Rumancc,Returumanich,Retich uGrigiun a hin i nom cunt i quai se cugnussen tüt i lenguv returumanich che se parlen in di valad del cantun muntagnus diGrigiun,Svizzera. El rumancc a l'è vün di quater idioma ufizial de la Svizzera, e le parla el 1% de la sò pupulaziun. A gh'è staa un temp che i lenguv returumanich a eren parlad in d'una zona estesa del center d'Europa. 'Sti lenguv a hin imparentaa cun di alter lenguv che se parlen inItalia,Svizzera eFrancia. I cinch dialet returumanich püssee parlaa a hinSursilvan,Sutsilvan,Surmiran,Puter eVallader.Puter eVallader, ai völt, se cunsideren dumà una lengua: elLadin. El terminLadin, d'altra part, s'associa cun la lengua di muntagn dulumitich. A esisten di upiniun ben divers sura el grad de relaziun tra Ladin e Rumancc eFurlan; la teuria che se sien evulüü indipendentement la rescöt assee da cunsens, però a esisten di stüdius cunt un bel poo de prestisg che a ne demustren una sustanzial ünitaa (G. Hull,The linguistic unity of northern Italy and Rhaetia).
Cume l'è staa giamò scrit, el rumancc l'è parlaa dumà in d'una quai valdada del cantun svizzer di Grisun. I sò variant hin semper staa sturigament dividüü vöna da l'altra, a causa de l'intrüsiun del tudesch (e de l'aleman) e de l'italian (e del lumbard). Per quest ogni variant (ciamaa in rumancc,ils idioms tradiziunals, induveidioms el gh'ha el significaa de "lengua") la gh'ha una sua standardizzaziun e una sua leteratüra. Al dì d'incö el Rumancc l'è spartii in dü toch principai, e ciaschedün el gh'ha di variant interni.
In urigin el teritori atüal del rumancc l'era pupulaa daiCelta e prubabilment tüta la zona de l'est di Grisun l'era di Reti. L'è dificil dàgh una classifigaziun ai Reti e a la sò lengua: se suponn che la lengua di Reti la füdess minga unalengua indueurupea, ma hin minga pussibil fà sü cunstataziun garantii a causa di testimunianz poch e framentari de quela lengua e cultüra. La denuminaziunreturumanigh (Rätoromanisch intudesch) l'è stada intrudota inturna a la metà delXIX secul dai lenguista italian e tudesch. La ven dal nom de la pruvincia rumana de laRezia, che la catava dent un teritori multu püssee vast de quei abitaa dai Reti. L'assuciaziun de ideiretigh=>rumancc l'è dunca in bona part un mitu. I popul che viveven in del teritori diGrisun del dì d'incö hin staa sutamiss düranta la campagna militar diRuman in di Alp del15. a.C. I Ruman han purtaa la lengua latina in di teritori sutamiss (o mej, el latin del popul e di suldaa, ciuè 'llatin vulgar). L'è minga del tüt ciar 'me l'è capitada la latinizaziun. Prubabilment el gh'avrà impiegaa un quai secul, cume l'è sücess in alter teritori periferigh de l'imperi ruman. A la fin de l'età antigh, i lenguv prerumann pareven, segund i cunussenz atüai, mort e adess ghe n'è restaa ben poch paroll. 'Sti paroll se referissen suratüt a la terminulugia specifiga de laflora e de lafauna e de un quaituponim. A partì dai secul VIII e IX el teritori rumancc uriginari l'è staa inflüenzaa dai lenguv germanigh. In del curs del temp el tudesch l'è diventaa semper püssee una lengua ufiziala cume 'l latin. Se pò vardà cume 'l rumancc el füdess un temp püssee estendüü cul vedè un frach de nom lucai e parol dialetai in regiun che incö hin tudesch, cume 'lcantun Glarona e 'lcantun San Gal. Quei paroll chì mustren che 'l cunfin lenguistigh, fina al temp medieval classigh, l'era multu püssee anord. Inscì per esempi la regiun delLai Rivaun l'era rumancia (anca incö le se ved in del nomWalensee, che l'è parent dewelsch, una parola che i germanofun duvraven per designà i gent d'etnia neulatina); in delnord-est el teritori rumancc el rivava fina al inscì ciamaaHirschensprung, fina aRüthi e a laVal del Renu sangalesa; inscì cume la püpart delVoralberg (Austria) e delTirö. I Alp hin pien de sit cun nom lucai di quai la prima silaba latina la ven minga prunünciada, per esempiBad Ragaz,Sargans,Vaduz (dal latinaquæductus),Montafon,Tschagguns eGaltür. Prubabilment bona part de quei sit chì hin vegnüü germanigh dumà in del XI secul. I prim ducüment cunussüü che cuntegnen parol rumancc hin uraziun latinn cunt anutaziun in questa lengua. Pö, al temp de laRefurma Prutestanta s'hin svilüpaa indeperlur i lenguv de scritüra di variant diferent del Rumancc, cunt i prim tradüziun de laBibia e diSalm, inEngadina e in laSurselva. In delmediuev i germanofun ciamaven el rumanccchurwelsch, ciuèlatin de Coira.
