Urang Kaili |
---|
![]() |
Foto Urang Kaili (k. 1913), koleksiTropenmuseum. |
Jumlahpopulasi |
566.256 jiwadiIndonesia (2015) |
Kawasan bapopulasi cukuik banyak |
Sulawesi Tengah:566.256. |
Bahaso |
Kaili, danIndonesia. |
Agamo |
Islam,Kristen Protestan,Animisme |
Kalompok etnik takaik |
Suku Bare'e, Pamona,Suku Mori |
Urang Kaili adolah suku banso diIndonesia nan mandiami kabanyakan dari ProvinsiSulawesi Tengah, khususnyo daerahKabupaten Donggala, Kabupaten Sigi, danKota Palu, di sado daerah di lembah antaro Gunong Gawalise, Gunong Nokilalaki, Kulawi, dan Gunong Raranggonau. Inyo juo manghunian daerah pantai timur Sulawesi Tengah, tamasuak Kabupaten Parigi-Moutong, Kabupaten Tojo Una-Una dan Kabupaten Poso. Masyarakaik urang Kaili mandiami kampuang/desa di Taluak Tomini yaitu Tinombo, Moutong, Parigi, Sausu, Ampana, Tojo dan Una Una, sadang di Kabupaten Poso inyo mandiomi daerah Mapane, Uekuli dan pasisia Pantai Poso.[1]
Untuak manyapo "urang Kaili" disabuik dalam bahaso Kaili jo manggunoan awalan "To" yaitu To Kaili.
Ado babarapo pandapek nan managtokan etimologi dari kato Kaili, salah surangnyo manyatoan bahwa kato nan manjadi namo suku Kaili ko barasa dari namo pohon jo buah Kaili nan umumnyo tanam di hutan-hutan di kawasan daerah ko, tarutamo di tapi Sungai Palu jo Teluk Palu. Di zaman dulu, tapi pantai Teluk Palu lataknyo manjorok l.k. 34 km dari latak pantai kini, yaitu di Kampung Bangga. Sebagai buktinyo, di daerah Bobo sampai ka Bangga banyak ditamukan karang jo rumpuik pantai/lautan. Bahkan di sinan ado ciek sumua nan aianyo pasang pas aia di lauik sadang pasang sahinggo ka suruik pas aia lauik suruik.
Manuruik carito (tutua), urang gaek dulu, di tapi pantai dakek Kampuang Bangga banyak kayu kaili nan tumbuah manjalang tinggi. Pokok ko manjadi arah atau panduan untuak pelauik atau nelayan nan masuak Teluk Palu untuak ka arah palabuhan wakatu itu.[1]
Urang Kali atau etnik Kaili, marupoan ciek dari etnik jo nan punyo rumpun etnik surang. Untuak penyebutannyo, urang Kaili disabuik etnik Kaili, sambia rumpun sukuli labiah dari 30 rumpun suku, mode, rumpun Kaili Rai, rumpun Kaili Ledo, rumpun Kaili Ija, rumpun Kaili Moma, rumpun Kaili Da'a, rumpun Kaili Unde, rumpun Kaili Inde, rumpun Kaili Tara, rumpun Kaili Bare'e, rumpun Kaili Doi, rumpun Kaili Torai, dll.[1]
Suku Kaili mangana labiah dari duo puluah bahaso nan masih iduik dan digunoan dalam parcakapan sahari-hari. Uniknyo, di antaro kampuang nan hanyo bajarak 2 km awak bisa basobok bahaso nan babeda satu jo nan lain.[2] Namun, suku Kaili punyo lingua franca, nan takenal sabagai bahaso Ledo. Kato "Ledo" iko artinyo " ndak. " Bahasa Ledo ko dapek dipakai untuak mangumpuakan jo bahaso-bahaso Kaili lainnyo. Bahasa Ledo nan asli (banamo dipengaruhi bahaso para pandatang) masih basobok di sekitar Raranggonau dan Tompu. Samantaro, bahaso Ledo nan dipakai di daerah kota Palu, Biromaru, jo sakitanyo alah tasimilasi dan takontaminasi jo babarapo bahaso para pandatang tarutamobahaso Mandar danbahaso Melayu.[2]
Bahaso-bahaso nan masih dipakai dalam parcakapan sahari-hari, yaitu bahaso Tara (Tondo, vatu tela, Talise, Tanamodindi, Lasoani, Poboya, Kavatuna, Sou love dan Parigi), bahaso Rai (Mamboro, Taipa, Tawaeli, Labuan, Toaya, Sampai Tompe), bahaso Kaili Doi (Pantoloan dan Kayumalue); bahaso Undeli (Ganti, Banawa, Loli, Dalaka, Limboro, Tovale dan Kabonga), Ado (Sibalaya, Sibovi, Pandere, Edo (Poboro, Bareva), bahaso (Bota, Tuatunju), bahaso Da'a (Porame, Balane, Rondonje, Kayia, Una Way, Domono, Jono), Mongoli (Kondo), jo bahaso Ponyo, dan Ponyo, To'Vio, dan Ponyo'Vio). Sadonyo kato dasar bahaso tu artinyo indak.[2]
