Итали (Итали:Italia), албан ёсоорБүгд Найрамдах Итали Улс (Итали:Repubblica Italiana) ньПо голын сав газрын хөндий дагууӨмнөд Европт оршдог улс юм. Итали улсын газар нутаг ньИталийн хойг болонГазар дундын тэнгист оршихСицили,Сардини гэсэн хоёр томарлыг хамардаг. Мөн Италийн хойг нь түрийтэйгутал хэлбэртэй харагддаг учраас "Stivale" буюу гутал ч гэж нэрлэдэг. Итали улс хойд талаарааАльпийн нуруугаарФранц,Швейцар,Австри,Словени зэрэг улсуудтай хил залгаа оршдог. Тусгаар тогтносон улс болохСан Марино болонВатикан Италийн нутаг дэвсгэр дотор оршдог.
Итали улс ньЭтрүскан,Грек,Ромыг багтаасан Европын хүчирхэг соёлуудын нэг өлгий нутаг билээ. НийслэлРом хот нь түүхэнд чухал ач холбогдолтой дэлхийн хот байсан. Ялангуяа эртний Ромын болон РомынКатолик Сүмийн хувьд. Энэ нутгийг 3000 жилийн туршГерман,Кельт,Франк,Ломбард,Визант,Грек,Сарацин зэрэг улс, аймгууд эзлэн түрэмгийлж, нүүдэллэн суурьшиж байв.Дундад зууны үед хойд зүгийнНормандууд дайлж, харинСэргэн Мандалтын үедИталийн дайн болж маш олон тусгаар улсууд болон задарсан. Ийм байдалд тэднийг гадныхан эзлэн авах нь элбэг байв. Харин Итали улс нэгдэж түүхэндээ анх удаа тусгаар тогтносон үндэстэн улс болсноор дээрх байдал үгүй болсон.Италийн хаант засаглалын болон дэлхийн дайны үед Итали нь дотроо маш их зөрчил тэмцэлтэй байсан боловч Италийн Бүгд Найрамдах Улс бий болсноор нөхцөл байдал нь тогтвортой болсон.
Өнөөдөр Итали улс нь дэлхийдДНБ-ий хэмжээгээр 7-д,Хүний Хөгжлийн Индексээр 17-д орох үзүүлэлттэй, өндөр хөгжсөн орнуудын нэг билээ. Энэ улс ньИх Найм,Европын Холбоо,Баруун Европын Нэгдлийн гишүүн бөгөөд одоогийнЕвропын Холбоог (1957 ондРомын Гэрээг үзэглэсэн) үндэслэгч орнуудын нэг юм.2007 оны1 сарын 1-нээс эхлэнНҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн байнгын бус гишүүн болсон. Итали улсын хүн амИталичуудаас бүрэлддэг.
Итали гэдэг үг ньХомерын ἱταλός ("тугал" гэсэн утгатай) гэсэн үгнээс гаралтай байж болох юм.МЭӨ 8-р зууны үед анхны Грек суурьшигчидЮбоя арлаас өмнөд Италид (Калабриа) нүүдэллэн ирж, шинэ газраа "Vitulia" газар буюу "Тугалуудын газар" гэж нэрлэжээ. Ингэж нэрлэгдсэн хэсэг нь сүүлдээ хойд хэсэг рүүгээ тэлжээ. Гэхдээ бүхэл бүтэн хойгийг нэрлэх болсон нь зөвхөнАвгустусын үед хамаарна.
Италийн нутгаар хийсэн архелогийн малталтууд нь энэ нутагт хүмүүсХуучин чулуун зэвсгийн үе буюу барагцаагаар 200,000 жилийн өмнө амьдарч байсныг нотолдог.
