Lalengua piemuntesa (nomm nativ:Piemontèis codesISO 639-3 pms) a l'è unalengua rumanzagall-italega, recugnussüda in del1981 'me vüna dijlenguf minuritari del'Europa e che l'ha censida l'UNESCO intra i lenguf che meriten la tütela. Se stima che sien almen 2,5miliun i gent ch'a hinn bun de parlà o de capì el Piemuntes, e 500-600 mila quij bun anca de legell e de scrivell.
In de lapruincia del Verban-Cüsi-Ossula e la püssee part de chela deNuara se dupren dij dialett de laLengua Lumbarda. In dij cumün de la pruincia de Cüni al cunfin cun laLigüria se parlen dij dialett ligür. In dij val dij pruinc de Türin e de Cüni, el Piemuntes a'l vif insema alUcitan asüd e'lFranch-pruvensal anort. Gh'è anca de dì che in del bass Piemunt a l'è bell cumplicaa stabilì indua l'è che'l finiss el Piemuntes e indua'l scumincia el Lumbart o elLigür.
Pare nòstr, ch'it ses ant ij Cej, sia santificà tò nòm, ch'a ven-a tò regn, sia faita toa volontà, coma 'n cel parèj an tèra. Dane ancheuj nòstr pan quotidian, e perdona a noi i nòstri débit, coma noi i-j perdonoma ai nòstri debitor. E fane nen droche an tentassion, ma liber-ne del mal, amen.
Mapa lenguistega del Piemuntes, basada ins la division pruposta daBiondelli[1]
Anca se l'è una lengua ünitaria, el Piemuntes a'l gh'ha i sò dialett. La furma de riferiment a l'è elPiemuntes cumün, che l'è quell deTürin e inturnavia: 'sta furma chì a l'è chela püssee duprada in de laliteratüra e tücc i alter piemuntes l'aceten e a hinn bun de capila. El piemuntes cumün a'l se dupra per parlà cun gent che parlen minga l'istess sò dialett. A bun cünt, se cunsidera el piemuntes de la zona de Türin,Süsa,Cher,Pinaröl eSalüss chelpüssee bun (gh'è però de sta 'tent che a Türin gh'è gent che la dupra un dialett cuntaminaa del talian). I dialett del Piemuntes de poden fà in trì grüpp:
Lumbard ucidental standardizzaa: Un om el gh'aveva dü fiö. El püssee giuvin el gh'ha dit al sò pader: "Pà, dam la part de l'eredità che la me tuca!". E lü l'ha spartii i sò ben. Un quai dì dopu, ciapaa sü tüt i sò rob, el fiö minur l'è partii per un paes luntan, induve l'ha trasaa tüscoss cul fà una vita senza fren.
Dialet de Guzzan (de transiziun, o almanch püssee vesin alPiemuntes): Un om al gh'eva dü matai. Al püssee sgiovan di düi un dì gh'ha dicc tacaa al sö pà: "Pà, dam sübit la part d'eredità ca ma specia!". Inora al pà l'ha spartii la roba tra i düi matai. Un quai dì dopu al püssee sgiovan di matai l'ha tiraa visin i söv robi, l'ha facc sü al fagot cum tüt cul ca 'l gh'eva e l'è nacc in d'un paes luntön, induva l'ha facc fora tüt, cum 'na vita dispindiosa.
Dialet deBräm (de transiziun) :Na vota j'era 'n om ch'l'ava dui fiöi. 'L pü giuvu, ch'l'era 'na gioia, a l'ha dicc a sò päri: "Papà, dem cul ch'am toca, che son stüf da stà 'nsema!" e sò päri a 'j l'ha dacc. Da lì poch dì 'st fiö l'ha fai fagot e l'è andacc ün l'in pais luntan, vivind da disperaa
Dialet de Lissandria: In òm l'éiva doi fioi. Er pù giovo ëd 'sti fioi l'ha dicc a sò pari: “Papà, dam ra part di beni ch'o 'm toca!”. E lù o-j ha spartì e o-j ha dacc ra sò part. E da léi a pòchi dì, er fió pù giovo l'ha facc sù tut e l'è andacc ant in pais lontan, e là l'ha sgarà tut er facc sò a fè der sbauci.
Dialet de Vercei: Un òm a l'ava doi fieui; e al pù giovo ëd lor l'ha dit al pari: “O pari, dami al fat mè, ca am peul tochèmi!”. E al pari l'ha fat la division. E pòchi dì dòp al fieul pù picio l'ha rabajà su tut, e as n'è andàsne lontan, e en pòch temp s'è butàsi en malora per fè ëd ribòti.
Dialet de Biela: Un òm a l'eja dui fieui. E l'ultim di dui a-j ha dicie a sò pere: “Pere, deme la mia part ëd ciò ch'a 'm ven!”. E cel a j'ha dacie a tucc dui la soa part. Da lì a uero dì, 'sto fieu pù giovo a l'ha butà tut ënsema e a l'ha facc sò fagòt, e a 's n'è andasne ënt un pais da lons e là, en ribòte ëd tucc i color, a l'ha sgarà tut ël facc sò.
