Cartina di region indoa ghe se parla na lengua romanza
Ilengov romanze inn un ram de la famejaindo-europea che gh'hann dent tucc i lengov ch’i vegnen sgiò dellatin, la lengua de laRoma antiga.Gh'è pussee de 700 milion de sgent ch'i parlen 'na lengua romanza, soratut in diAmereghe, inEuropa e inAfrica, ma anca in d'una quai region chì e là per el mond.
I radis di lengov romanze i inn quei del latin volgar (davulgus, "pòpol" inlatin), che l'era unsociolet spantegad per tute i terre de l'Imperi e l'era parlad di soldad, di colòni e di bodegher de l'Imperi. El se spartiva del latin classegh, che l'era la lengua di class elevade deRoma, e l'era el dialet che se drovava per i scrit.
I lengov romanze in Europa: in verd fosch i lengov ocidentai, in quell pussee ciar i lengov orientai. In ross la lignaSpezzia-Rimen (de fatCarrara-Senigaja) che la scompartiss i lengov romanze in du grup. In negher, la Romània somergiuda, el var a dì i territori indoa ghe se parlava na lengua neo-latina incœu sparida.
I lengov romanze moderne gh'han varie diferenze cont ellatin classegh:
Manchen ideclinazzion (fœura del Romen). La pupart di parolle di lengov romanze i vegnen delcas acusativ latin.
El manca el gener neuter: a gh'è poche ecezzion, el var a dì 'l Romen e 'lNapolitan, oltra a on quai pluralitalian (muro >muri/mura;braccio >bracci/braccia;ginocchio >ginocchi/ginocchia; ecc.) e i pronom neuter de l'Italian, delSpagnœul e delPortughes.
I verb "vesser" e "havè" inn doprad 'me ausiliar per i temp verbai compost (fœura del Portughes, che, per esempi, el gh'ha on temp derivad delplucheperfet latin).
Na vision d'insema di grup lenguistegh interior di lengov romanze.
La lengua romanza pussee arenta al latin l'è 'lSardagnœul, che per la soa posizzion isolada el gh'ha havud poch de modifeghe cont el passà di secoi. N’oltra variant assee conservativa l'è 'lToscan. I lengov pussee inovative inn ilengov d'oïl, in de laFrancia de sora, per i so posizzion de confin cont elmond germanegh. El Romen l'è un tipo de sintesi in fra una bas forta latina e di element inovativiliregh,dacegh,grech,slav eturch.
Un studi del 1949 del lenguista italo-american Mario Pei, che l'analizava el grad che set lengov romanze eren diferente del latin volgar rispet a la vocalizazzion de l'acent, l'ha portad ai mesure de divergenza che se veden chi de sota, con di percentuai pussee volte che mostren una diferenziazzion pussee volta del latin volgar in quell sens chi:
El studi l'ha sotalinead, però, che el representava domà "una dimostrazzion propi elementar, incompleta e de proeuva" de comè i metod statistegh havarien podud mesurà el cambiament lenguistegh e gh'ha dad di valor "propi arbitrari" a vari tipi de cambiament.[1]
'Na distinzion importanta de fà l'è quèlla in tra romanz insular (el Sardagnœul, e in passad l'antigh cors, voramai estint) e quell continental. Quest chì l'è spartid in du toch prinzipai: el romanz ocidental e 'l romanz oriental.
De norma el prim el gh'ha elplural sigmadegh (che 'l finiss in /s/) e 'l segond invezi el ghe l'havocalegh ometafonedegh (che 'l finiss par vocal, o el cambia la propia vocal tonega). A bon cunt besogna savé che i lengov de l'Area Padana (elgrup gall-italegh, elvenet e l'istriota), che i fan part del grup ocidental, gh'han despess on plural vocalegh e mai sigmadegh. Quella roba chì la suced di vœulte anca inFurlan (che 'l gh'ha di parolle che finissen in /i/) e in delRomancc (che 'l gh'ha di parolle che finissen in /a/). Inoltra in delFrances la /s/ se la sent asquas pu.