Итали нь бүхэл бүтэнГазар дундын тэнгисийн бүс нутгийн нийгэм, соёлын хөгжилд асар их нөлөө үзүүлээд барахгүй Европын соёлд ч мөн гүнзгий нөлөөлж байсан. Үүний үр дүнд бусад томоохон соёл иргэншилд нөлөөлж байв. Эдгээр соёл иргэншил нь эрт үеэс энэ бүс нутагт оршин тогтнож байлаа. Дэлхийн энэ хэсэгтМанъя Граециагийн (Magna Graecia) дарааЭтрүс, ялангуяаРомын Бүгд Найрамдах Улс болонЭзэнт гүрний соёл иргэншил олон зууны турш цэцэглэн хөгжжээ. Итали нь сэргэн мандалтын үеийн Европын шинжлэн ухаан, урлагийн төв байсан.
Нэг улс болсноос хойших хүн амын тооны өөрчлөлт.
1861 онд 22 сая, 1936 онд 43 сая, 2011 онд 61 сая.Итали улсад 2011 онд 60,626,442[11] хүн оршин сууж байсан. Хүн амын нягтшил нь 201/км².Өрнөд Европт жишвэлГерманаас арай сийрэг,Францаас арай нягт гэсэн үг. Италийн байран хүн амын 92.5% ньИтали үндэстэн, харин үлдсэн 4.7 сая нь гадаадаас дээр үед ирсэн хүний үр хойчис юм уу эсвэл саяхны цагаачид байдаг. Ямартаа ч Итали нь дэлхийн дунджаас дээгүүр байх23-р олон хүнтэй,43-р шигүү суурьшдаг тусгаар улс юм. Улс дотроо газар бүрт адилгүй. Хойд зүгийнПо голын хөндий болон нийслэлРом, урд зүгийнНаполи хоёр хотын хавь газраар илүү шавж суудаг болАльп,Апеннины уул нурууд,Сардини арлаар арай таруу суудаг.
Италид Ром (2.7 сая),Милан (1.3 сая),Неаполь (963 мян.),Турин,Палермо,Генуя (607 мян.) гэж дараалахсаятан 2 хот, таван бумаас олон хүнтэй бүгд 6хот байна.
Яс үндэс, уг гарлаарх Итали улсын хүн амын/Италичуудын бүрэлдэхүүн (2010.01.01)| Гарал | Хүний тоо | Эзлэх хувь |
|---|
| Итали үндэстэн | 56,118,099 | 92.47% |
|---|
| Румын | 1,200,000 | 1.98% |
|---|
| Умард Африкийн | 646,624 | 1.07% |
|---|
| Албани | 466,684 | 0.77% |
|---|
| Хятад | 188,352 | 0.28% |
|---|
| Украин | 153,998 | 0.31% |
|---|
| Азийн (хятад бус) | 499,013 | 0.83% |
|---|
| Латин Америкийн | 324,917 | 0.54% |
|---|
| Өмнөд Сахарын | 285,169 | 0.47% |
|---|
| бусад | 782,549 | 1.29% |
|---|
Бүгд Найрамдах Итали Улсын одоогийн буюу 12 дахь Ерөнхийлөгч Сержо МатарелоИтали улс 1946 ондбүх нийтийн санал асуулгаархаант засгаас татгалзсанаараа төрийн байгууламжийн хувьднэгдмэл, төрийн хэлбрийн хувьд парламентийн эрх мэдэл давамгайбүгд найрамдах засаг бүхий улс болсон.Төрийн тэргүүн буюуЕрөнхийлөгч нь зөвхөн нэг удаа, долоон жилээр парламентийн хоёр танхимын хамтын шийдвэрээр сонгогддог.
Италид одооПарламент (Улсын хурал)-аахувь тэнцүүлэх (пропорциональ) аргаар сонгож байна (2005 онд сонгуулийн хуулиндаа нэмэлт өөрчлөлт оруулахаас өмнө сонгуулийн холимог тогтолцоо буюу 630 төлөөлөгчдийн 1/4 пропорциональ, 3/4 мажоритар аргаар сонголтоо хийдэг байв). Сенатч нарыг ч мөн энэхүү аргаар сонгодог сонгуулийн тогтолцоотой бөгөөд бүгд найрамдах улсын ерөнхийлөгч 5 сенатчийг томилох эрхтэй.Сенат (дээд), Төлөөлөгчдийн танхим (доод) нь эрх тэгш эрхтэй, тус тусын үүрэгтэй.
