• WO2 Blog

De oorlog tussenFrankrijk en Pruisen in 1870–1871 betekende een fundamentele verschuiving in de machtsstructuur van Europa. Dit conflict leidde tot de totstandkoming van het Duitse Keizerrijk en het verval van het Tweede Franse Keizerrijk. In deze tekst wordt de aanloop naar het conflict, de militaire verhoudingen en het begin van de oorlog uitvoerig behandeld, op basis van betrouwbare historische bronnen en met aandacht voor de maatschappelijke context.

Achtergrond van het conflict

Politieke spanningen in Europa

Na de Pruisische overwinning op Oostenrijk in de oorlog van 1866 en de oprichting van de Noord-Duitse Bond, groeide de invloed van Pruisen binnen de Duitse staten. Frankrijk, onder leiding van keizerNapoleon III, zag hierin een bedreiging voor het Europese machtsevenwicht. De toenemende invloed van Pruisen werd als destabiliserend ervaren, vooral door Franse beleidsmakers die de hegemonie op het continent wilden behouden.

De Noord-Duitse Bond vormde in feite een voorloper van een verenigdDuitsland. Frankrijk vreesde omsingeling en het verlies van zijn dominante rol, zeker als Pruisen erin zou slagen de zuidelijke Duitse staten aan zich te binden.

Hohenzollern-kandidatuur en het Ems-telegram

De directe aanleiding voor het conflict was de kandidatuur van Leopold van Hohenzollern-Sigmaringen voor de Spaanse troon. Deze mogelijke alliantie tussen Pruisen en Spanje werd in Frankrijk beschouwd als een strategische dreiging. Hoewel Leopold zijn kandidatuur onder Franse druk introk, gebruikteOtto von Bismarck het diplomatieke incident om de spanningen verder te laten escaleren.

Het Ems-telegram, een verslag van een gesprek tussen koning Wilhelm I en de Franse ambassadeur, werd door Bismarck zodanig bewerkt dat het in Frankrijk als een belediging werd opgevat. Deze manipulatie leidde tot publieke verontwaardiging in Frankrijk en versnelde de weg naar een oorlog.

Mobilisatie en voorbereiding op het conflict

Het Franse leger

Frankrijk beschikte in 1870 over een beroepsleger van ongeveer 426.000 militairen. Dit leger had ervaring opgedaan in eerdere conflicten, zoals deKrimoorlog (1853–1856) en de campagne in Italië (1859). Technologisch gezien beschikte Frankrijk over het geavanceerdeChassepot-geweer, met een groter bereik en hogere vuursnelheid dan het PruisischeDreyse-geweer.

Het Franse leger kampte echter met organisatorische en logistieke problemen. De mobilisatie was slecht gecoördineerd en de infrastructuur was ontoereikend. De hervormingen van maarschalk Niel hadden weliswaar geleid tot een uitbreiding van het aantal reservisten, maar deze troepen waren onvoldoende getraind. De Garde Mobile, een reservemilitie, bleek op veel plaatsen onbetrouwbaar en slecht voorbereid op grootschalige operaties.

Daarnaast beschikte Frankrijk over de mitrailleuse, een vroeg type machinegeweer. Door gebrekkige integratie in de tactiek en beperkte mobiliteit werd het wapen echter nauwelijks effectief ingezet.

Het Pruisisch-Duitse leger

De militaire organisatie van de Noord-Duitse Bond, onder leiding van Pruisen, was gebaseerd op een efficiënte mobilisatiestructuur en gebruik van spoorwegen. Het leger stond onder leiding van generaalHelmuth von Moltke en was georganiseerd volgens de principes van het Generalstab. Deze staf had niet alleen militaire, maar ook strategische en logistieke verantwoordelijkheden.

Hoewel het Dreyse-geweer technisch inferieur was aan het Franse Chassepot, beschikte het Pruisische leger over superieure artillerie. De stalen achterladers van Krupp boden een groter bereik en hogere vuursnelheid dan de Franse bronzen kanonnen. Hierdoor konden vijandelijke stellingen op afstand effectief worden bestookt.

