Cremùna (nòm uficiàl enItalià:Cremona) l'è 'na cità de laLombardia, capolöch de lapruvìncia de Cremùna, sitüada 'ndèlaLombardìa meridiunàl. La cità la vé sö póch de lóns del fiömPò, che per Cremùna, col sò pórt flüviàl, l'è sèmper stat e l'è amò 'ncö 'n importànte vìa de comünicasiù. El cümü de Cremùna el cönta 71 901 abitàncc (dàto del Desember 2015[1]).
Cremùna l'è mensiunàda la prìma ólta 'ndèla stória come 'n insediamènt dei Cenomani, 'n popolasiù cèltica che gh'è riàt endèla piàna delPò entùren al 400 prìma del Signùr. El nòm Cremùna però l'ìa amò piö ècc, fórse atribüìt zamò dei prim òm che s'è 'nsediàt endèl pòst, i antìchi isé i g'ha tiràt fò 'n bèl pó de interpretasiù fantaziùse per spiegàl. Endèl 218 prìma del Signùr i Romàni i g'ha stabilìt endèla zòna en prìm avampòst a nòrd del fiöm Pò e i g'ha mantignìt el nòm uriginàl. Cremùna e la sò vizìna (la modèrnaPiacensa, sö la spónda sud del fiöm), i è stàde fondàde 'l stès an, co l'obietìf de penetrà 'ndèla pianüra che piö tàrde la deentarà la Pruvìncia de laGallia Cisalpina. Cremùna en póch tép l'è nìda a éser la giöna de le cità piö gròse de l'Italia del Nòrt, aidiàda pò a del fàt de éser sö la stràda che colegàaGènova aAquileia, ciamàdaVia Postumia. La g'ha furnìt soldàcc aGiùlio Cézare e la 'na 'ncaàt dei favùr quan che chèsto l'è stat al potére, piö tàrde però la s'è mitìda de la bànda deBruto de del Senato Romàno endèl sò conflìt colAugusto, e chèsto, dòpo ìga insìt, endèl 40 prìma del Signùr el g'ha confiscàt la töte le tère de Cremùna e 'l i ha distribüìde ai sò òm.El poétaVirgìlio, che 'l gh'ìa fat le scöle a Cremùna, el s'è ést portà vià el podére de famìa ("tròp derènt a la disgrasiàda Cremùna"), ma piö tàrde l'è riàt a riutignìla. La prosperità d ela cità l'è nàda 'n nacc a crèser enfìna al 69, quan che l'è stàda sbatìda pelària 'ndèla segóndaBatàia de Bedriacum de le trùpe deVespasiano, che combatìa per mitìl sö come Imperadùr cùtra 'l sò rivàlVitellio. Cremùna l'è stàda ricustrüìda col sostègn del stès Vespasiano, ma par che la sàpe mai piö riàda al leèl de prosperità che la gh'ìa prìma perchè l'è de fat sparìda de la stória 'nfìna al sècol VI, quan che la ricompàr come avampòst militàr de l'Impéro Romano de Ucidènt (Bizantì) ai tép de la guèra Gòtica.
Quan che iLongobàrcc i g'ha 'nvadìt l'Italia 'ndèla segónda metà delsècol VI, Cremùna l'è restàda 'n caposàlt dei Bizantì come part delEzarcàt de Ravenna. La cità la s'è spandìda vèrs nord-òvest, co la creasiù de 'n camp trinceràt de föra de le müre. Endèl603, Cremùna la vé cunquistàda e distrugìda del rè longobàrtAgilulfo. El sò teretóre 'l vé dividìt entra i Dücàcc deBrèsa eBèrghem. Póch agn dòpo però, endèl615, la regìnaTeodolìnda, devóta Catòlica co l'edèa de convertéser i cremunés, la g'ha fat recoströéser la cità e turnàt a stabeléser en Vèscof. El contròl de la cità isé l'è pasàt de menemà 'ndèle mà del Vèscof, che l'è deentàt piö tàrde en vasàl delSacro Romano Impero dòpo cheCarlo Magno 'l g'ha batìt i Longobarcc e cunquistàt l'Italia.Isé Cremùna la g'ha püdìt slargà 'n pó 'l sò potére e la sò prosperità e 'n quach vergü dei sò Vèscof i g'ha ìt de le pàrcc importàncc 'ntra 'lsècol X e 'lsècol XI. El VèscofLiutprando de Cremùna l'è stat mèmber de la cort imperiàl sóta la dinastìa Sàsone eOlderico el g'ha utignìt dei privilégi importàncc per la cità de l'ImperadùrOttone III. L'economìa de la cità l'è stàda spuciàda pò a de la custrusiù del pórt söl Pò en curispondènsa presapóch del camp fortificàt bizantì.