Сенатааиталиар албан ёсоорSenato della Repubblica, товчлоодSenato гэнэ. Албан нэр ньмонголоор «Бүгд найрамдах улсын сенат» гэж үгчлэн орчуулагдах авч «Улсын сенат», «Итали улсын сенат» гэвэл ойлгомжтой болно. Нэг ээлжийн сенатын бүрэн эрхийн хугацаа 5 жил, бүгд 315сенатын гишүүн (италиарsenatore) суухаар заншиж тогтсон. Үүний 309 нь Италийн 20 мужаас, 6 нь гадаадаас сонгогдоно. Одоогийн сенатчидаас 7 ньбайнгын сенатч болж чадсан байдаг.
Италийн парламентийн Төлөөлөгчдийн танхимд 630 төлөөлөгч сууна. 618-ыг Итали улсын дотроос, 12-ыг гадаад улсад суугаа Италийн иргэд сонгох учиртай. Бүрэн эрхийн хугацаа нь 5 жил. Одоо баруун-төв үзэлт "Эрх чөлөөт ард түмэн" нам бусдаасаа олон буюу 209 суудалтай. Сенатч хүн 40 нас, төлөөлөгчдийн танхимийн гишүүн 25-аас доошгүй настай байх ёстой.[12]
Ерөнхийлөгч нэр товлож, Парламентын олонх итгэснээр ИталийнЕрөнхий сайд буюузасгийн газрын тэргүүнээр нэг хүн сонгогддог. Энэ албан тушаалыг италиар "Presidente del Consiglio dei Ministri" гэх нь монголчилбол «Сайд нарын зөвлөлийн дарга» гэдэгтэй яг таарна. Италийн засгийн газрын танхим буюу Сайд нарын зөвлөл 18сайдтайгаас 6 ньэрхэлсэн яамгүй сайд байдаг. Итали улс нь улс төрийн хувьд баруун Европын бусад улс орнуудтай харьцуулахад харьцангуй тогтворгүй бөгөөд эхний эвслийг тэргүүлж байсан Альчиде Де Гаспери, мөн Карло Чиампи нарын засаглал хамгийн тогтвортой байсан. Одоогийн ерөнхий сайд нь 2011 онд томилогдсон Марио Монти бөгөөд 2013 оны 2 сарын 25-нд болсон сонгуулийн үр дүнгээр шинэ засгийн газар байгуулагдах ёстой.
Итали улс одоо орон нутгаа засч захирахдаа гурван түвшинд, гурван зүйлийн нэгжээр хувааж байгаа.
Италиар том түвшний нэгжийн зүйлийг ньregione (аймаг;Англи:region), дунд нэгжийгprovincia (муж; англиарprovince), бага нэгжийгcomune (сум буюуобщина; англиарmunicipality) гэж бичнэ. Хүн амын тоо, суурин төвт онцлогийг нь үзвэл том нэгжийг нь монголоор «муж», дунд нэгжийг нь «аймаг», бага нэгжийг нь «суурин» гэж (монголчлох албагүй жижиг гэж үзвэлПарисын коммун гэдэг шиг «коммун») гэж зүйлчлэхэд буруудахааргүй байна. Энэ ёсоор болбол Италийн нутаг дэвсгэр, хүн ард одоо цагт гурван шат дараалсан 20 муж, 110 аймаг, 8100 суурингийн дотор хуваагдан харьяалагдаж байна.
Газар нутгийн хэмжээгээр бусдаасаа хэт онцгойрох муж байхгүй. Харин хүн амын тоогоорМилан төвтэйЛомбард (Ломбардия) мужийнхан нь дараагийнхаа томоос 65%-аар олуулаа (9.6 саяуулаа) байдаг. Хүн амын нягтаарааНеаполь төвтэйКампани муж хошуучилж, Ломбард,Лацио (төв ньРом),Лигури (төв ньГенуя) мужууд удаална.