De samenwerking tussen de verschillende legereenheden en het gebruik van spoorwegen voor snelle troepenverplaatsing gaven het Pruisische leger een tactisch voordeel.

De eerste militaire confrontaties

De aanval op Saarbrücken

Op 2 augustus 1870 viel het Franse II Corps onder generaal Frossard de grensstad Saarbrücken aan. Deze actie had vooral symbolische waarde. De Franse troepen veroverden de stad met minimale tegenstand, maar het strategische nut van de aanval was gering. De actie had geen blijvend effect op het verloop van de oorlog en werd spoedig gevolgd door een Duitse tegenoffensief.

De slag bij Wissembourg

De eerste grote veldslag vond plaats op 4 augustus 1870 bij Wissembourg. De Duitse 3e Leger, geleid door kroonprins Frederik Willem, viel de Franse voorhoede onder maarschalk MacMahon aan. Hoewel de Franse troepen beschikten over superieure geweren, werden zij numeriek overrompeld. De slag eindigde met een Franse terugtrekking en vormde het begin van de Duitse opmars in de Elzas.

De inzet van artillerie en de gecoördineerde aanvalstactieken van de Duitse troepen toonden het operationele overwicht van de Noord-Duitse Bond. Wissembourg maakte duidelijk dat het Franse leger niet klaar was voor een langdurige veldtocht tegen een goed georganiseerde tegenstander.

Voortzetting van de Duitse offensieven

De slag bij Spicheren

Op 5 augustus 1870 vond de slag bij Spicheren plaats, nabij Forbach in Lotharingen. Franse troepen onder generaal Frossard hadden zich verschanst op de Spicherer Höhen, een defensief gunstige positie. De Duitse legers, bestaande uit het Eerste Leger onder generaal Karl von Steinmetz en het Tweede Leger onder prins Friedrich Karl, vielen de Franse linies afzonderlijk aan.

Hoewel de Franse eenheden het terrein in hun voordeel gebruikten en het Chassepot-geweer effectief bleek tegen oprukkende Duitse infanterie, leidden slechte communicatie en een gebrek aan versterkingen tot een Franse terugtocht. De Pruisen leden zware verliezen, maar boekten uiteindelijk terreinwinst door gecoördineerde aanvallen en effectieve artillerieondersteuning.

De slag bij Wörth

Op 6 augustus 1870 troffen Franse en Duitse troepen elkaar bij het dorp Frœschwiller in de Elzas, ook bekend als deslag bij Wörth. Maarschalk MacMahon leidde de Franse verdediging tegen het Duitse 3e Leger, dat inmiddels was versterkt tot circa 140.000 manschappen. De Franse strijdmacht telde ongeveer 35.000 soldaten.

De Franse verdediging hield aanvankelijk stand, mede door terreinvoordeel en de inzet van cavalerie. Toch wisten de Duitse troepen, ondersteund door krachtige artilleriebeschietingen en hun numerieke overmacht, de Franse linies te doorbreken. De nederlaag dwong MacMahon zich terug te trekken richting Saverne en Bitche. De slag opende de weg voor de Duitse opmars in Noord-Frankrijk.

Inzet van de belegeringstactiek

De omsingeling van Metz

Een belangrijk keerpunt in de oorlog was de belegering van Metz. Na de verliezen bij Spicheren en Wörth trok maarschalk François Bazaine zich met een groot deel van het Rijnleger terug naar Metz. Hier werd hij vanaf 19 augustus 1870 omsingeld door de Duitse Eerste en Tweede Legers onder bevel van generaal Von Moltke.

De omsingeling van Metz duurde meer dan twee maanden. Bazaine’s pogingen om uit te breken mislukten door een gebrek aan coördinatie en besluitvaardigheid. Pogingen om een corridor naar het westen te openen strandden op georganiseerde Duitse tegenmaatregelen. Door voedseltekorten, uitputting en demoralisatie verslechterde de situatie binnen de vesting aanzienlijk.