Vöna di resun del fatu che la s'è mai svilüpada una lengua de scritüra cumün per tücc i idioma l'è la cundiziun de regress del Rumancc denanz al tudesch che l'ha purtaa a la mancanza de un centru spiritüal e pulitigh per tüta laRumancia. La cità deCoira, l'übiga cha la pudess avè 'stu rol, l'era sota l'inflüenza tudesca giamò da un frach de temp, vist che l'era una sede episcupala (e ivescuv eren tudesch, minga latin) e che tra l'alter l'era stada cunquistada daiGot. Dumà da poch temp, in del XX secul, s'hin furmaa a Coira centri, dai quai parten impüls impurtant per la lengua e la cultüra rumancia. Questu svilüp el va inanz insema a una cuscienza lenguistiga cressenta, che la gh'era nò prima del secul XIX. A la fin de quel secul lì defat l'è vegnüü föra quel prucess che l'è staa ciamaa "renassiment rumancc" (renaschientscha rumantscha), in del qual gh'han avüü lögh l'espansiun de lastampa rumancia e la prudüziun de testi literee rumancc, la fundaziun de vari assuciaziun, l'aquisiziun de una növa scienza per la lengua e la cultüra grisunesa e la vutaziun de fà vegnì el Rumancc la quarta lengua naziunalasvizzera (1938).
ElRumantsch Grischun (ciuè, pü o men,rumancc de tüt el Cantun Grisun) l'è la lengua de scritüra cumün per tücc i idioma rumancc. La sua bas l'è stada svilüpada per l'inizziativa de la Lia Rumantscha del lenguistaHeinrich Schmid in del1982. Da alura el rumantsch grischun l'è dree a vess semper püssee svilüpaa. In del1996 l'è propi lü a vegnì la lengua ufiziala de la cunfederaziun per la cumünicaziun cun la pupulaziun rumancia, e dunca l'è vegnüda la lengua de scritüra ufiziala in delCantun Grisun. In di cumün de lengua rumancia però i lenguv ufiziai hin anmò i variant lucai, a volt insema al tudesch. I prumutur de la lengua scrita cumüna vurarissen che la füdess un mezz per dàgh forza al rumancc e mantegnì 'sta lengua inscì in pericul.El rumantsch grischun però l'è multu critigaa de una part de la pupulaziun rumancia. Un bel poo de grisunes, minga dumà rumancc, gh'han paüra che una lengua artifiziala la poda vegnì la fossa del rumancc. Alter inveci hin püssee utimista e revendighen el fatu che una lengua cumün la poda dàgh forza a tüti i idioma diferent. In de l'agust del2003 el parlament cantunal l'ha scernii de intrudü el rumantsch grischun cume lengua de scritüra in tüt iscöl rumancc e de fà sü semper püssee in questa lengua i növ mezz de istrüziun; de fat, fina a quel mument i mezz de imprendiment eren staa stampaa in di variant tradiziunai. El Gran Cunsili l'ha decidüü però de fà inscì anca per spargnà un poo de danee. Da quel mument in pö tüt el teritori rumancc püssee germanizzaa questa mesüra però l'è dree a ris'cià de fà vegnì la pusiziun del rumancc anmò püssee debul, vist che i bagai hin dree a imprend una lengua che la se parla minga in gir. Inveci tanti personn minga rumancc disen che i diferenz di idioma tradiziunai hin despess sotastimaa e che hin multu püssee marcaa che, per esempi, quei trai dialet del Schweizerdeutsch (dunca, la saria impurtanta una lengua ünificada). Prima de la realizzaziun pratiga de la scerna del parlament inturna al rumantsch grischun 'me lengua de scöla l'è staa miss un temp de transiziun de vint agn. Al dì d'incö però nissün cumün l'ha intrudot 'me lengua sculastiga.