Envéce, i du vèscofLambèrt eUbaldo i g'ha creàt discòrdie co la zét de Cremùna. L'imperadùrCorrado II, per mèter a pòst la quistiù, el g'ha duzìt vègner a Cremùna 'ndèl1037 ensèma col papaBenedèt IX amò zuinì.
SótaEnrìco IV, I cremunès i g'ha tacàt a rifüdàs de pagà le tàse al imperadùr e al vèscof perchè i ia ritignìa tròp opresìve. Segónt 'na legènda, el "gran gonfaloniér" (càrica paragunàbil al sìndech d'encö) "Zanén de la Bàla" (Giovanni Baldesio) el s'è confrontàt a duèl col imperadùr stès. Enrico el sarès finìt dizarciunàt e isé la cità la sarès stàda izimìda de pagàga la tàsa de l'an che la curispundìa a 'na bàla de ór de 3 chìli. La legènda la dìs pò che chèla bàla de ór che gh'ìa destinàt come pagamènt de le tàse la sarès ghe stàda dunàda a la Berta, la murùza del Zanén, per dopràla come dòte per quan che i se sarès spuzàcc.
Le prìme nutìsie stòriche de 'n cümü lìber de Cremùna i è del1093, quan che 'l g'ha partecipàt a 'na aleànsa cùtra l'imperadùr comandàda deMatilde de Canossa, ensèma ai cümü deLodi,Milà ePiacènsa.El cunflit l'è finìt co la scunfìta de Enrico IV e la sò famùzaümiliasiù de Canossa de nacc a papaUrbano II endèl1098. En chèsta ocaziù Cremùna la g'ha utignìt laInsula Fulcheria, che l'ìa 'l nòm dat al teretóre delCremàsch.
De chèl momènt lé, el nöf cümü el g'ha ambiàt pò a lü a fàga guèra ai cümü vizì per slargà 'l teretóre e crèser el sò potére. Endèl1107, Cremùna la g'ha cunquistàtTurtùna, ma quàtr'àgn dòpo 'l sò ezèrcit l'è stàt batìt de bröt de le bànde deBressanoro. A la stèsa maniéra che 'ndèle ótre cità de l'Italia setentriunàla, la popolasiù l'ìa spartìda 'n dò fasiù opòste, iGuèlfi, a favùr del Papa, che i ìa 'n magiurànsa 'ndèlacità nöa, e iGhibilì a favùr de l'Imperadùr, che i gh'ìa la sò rocafòrt endèlacità ècia. Le dò fasiù i éra isé irecunciliàbii che i guèlfi i éra riàcc al pónt de fa sö 'n Palàs Comünàl nöf, che 'l ezìste amò 'ncö e l'è ciamàt"Palazzo Cittanova".
Quan che 'lBarbarósa l'è nìt en Itàlia per riafermà la sò autorità, Cremùna la s'è schieràda 'nsèma a lü co l'edèa de otègner 'na mà cùtra Crèma, che 'ntàt, aidiàda deMilà, la sìa ribelàda. La vitòria utignìda dei imperiài e la sò lealtà 'ndèi confròncc del Barbarósa la g'ha pirmitìt de otègner endèl1154 el dirìt de mèter en pé 'na zèca e de bàter monéda.
Endèl1162, le fórse del Imperdùr amò aidiàcc dei cremunés i g'ha asaltàt Milà e i là defàda fò. Póch agn dòpo però, 'ndèl1167 la cità la g'ha cambiàt spónda e la s'è ünìda a laLéga Lombàrda. Le sò trùpe le g'ha fat part de l'ezèrcit che 'l29 de màgio del1176, 'l g'ha scunfigìt el Barbarósa 'ndèla famùzaBatàia de Legnà.