Mato pancaharian utamo masyarakaik Urang Kaili adolah bakocok tanam di sawah, di ladang dan mananam karambia. Salain itu masyarakaik Urang Kaili nan tingga di dataran tinggi, inyo juo maambiak hasil bumi di hutan mode rotan, dama, jo kemiri, dan bataranak. Sadangkan masyarakaik Urang Kaili nan dipesiran pantai salain batani jo bakabun, inyo juo iduik sabagai nelayan jo badagang anta pulau mode ka Kalimantan.[3]
Makanan asli Urang Kaili pado umumnyo adolah nasi, karano kabanyakan tanah dataran di lauik Palu, Parigi sampai ka Poso marupokan daerah persawahan. Kadang pado musim paceklik masyarakaik mananam jaguang, sahinggo acok juo inyo makan nasi dari nasi jaguang (campuahan nasi jo jaguang giliang).[3]
Alat patanian suku Kaili di antaronyo:pajeko (bajak),salaga (sisia),pomanggi (cangkua),pandoli (linggih), Taono (ladiang); alat nan mangangau ikan di antaronyo:panambe,meka,rompo,jala, dantagau.[3]
Sarupo suku-suku lainnyo di wilayah persada Nusantara, Urang Kaili punyo juo adaik istiadaik sabagai bagian kekayaan budaya dalam kehidupan sosial, punyo Hukum Adaik sabagai aturan jo norma nan harus dijalankan, serta punyo aturan sanksi dalam hukum adaik.[4]
Pangalenganan upacara adaik biasonyo dilakuan pas pesta paudahan (no-Rano, no-Raego, kesenian bapantun mudo/i), pas upacara mati (no-Vaino, manuturikan kabaiakkan urang nan alah maningga), pas upacara panen (no-Vunja, panyerahan sesaji ka Dewa Kesuburan), dan upacara penyembuhan sakik (no-Balia, masuak roh untuak maubek urang nan sakik); pado masa sabalun masuak agama Islam dan Kristen, upacara-upacara adaik mode iko masih dilakuan jo mantra-mantra nan baradoan animisme.[4]
Sasudah masuak agamaIslam joKristen, pesta pabiniangan dan mati alah disasuai antaro upacara adaik lokal jo upacara manuruik agamo penganutnyo. Bakcando itu juo upacara nan ma ikuik ajaran Islam mode: Khitan (Posuna), Khatam (Popatama) dan gunting rambuik bayi usia 40 hari (Niore ritoya), panjaleganannyo berdasarkan ajaran agamo Islam.[4]
Babarapo instrumen musik nan tanamo dalam kesenian Urang Kaili antaro lain: Kakula (disambat juo gulintang, sajenis gamelan pentatonis), Lalove (serunai), Ggeso-nggeso (rebab baduo), Gimba (gendang),Gamba-gamba (gamelan data/ketek),Golo (gong),Suli (suliang).
Ciek dari kerajinan masyrakaik Urang Kaili adolah menenun saruang. Iko marupoan kagiatan para padusi di daerah Wani, Tavaili, Palu, Tipo dan Donggala. Saruang tenun ko dalam bahaso Kaili disabuikBuya Sabe, tapi dek masyarakaik umum kini takenal jo Sarung Donggala. JenisBuya Sabe ko pun punyo namo-namo surang berdasarkan motif tenunnonyo, macamBomba,Subi atauKumbaja. Bakcando itu juo sebutan warna sarung-sarung Donggala badasarkan pado warna alam, bantuak warnaSesempalola /bungo terong (ungu),Lei-Kangaro/Marah Betet (merah jingga),Lei-pompanga (marah ludah sirih).[4]
Di daerah Kulawi masih ditamui ado nan mambuek bahan baju nan diproses dari kulik kayu nan disabuikKatevu. Pakaian dari kulik Kayu Katevu ko kabanyakan dipakai dek padusi dalam bantuak rok dan baju adaik.[5]
Sabalun masuak agamo ka Tanah Kaili, masyarakaik sukuli masih manutuikanimisme, pemujaan ka roh Kai nenek moyang dan dewa sang Panciptakan (Tomanuru), dewa Kesuburan (Buke/Buriro) dan dewa Penyembuhan (Tampilangi). Agama Islam masuak ka Tanah Kaili, siap tibo surang Ulama Islam, katurunan Datuk/Rajo nan barasa dari Minangkabau banamo Syekh Abdullah Raqie. Inyo jo pengikutnyo tibo ka Tanah Kaili siap lamo-lamo bamukim baraja agamo di Makkah. Di Tanah Kaili, Syekh Abdullah Raqie indak takenal jo namo Dato Karama/Datuk Karama (Datuk Keramat), karano masyarakat acok maliek kemampuan inyo nan lua dari kemampuan manusia pado umumnyo. Makam Dato Karama kini marupokan salah ciek cagar budaya nan di bawah pengawasan Pamarintah Daerah.[5]
Hubungan karabaik masyarakaik Urang Kaili sangaik nampak karajosamonyo di kagiatan-kagiatan pesta adaik, kamatian, panikahan, dan kagiatan patani nan disabuik sintuvu (kebersamaan/gotong royong).[5]