| # | Аймгуудын нэр | италиас гадна өөр хэлтэй |
|---|
| 1. | Абруцци (итал.Abruzzi) | — |
| 2. | Валле-д’Аоста (итал.Valle d'Aosta, фран.Vallée d'Aoste) | франц |
| 3. | Пулиа (эрт.-грек. Ἀπουλία;итал.Puglia) | — |
| 4. | Басиликата (итал.Basilicata) | — |
| 5. | Калабриа (итал.Calabria, сиц.Calabbria, Calavria, латин.Brut(t)ium, Calabria) | — |
| 6. | Кампаниа (итали. неап.Campania) | — |
| 7. | Эмилиа-Романья (итал.Emilia-Romagna) | — |
| 8. | Фриули-Венеция-Жулиа (итали. Friuli-Venezia Giulia, фриул. Friûl-Vignesie Julie,словени. Furlanija-Julijska krajina,герман. Friaul Julisch Venetien) | фриуль, словени, герман |
| 9. | Лацио (итали.Lazio,лат.Latium) | — |
| 10. | Лигуриа (итали.Liguria) | — |
| 11. | Ломбард (итали.Lombardia) | — |
| 12. | Марке (итали.Marche) | — |
| 13. | Молизе (итали.Molise, неап.Mulise) | — |
| 14. | Пьемонте (итали.Piemonte,франц.Piémont) | — |
| 15. | Сарденна (итали.Sardegna [sarˈdeɲɲa], сард.Sardigna [sar'dinja]) | — |
| 16. | Сицили (итали, сиц.Sicilia [siˈtʃiːlja]) | — |
| 17. | Трентино-Альто-Адиже (итали.Trentino-Alto Adige/Südtirol,герман.Trentino-Südtirol, ладин.Trentin-Südtirol) | герман, ладин хэл |
| 18. | Тоскана (итали.Toscana,лат.T(h)uscia,лат.Etruria,Тирренциа = Τυρρηνία) | — |
| 19. | Умбриа (итали.Umbria) | — |
| 20. | Венето (итали.Veneto [ˈvɛːneto],венец.Vèneto [ˈvɛneto]) | — |
Хамгийн дээд нэгж болох 20 мужаа байршлаар нь багцлаад статистикийн (тоо бүртгэлийн) нэгтгэлийн хэрэгцээгээр өрнө-умард, дорно-умард, төв, өмнөд, арлын хэмээх 5бүс болгодог. Мөн соёл, түүхэнд бичигдэж хэлэгдэж ялгаж ирснээр нь умар, өмнө гэж таллан хуваах эртний уламжлал бий. Энэхүү мужаас том хоёр хуваарь нь эдүгээ өдөр тутмын засаг захиргааны эрх, үүрэггүй ч гэсэн чухал юм.
- Ром- 2,869,461
- Милан-1,324,169
- Неаполь-989,111
- Турин-902,1375
- Палермо-678,492
- Генуя-596,9587
- Болонья-384,202 Флоренц- 377,207
- Бари-322,751
- Катаниа-315,576
- Венец-264,534
- Верона-259,966
- Мессина-241,997
- Падуа-209,678
- Триест-204,849
- Таранто- 203,257
- Брешиа-193,599
- Прато-191,268
- Парма-187,938
- Режо-ди-Калабрия-184,937
|
|---|
| Бүрэн эрхт улсууд | | |
|---|
| |
|---|
| |
|---|
Дотоод бүрэн эрхт
байдлын
тусгай бүс | | Финланд | |
|---|
| Норвеги | |
|---|
| Нэгдсэн Вант Улс | |
|---|
|
|---|
- 1 Европ ба өөр тивийн хоорондох уламжлалт хилийг хамардаг.
- 2 Соёл, улс төр, түүхийн шалтгаанаар Европ гэж тооцогддог боловч газарзүйн хувьд Баруун Азид байдаг.
- 3 Европын ойр орчмындалайн арлууд нь эх газрын тавиур дээр оршдоггүй ч тивтэй хамт бүлэглэгддэг.
|
|
|---|
| G8 гишүүд | |
|---|
| Төлөөлөгч | |
|---|
| G8+5 | |
|---|
| Мөн үзэх | |
|---|
.svg)
