдэгт л байгаа юм [permanent dead link
Бүрэн эрхт улс
1 Ази болон өөр тивийг холбосон уламжлалт хилийг хамардаг.2 Соёл, улс төр, түүхийн шалтгаанаар Европ гэж тооцогддог боловч газарзүйн хувьд Баруун Азид байдаг.
Монгол үндэстний угсаа гарал, түүх, соёл
Түүх Угсаатны бүлэг
Газар орны байршлаар
.svg)
.jpg)