Op 27 oktober 1870 capituleerde Bazaine en gaf hij zich met meer dan 170.000 Franse soldaten over. Deze gebeurtenis betekende een groot verlies aan manschappen en moraal, en markeerde het militaire falen van het Franse Keizerrijk.

De slag bij Sedan

De beslissende slag van de oorlog vond plaats bij Sedan op 1 en 2 september 1870. Napoleon III voerde persoonlijk het bevel over een Frans leger van circa 120.000 soldaten, dat probeerde de Duitse omsingeling te doorbreken en een verbinding met Metz tot stand te brengen. De Duitse strijdkrachten, bestaande uit het Derde en Maasleger onder kroonprins Albert van Saksen en kroonprins Frederik Willem, omsingelden de Franse troepen volledig.

De slag kenmerkte zich door intensieve artilleriebeschietingen, waarbij de Franse posities zwaar onder vuur kwamen te liggen. Franse cavalerieaanvallen onder generaal Margueritte mislukten en leidden tot zware verliezen. Op de avond van 1 september was de Franse positie hopeloos.

Op 2 september gaf Napoleon III zich over. De overgave betekende de inname van circa 104.000 Franse krijgsgevangenen. Daarmee kwam een einde aan het Tweede Franse Keizerrijk, dat vier dagen later formeel werd afgeschaft met de uitroeping van deDerde Franse Republiek in Parijs.

De opmars naar Parijs

De Duitse belegering van Parijs

Na Sedan stond de weg naar Parijs open voor de Duitse troepen. De hoofdstad werd op 19 september 1870 omsingeld. De belegering duurde tot januari 1871. De Duitse troepen beperkten zich tot artilleriebeschietingen en beletten de toevoer van voedsel en brandstof. Binnen Parijs leidde dit tot ernstige ontberingen voor de burgerbevolking.

De Franse regering in ballingschap probeerde via nationale garde en vrijwilligersleger de belegering te doorbreken, maar deze pogingen mislukten. De omstandigheden in Parijs verslechterden door de winterkou, voedseltekorten en bombardementen. Uiteindelijk besloot de Franse regering tot wapenstilstand.

Op 28 januari 1871 werd de capitulatie ondertekend. Parijs werd bezet en Frankrijk stemde in met vredesonderhandelingen die zouden uitmonden in het Verdrag van Frankfurt.

Uitroeping van het Duitse Keizerrijk

Versailles als symbool van Duitse eenheid

Op 18 januari 1871 werd het Duitse Keizerrijk formeel uitgeroepen in de Spiegelzaal van het Paleis van Versailles. De keuze van deze locatie had een diep symbolisch karakter. Door in het hart van Frankrijk de Duitse eenheid te bezegelen, wilden de overwinnaars hun overwicht benadrukken. Koning Wilhelm I van Pruisen werd tot keizer uitgeroepen, waarmee hij staatshoofd werd van een nieuw verenigd Duitsland.

De nieuwe staat verenigde de Noord-Duitse Bond met de zuidelijke Duitse staten Beieren, Württemberg, Baden en Hessen-Darmstadt. Onder leiding van kanselier Otto von Bismarck werd het keizerrijk ingericht als een federatie van monarchieën onder Pruisische dominantie. De keizer had aanzienlijke uitvoerende macht, terwijl het parlementaire systeem slechts beperkte invloed uitoefende op het beleid.

De oprichting van het keizerrijk betekende een structurele machtsverschuiving in Europa. Duitsland groeide uit tot een centrale politieke en militaire factor op het continent.

De gevolgen voor Frankrijk

Val van het Tweede Franse Keizerrijk

De nederlaag bij Sedan en de gevangenneming van Napoleon III maakten een einde aan het Tweede Franse Keizerrijk. In Parijs werd op 4 september 1870 de Derde Franse Republiek uitgeroepen. De nieuwe regering stond voor de zware taak om het land te besturen in oorlogstijd en tegelijkertijd te onderhandelen over vrede.

Politieke verdeeldheid kenmerkte de overgangsfase. Monarchisten, republikeinen en radicalen streden om invloed. De nationale vernedering en de economische schade leidden tot onrust en onzekerheid onder de bevolking.