El Rumantsch Grischun l'è dunca una specie de koiné, e 'l sò aütur a l'è staa atent a evità urtugrafii de aspett estrani, per facilità la sua acetaziun. Dunca, i parol cun/tɕ/ e [e] o [i] a gh'han <tg> (tgirar) inscambi de <ch>. E i parol cun/tɕ/ seguida da [a], [o] u [u] se scriven cun <ch> (chalanda) già che tant i parlant de l'Engadina (chalanda) quant dal teritori del Ren (calanda) spetarien un'urtugrafia che la meta dent la <c->. De l'istessa manera, 'che' e 'chi' —a causa da chesta norma, ciamada "Leza Uffers Kompromiss"— se parnunzien [ke] e [ki]. D'altra part, la letera <k> la se cunvert in d'un grafema innecessari in questa lengua rumanica. Per cunter, laschwa ([ə]) se representa cun <e>, l'üs dal qual al moutra l'influenza del tudesch in questa lengua rumanica. L'istess descurs el se fa cun l'üs de <sch> sia per/ʃ/ che per/ʒ/, e <tsch> per/tʃ/.
I lenguv che se parlen in del Grisun
D'altra part, el fat che a l'esista minga <ü, ö> in delRumantsch Grischun a l'è forsi minga dumà duvüü a l'assenza de la [y] e de [ø] in la püpart di lenguv returumanich, ma anca a la sua furma grafica, che l'è minga stada cunsiderada una furma rumanica. Quest chì a l'è un esempi che l'aduziun d'una determinada grafia l'è mingaa semper relaziunada cun di fatur funetich. Cume cunclüsiun se pò afirmà che l'urtugrafia del rumancc la se situa tra la tradiziun urtugrafica rumanica del Talian e del Francees e la tradiziun urtugrafica germanica del Tudesch.
I lenguv returumanich a curen el pericul de desparì. A gh'hin apena parlant de 'sti lenguv e la püpart de quei che parlen retich a parlen anca tudesch. LaLia Rumantscha l'è una urganizaziun che la cumprend assuciaziun de lenguv retich. La sua pagina web la furniss püssee d'infurmaziun sura 'sti lenguv.
L'uolp era puspei inagada fomentada. Cheu ha ella viu sin in pegn in tgaper che teneva in toc caschiel en siu bec. Quei gustass a mi, ha ella tertgau, e clamau al tgaper: "Tgei bi che ti eis! Sche tiu cant ei schi bials sco tia pareta, lu eis ti il pli bi utschi da tuts".
La vualp eara puspe egn'eada fumantada. Qua à ella vieu sen egn pegn egn corv ca taneva egn toc caschiel ainten sieus pecel. Quegl gustass a mei, à ella tartgieu, ed ha clamo agli corv: "Tge beal ca tei es! Scha tieus tgànt e aschi beal sco tia pareta, alura es tei igl ple beal utschi da tuts".
La golp era puspe eneda famantada. Cò ò ella via sen en pegn en corv tgi tigniva en toc caschiel an sies pecal. Chegl am gustess, ò ella panso, ed ò clamo agl corv: "Tge bel tgi te ist! Schi ties cant è schi bel scu tia parentscha, alloura ist te igl pli bel utschel da tots".
La vuolp d'eira darcho üna vouta famanteda. Cò ho'la vis sün ün pign ün corv chi tgnaiva ün töch chaschöl in sieu pical. Que am gustess, ho'la penso, ed ho clamo al corv: "Che bel cha tü est! Scha tieu chaunt es uschè bel scu tia apparentscha, alura est tü il pü bel utschè da tuots".
La vuolp d'eira darcheu üna jada fomantada. Qua ha'la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün toc chaschöl in seis pical. Quai am gustess, ha'la pensà, ed ha clomà al corv: "Che bel cha tü est! Scha teis chant es uschè bel sco tia apparentscha, lura est tü il plü bel utschè da tuots".
La uolp d'era darchiau üna jada fomantada. Qua ha'la vis sün ün pin ün corv chi tegnea ün toc chaschöl in ses pical. Quai ma gustess, ha'la s'impissà, ed ha clomà al corv: "Cha bel cha tü esch! Scha tes chaunt es ischè bel sco tia apparentscha, lura esch tü il pü bel utschè da tots".
La vulp era puspè ina giada fomentada. Qua ha ella vis sin in pign in corv che tegneva in toc chaschiel en ses pichel. Quai ma gustass, ha ella pensà, ed ha clamà al corv: "Tge bel che ti es! Sche tes chant è uschè bel sco tia parita, lura es ti il pli bel utschè da tuts".
