Malaria panèka panyakèt sè èghibâ rengngè' dâri manossa bân kèbân laènna sè èsebbhut protozoa parasit dâri Plasmodium. Malaria aghâbây geja sè biasana tamaso' demam, lesso, ngoap, bân sake' cètak. È dâlem kasus sè bisa aghâbây kolè' konèng, sabân, koma, otabâ matè. Gejala rèya biasana kalowar sapolo kantos lema bellas arè saamponna ècapo'. Manabi ta' èobatè, panyakèt panèka bisa abâli pole dâlem pan-bârâmpan bulân salastarèna. È orèng sè ghi'buru salamet dâri infèksi, infeksi polè biasana aghâbây gejala sè ta' patè sara. Kekebalan parsial panèka èlang è dâlem pan-bârâmpan bulân kantos taon-taon manabi orèng panèka ta' terros èkennèng malaria.
Panyakèt panèka palèng bânnya' èallè'è bi' rengngè' Anopheles binè' sè la èinfeksi. Kèkkè'èn rengngè' mamaso ' parasit dâri copana rengngè' ka dâlem dâra orèng. Parasit ghâpanèka ajhâlân ka atè è dimma parasit panèka atamba towa bân abâli. Lèma' spèsiès Plasmodium bisa èinfèksi bân èpanèbâr sareng manossa. Kabânnya'an kamatèan èsebbhut P. falciparum polana P. vivax, P. ovale, bân P. malaria omomma aghâbây malaria sè lebbi èndâ'. Spesies P. knowlesi rangrang nyebâbâghi panyakèt ka manossa. Malaria biasana èdiagnosis kalabân pamarèksa'an dâra mikroskopis ngangghuy film dâra, otabâ kalabân tes diagnostik berbasis antigen. Mètode sè aghunaaghi reaksi polimerase kaangghuy èdeteksi DNA parasit ampon èkembhângaghi, namong ta' bânnya' èghunaaghi è daèra sè malaria umum (endemik) polana ongkos pas ghi' malarat.
Rèsiko panyakèt bisa èkorangè kalabân nyegghâ kèkkè'èn rengngè' kalabân aghâdhui jhârèng bân obhât, otabâ kalabân cara pengendalian rengngè' (SNC) akadhi nyemprot insektisida bân ngoras aèng sè ta' èbâdâ'aghi. Bâdâ pan-bârâmpan obhât sè èsediaaghi kaangghuy nyegghâ malaria è para parjhâlânan ka kennengngan sè panyakèt panèka omom. Dosis tunggal sulfadoksin/pirimetamin èsaranaghi ghâbây bhâji' bân samarèna trimester awwâl ngandung è daerah sè bânnya' malaria. Maskè parlo, ghi' ta' bâdâ vaksin sè efektif, sanajjân osahana kaangghuy aghâbây sèttong ghi' èterrossaghi. Obhât sè èsaranaghi kaangghuy malaria panèka kombinasi obhât antimalaria sè tamaso' artemisinin bân obhât mefloquine, lumefantrine, otabâ sulfadoxine/pyrimethamine. Obhât Kuinin èbârengngè doksisiklin bisa èghunaaghi manabi artemisinin ta' èsediaaghi. Èsaranaghi jhâ' è daerah endemik, malaria lekkas èkonfirmasi sabellunna èobataghi kaangghuy nyegghâ perkembangan resistensi obhât. Bâdâ parasit sè ampon èkembhângaghi resistensi dâ' pan-bârâmpan obhât antimalaria; ompamana, P. Falciparum resisten klorokin ampon nyebbâraghhi ka sabâgiyân bânnya' wilaya malaria, bân katahanan dâ' artemisinin ampon dhâddhi masalah è bâgiyân Asia Tèmor lao'.
Panyakèt panèka ècèrcèr è daèra tropis bân subtropis è pita sè lebâr è sekitar khatulistiwa. Arèya tamaso' sabâgiyân bânnya' è Afrika Sub-Sahara, Asia, bân Amerika Latin. È taon 2015, bâdâ 214 juta kasos malaria è sakabbhina dunnya. Hal arèya ngasèlaghi ra-kèra 438.000 kamatèan, 90% dâri ka'dinto è Afrika. Tingkat panyakèt panèka toron dâri taon 2000 kantos 2015 37%, namong ètambâi dâri taon 2014 è bâkto bâdâ 198 juta kasos. Malaria omomma èkabâ'aghi bi' kamèskènan bân aghâdhui efèk nègatif sè rajâ dâ' perkembangan èkonomi. È Afrika, malaria èkèra'aghi aghâbây rogi US$12 miliar sataon polana biaya kasèhatan sè ètambâi, rogi kamampowan alako, bân èfèk negatif dâ' pariwisata.