Vrede van Frankfurt

De wapenstilstand van januari 1871 leidde tot vredesonderhandelingen, die resulteerden in het Verdrag van Frankfurt, ondertekend op 10 mei 1871. De voorwaarden van het verdrag waren zwaar voor Frankrijk:

• Frankrijk stond Elzas en delen van Lotharingen af aan het Duitse Keizerrijk.
• Een oorlogsschatting van vijf miljard frank moest binnen vijf jaar worden betaald.
• Duitse troepen zouden Franse gebieden blijven bezetten totdat de volledige betaling was voldaan.

De annexatie van Elzas-Lotharingen werd als een groot verlies ervaren, zowel materieel als emotioneel. Het gebied had strategisch belang en een rijke industriële basis. De Duitse inlijving van deze regio zou decennialang tot spanningen leiden tussen beide landen.

Opkomst van het revanchisme in Frankrijk

Nationale identiteit en publieke opinie

Het verlies van Elzas-Lotharingen leidde tot de ontwikkeling van een wijdverbreide wens tot herstel van nationale eer. Dit verschijnsel, bekend als revanchisme, werd een belangrijk onderdeel van de Franse politiek en cultuur in de decennia na de oorlog.

Revanchistische sentimenten kwamen tot uiting in het onderwijs, de pers, literatuur en beeldende kunst. Schoolboeken verwezen expliciet naar het verlies van de ‘verloren provincies’ en benadrukten het belang van patriottisme. Kinderen leerden de grenzen van Frankrijk inclusief Elzas-Lotharingen. Monumenten, schilderijen en romans versterkten het collectieve geheugen aan de vernedering van 1871.

Politieke implicaties

Hoewel de Franse republikeinse regeringen in de jaren 1870 en 1880 overwegend pacifistisch bleven, was het idee van revanche wijdverbreid in het parlement en het leger. De hoop op een toekomstige herovering van Elzas-Lotharingen beïnvloedde de militaire doctrine en het buitenlandse beleid.

De Franse diplomatie richtte zich steeds meer op het zoeken van bondgenoten tegen Duitsland. Deze politiek zou later bijdragen aan de totstandkoming van allianties die voorafgingen aan deEerste Wereldoorlog.

Regionale spanningen en sociale onrust

De Commune van Parijs

De militaire nederlaag, economische schade en nationale vernedering zorgden voor sociale spanningen in Frankrijk. In maart 1871 kwam het in Parijs tot een opstand van arbeiders, nationalisten en revolutionairen die de autoriteit van de republikeinse regering verwierpen. Deze groep richtte de Parijse Commune op, een radicaal bestuur dat de stad gedurende twee maanden controleerde.

De Franse regering, die zich tijdelijk had gevestigd in Versailles, sloeg de opstand met veel geweld neer. Tijdens de zogeheten “Bloedige Week” eind mei 1871 kwamen duizenden communards om het leven of werden gevangen genomen. De onderdrukking van de Commune liet diepe sporen na in de Franse samenleving en verscherpte de kloof tussen burgerij en arbeidersklasse.

Verschuivingen in het Europese machtsevenwicht

Duitsland als nieuwe grootmacht

De oprichting van het Duitse Keizerrijk na de oorlog betekende een fundamentele verandering in de machtsstructuur van Europa. Door de militaire successen van Pruisen en de integratie van de zuidelijke Duitse staten ontstond een nieuwe staat met een krachtige economische en industriële basis. Duitsland werd binnen korte tijd een leidende macht op het Europese vasteland, op gelijke voet met hetVerenigd Koninkrijk, Oostenrijk-Hongarije enRusland.

De snelle industrialisering van Duitsland, samen met de modernisering van zijn leger en diplomatieke apparaat onder leiding van Otto von Bismarck, versterkte deze positie verder. Door een netwerk van allianties probeerde Duitsland de stabiliteit op het continent te behouden en Frankrijk diplomatiek te isoleren.