Dialet de Ast: Un òm l'avia doi fieui. E ël pù giovo a l'ha dit a sò pari: "Pari, deme on po' la mia part!” E ël pari l'ha divis le sostanse fra lor. Da lì a pòchi dì, essènà tuti radunà, ël pù giovo a l'è partì per un pais lontan, e là l'ha dissipà la soa part, vivend lussuriosament.
Dialet de Alba: Un òm o r'avia doi fieui. Ël pì pcit un dì o r'ha dit a sò pare: "Pare, dème ra part ch'a 'm ven!". Ël pare, sentend sosì, o r'ha fat ra part e o r'ha daje lo ch'i tocava. Da lì a pòch dì, 'st fieul r'ha butà tut ër fat sò ansèm e o 's n'è andàsne ant un pais lontan motoben, e ansì là o r'ha sgheirà tut an fé ël bagordon.
Dialet de Cuneo: Un òm a l'ha avù doi fieui. E 'l pì giovo ëd costi l'ha dit al pare: "Pare, deme la mia part!". E chiel j'ha daje lo ch'a-j tocava. Passà quaich dì, radunasse tut, ël fieul pì giovo s'è partisne da cà pr'ëd pais lontan, e a l'ha mangià 'l fèit sò ant le ribote.
Dialet de Türin: Un òm a l'avia doi fieui. Col pì giovo l'ha dit a sò padre: “Deme la parte di beni che a 'm toca! E chiel ëd coi beni l'ha faine doe part. E da lì a pòchi dì ël fieul pì giovo, butà ansem tut col che a l'avia tirà di sò beni, s'è andàsne ant un pais lontan, e là mnand una vita ossiosa e lussuriosa a l'ha dilapidà ël fat sò.
Dialet de Ivrea: Un òm a l'avia dui fieui. Ël pì giovën a-j ha dit a sò pare “Pare, i veui ch'im daje lo ch'a më ven!”. E ël pare a j'ha det la soa part. Da lì in pòchi ëd dì a s'è fet sò fagòt, e a l'è andèt ënt un pais lontan, e a l'ha sgoliardà tut.
I prim ducüment scrit in piemuntes hin di cürt iscriziun in ges deCasal Munferaa eVercei. Inturna a la fin del XII secul hin scrit iSermun sübalpin, una racolta de vintidü predigh. Dal1300 i test in piemuntes quaten tücc i gener literari. I prim liber a stampa in piemuntes hin di fars in astesan delGiovanni Giorgio Allione, pübligaa in del1521. In di secul XVI e XVII de test in piemuntes en sorten poch. De cumedi del Cincent cun di part in piemuntes, incö s'hin perdüü i test.
In del1783 la gh'è la prima gramatiga, el diziunari e l'antulugia piemuntesa, opera del medigh de CurtMaurizio Pipino, scrit giò per mustràgh la lengua a la fütüra regina, laMaria Adelaide Clutilda Saveria de Francia. Cun l'ucüpaziun napuleoniga del1796 la ven föra una prudüziun rica de libret e de puesii pulitigh de tüt dò i part pulitigh in lota. EltürinesEdoardo Ignazio Calvo (1773-1804), giacubin, el scriv canzun e puemet vigurus fina a che, disgüstaa di ucüpant, el scriv dudes favul murai, puesii in terza rima piemuntesa, cuntra quei che hin diventaa traditur di ideai de laRevulüziun.
Cun la restauraziun la literatüra piemuntesa la gh'ha de növ un periud de prudüziun bundanta. Da la metà del XIX secul el fiuriss el teater: una lista del1887 la regorda per i agn1859-1887 i nom de 60 scritur e i titul de püssee de 300 cumedi. El capulavur el restaLe miserie 'd monsù Travet (1863) deVittorio Bersezio (1830-1900). Nassen i prim giurnal in piemuntes e hin pübligaa vari rumanz. In questa epuca se pò marcà che la lengua duperada l'è despess cuntaminada deitalianismi, cunseguenza di sforz de italianizzaziun furzada de quel temp.
Al prinzipi del XX secul i suget diventen püssee leger e d'ucasiun, fina a quand el riva elGiovanni Costa (1886-1945), che 'l fa sü de növ un salt de qualità a la puesia. In del1927 el ven föra el prim nümer de la rivistaIj Brandé e, inturna aGiuseppe Pacotto (1899-1964) la se strengg la növa generaziun de pueta che furmen laCompagnia dij Brandé, che anmò al dì d'incö hin vöna di ispiraziun de la literatüra piemuntesa muderna.
I ültim deseni han vist la rinassida delgiurnalismu e quela de la prosa scientifiga, suratüt in de la critiga literaria, la lenguistiga e la sturiugrafia.
↑Gh'è però di pont de disacord. Presempi non tüt i henn d'acordi che el Paves-Vugheres el sia part de l'Emilian. La va anca contra a la cartina delPellegrini che la met Lissandria e Turtona int l'istess isugloss.