La Léga Lombàrda l'è mìa però nàda 'n nacc tat tép dòpo la vitória cùtra l'Imperadùr: el17 de löj del1191 'na guèra sciopàda 'ntrà Brèsa e Milà de 'na bànda eBèrghem e Cremùna de l'ótra per el contròl deSàrnech, la vegnarà a có 'ndèla batàia dePontòi, ciamàda pò abatàia de la Malamórt. El "carroccio" cremunés el vegnarà portàt a Brèsa e mitìt en móstra 'ndèl Dòm.Endèl1213, aCastigliù (Castelleone), i Cremunés i g'ha batìt 'na aleànsa furmàda de Milà,Lodi,Crèma,Novàra,Cóm eBrèsa.
Endèl 1232, Cremùna la s'è aleàda col nöf Imperadùr, elFederìco II, che l'ìa turnàt a ègner endèl nord de l'Italia per pröà a restabeléser la sò autorità. EndèlaBatàia de Cortenuova, i cremunés i è stacc de la bànda dei vinsidùr. En conseguènsa el Federìco II de spès el g'ha stabilìt la só córt en cità. Endèlabatàia de Parma, però, i Ghibilì i n'ha ciapàt 'na bèla rebatìda e 'n pér de miér de Cremunés i è stacc facc prizunér. Quach agn dòpo Cremùna la s'è endicàda e la g'ha scunfigìt l'ezèrcit de Pàrma. Comandàt deUmberto Pallavicino l'ezercit dei Cremunés l'è riàt a catürà 'l "Carroccio" dei Parmezà e per sècoi i g'ha ubligàt a tègner tacàde vià le bràghe del rivàl a la Catedràl de Pàrma come sègn de ümiliasiù.
Endèl1301,Luchetto Gattilusio l'ìapodestà de Cremùna e 'n chèst perìodo la cità la g'ha prosperàt enfìna a rià a 'na popolasiù de presapóch 80.000 abitàncc, de piö dei 69.000 del2001.
Endèl 1266, el Pallavicino l'è stat casàt vià de Cremùna, e 'l goèrno dei ghibilì l'è finìt dòpo che 'l sò söcesùr, el Buoso de Dovara, el g'ha cidìt el potére a 'n consórse de citadì ciamàt "Pàce e Fede". Endèl1271, vé creàt la càrica deCapità del Popol, ma 'ndèl1276 el potére 'l vegnarà ciapàt en mà del marchés Cavalcabò Cavalcabò, che 'ndèl 1305 el sarà rimpiasàt de sò fiöl, Guglielmo Cavalcabò, che 'l la mantegnarà 'nfìna al1310.
En chèsto perìodo vegnarà facc sö o restaüràcc divèrsi palàs e custrusiù, comprés elToràs, la céza romànica de San Fransèsch, el transèt del Dòm e la Lòza dei Militi. En piö, l'agricültüra la vegnarà sustignìda condèna nöa rét de canài e fòs. Dòpo 'na quach invaziù forestére (en particolàr chèla de l'imperadùrEnrìco VII endèl1311), el Cavalcabò l'è düràt enfìna al29 de noèmber del1322, quan che 'na famìa amò piö potènta, chèla dei Visconti delGaleàs I, i è deentàcc i Signùr de Cremùna. I dürarà per en sècol e mès, interumpìcc endèl1327 deLudovìco 'l Bàvaro, endèl1331 deGioàn de Boémia, e 'ndèl1403 de 'n ritórno sporàdich dei Cavalcabò. Ai25 de löi del 1406, el capitàCabrino Fondulo el g'ha copàt el sò padrù Ubaldo Cavalcabò e töcc i mèmber màs•cc de la sò famìa, e 'l g'ha ciapàt el contròl de Cremùna ma pöch piö tàrde, l'è stat cunsideràt mìa bù de portà 'n nacc el sò còmpito, e l'è stat ubligàt a molà la cità tùrna ai Visconti dòpo 'n pagamènt de 40,000 fiurì dór.