Internationaal wantrouwen

De groei van de Duitse invloed werd met argwaan bekeken door andere Europese mogendheden. Vooral Frankrijk zocht toenadering tot Rusland en het Verenigd Koninkrijk, wat leidde tot een geleidelijke vorming van nieuwe alliantiesystemen. Dit complex van wederzijdse verdedigingsverdragen zou in het begin van de twintigste eeuw bijdragen aan de escalatie van internationale spanningen.

De annexatie van Elzas-Lotharingen bleef een twistpunt in de Frans-Duitse betrekkingen. Frankrijk erkende het verlies formeel, maar de wens tot herstel bleef politiek en maatschappelijk levend.

Hervormingen in militaire doctrine en technologie

Gevolgen voor de krijgsmacht in Europa

De Frans-Duitse Oorlog had invloed op de wijze waarop militaire conflicten werden gepland en uitgevoerd. Europese staten namen het Pruisische voorbeeld over in termen van mobilisatie, logistiek en strategische planning. De inzet van spoorwegen, centrale staven en artillerie als sleutelcomponenten van veldslagen werd breed geïmiteerd.

De Franse krijgsmacht onderging ingrijpende hervormingen na 1871. De dienstplicht werd herzien, het arsenaal gemoderniseerd en er werd sterk geïnvesteerd in opleiding en infrastructuur. Ook andere landen, zoals Oostenrijk-Hongarije en Rusland, pasten hun militaire organisatie aan op basis van de ervaringen uit deze oorlog.

Technologische vooruitgang

De effectiviteit van het Duitse artilleriegebruik, in het bijzonder de stalen kanonnen van Krupp, markeerde het begin van een nieuw tijdperk in oorlogsvoering. De traditionele nadruk op infanterie werd vervangen door een meer geïntegreerde aanpak waarbij vuursteun, communicatie en transport centraal stonden.

De oorlog illustreerde ook het belang van telegrafie en spoorwegen als middelen voor strategische coördinatie. Deze technologieën zouden in latere conflicten, zoals de Eerste Wereldoorlog, nog verder worden ontwikkeld en op grotere schaal worden toegepast.

Conclusie: een kantelpunt in de Europese geschiedenis

De Frans-Duitse Oorlog van 1870–1871 was meer dan een conflict tussen twee staten. Het vormde een keerpunt in de politieke en militaire ontwikkeling van Europa. Voor Frankrijk betekende de nederlaag het einde van het keizerrijk, het verlies van waardevol grondgebied en een langdurige periode van nationale heroriëntatie. De oorlogsschatting en annexaties hadden diepe sociale en economische gevolgen, die tot uiting kwamen in revolutionaire opstanden en een versterkt nationalisme.

Voor Duitsland betekende de oorlog de bekroning van een streven naar nationale eenheid. De succesvolle strategie van Bismarck, het militaire overwicht van Pruisen en de integratie van de Duitse staten maakten het land tot een nieuwe machtige speler in Europa. Deze ontwikkeling veranderde de onderlinge verhoudingen op het continent en leidde tot spanningen die decennialang zouden aanhouden.

De annexatie van Elzas-Lotharingen en het Franse revanchisme zouden uiteindelijk bijdragen aan het ontstaan van de Eerste Wereldoorlog, waarmee de lange schaduw van 1871 zich uitstrekte tot ver in de twintigste eeuw.

Bronnen en meer informatie

1. Howard, Michael (2001).The Franco-Prussian War: The German Invasion of France, 1870–1871. London: Routledge. ISBN 978-0-415-26671-4.
2. Wawro, Geoffrey (2003).The Franco-Prussian War: The German Conquest of France in 1870–1871. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-58436-8. DOI 10.1017/CBO9780511614936. S2CID 154261401.
3. Craig, Gordon A. (1981).Germany 1866–1945. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-502724-0.
4. Sheehan, James J. (1989).German History, 1770–1866. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-822101-0.
5. Gooch, G.P. (1920).History of Modern Europe, 1878–1919. London: Longmans, Green and Co. ISBN 978-1-108-00941-4 (heruitgave Cambridge University Press, 2011).
6. Bronnen Mei1940