ElFilippo Maria Visconti el farà deentà la Signurìa de Cremùna ereditària. Cremùna la deentarà part delDücat de Milà, e la ghe narà dré a le sò vicènde 'nfìna a l'ünificasiù de l'Italia. Sóta i Visconti e piö tàrde sóta iSfórsa, Cremùna la g'ha ìt 'na grant evulusiù cültüràla e religiùza. Endèl1411, el Palàs Cittanova l'è deentàt la séde de l'Üniversità dei mercànt del fustàgno. Endèl1441, Cremùna la vegnàra catàda fò per véser la séde del le spùze deFransèsch I Sfórsa eBianca Maria Visconti endèla capèla fàda sö dei Frà Biniditì, e che 'ncö l'è stàda sustitüìda de la céza de San Sigismónt. En chèla ocaziù lé par che 'l sàpe stat servìt per la prìma ólta en dóls nöf, che piö tàrde 'l vegnarà ciamàt e 'l deentarà famùs col nòm deturù.Ludovich el Móro 'l sostegnarà la custrusiù de custrusiù e divèrse òpere per el Dòm, per la céza de Sant'Agata e per el Palàs de Cümü.
In del1446 Cremòna l'è stàda serciàda di trüp delFrancesco Piccinino e delLuigi dal Verme. I Venesiàn gh'han mandaa in sò sucùrsScaramuccia da Forlì, che l'è riessii a süperà l'asédi, e l'ha pruvucà inscì 'l falimént de l'imprésa di dü cunduté e la liberasiùn de la cità. Cun la guèra traLüduvìch el Mòru e la Frància delLüìs XII, Cremòna l'è passàda per un bréf perìut (1449-1509), sòta laRepübliga de Venésia. La sitüasiùn l'è restàda inscì fìna a laBatàlia de Gnidèl,11 maccn del1509), che l'ha vìst vìncc i francumilanés. I vicend cumplicaa diguèr d'Itàlia, che véden bàtes i vün cùntra i àlterSpàgna,Frància,Venésia eMilàn, la tröa la sùa fin in del1516, quànt elTrataa de Noyon el sancìss l'esìli del düca milanésMassimiliàn Sfòrsa. I Spagnöö, i nöf padrùn del Milanés, cunquìsten definitivamént Cremòna in del1524, quànt che ciàpen elCastèl de Sànta Crus. L'ucupasiùn spagnöla (cunfermàda cultrataa de Madrid del1526) la sarà pütòst düra per la pupulasiùn cremunésa, in del séns ch'i Spagnöö i tuaràn vìa un frach de resùrs ecunòmich de purtà in pàtria, sénsa però fàch di reinvestimént in sül teritòri. A bun cünt, a Cremòna vegnaràn faa sü anmò un bèl puu d'edifìssi religiùs e palàss. La sitüasiùn la sarà un puu migliùr sòta la duminasiùn ustrìega, che la partìss del1707 e la finìss (se cüntum mìnga 'lperìut napuleònich) fìna 'l 1859. Ai témp del Dücaa milanés e fìna al1786 Cremòna l'è stàda 'l caplöch delCuntàt de Cremòna, che pöö l'è staa trasfurmaa in laPruvìncia de Cremòna. Ai témp del Napuleùn e del Régn Itàlich invéci Cremòna l'éra 'l caplöch deldipartimént del Pò de Sùra (Haut-Pô).
Ol stèma stòrech de la sità l'è ü scüd fassàt de róss e d'arzènt. In del '800 l'è stàcc zontàt ol bràs cola bàla (che al vègn da la legenda de Zanen de la Bala), che prima l'era adóma in del cimiéro.
L'economìa de la cità l'è ligàda al sistéma prudutìf de la sò pruvìncia che l'è per lo piö bazàt amò sö l'agricültüra. Gh'è però apò a de leindüstrie alimentar 'ntra le piö 'mportànte de töta Itàlia: per ezèmpe la Negroni per el setùr dei insacàcc, la Sperlari, la Vergani, la Barilla/Mulino Bianco per el setùr dolciàre e pò amò l'Oleificio Zucchi, e la Auricchio per iformài.
Gh'è apò 'na sèrta prezènsa de 'ndüstrie metalmecàniche (aciaierìa Arvedi e Off. Mecc. Feraboli), de trasformasiù del Petrolio (Rafinerìa Tamoil), energética (AEM Cremona), e telecomünicasiù (AEMcom).
Liuteria en mìra al dom
L'artigianato Cremusnés l'è caraterizàt de 'n gran nömer de butìghe de liutai specializàde 'ndèla prudusiù destrümèncc a arch, recunusìde 'n töt el mónt pe la qualità dei strümèncc che i è bùne de fà sö e che le se rifà a le figüre stòriche deStradivari.Guarneri eAmati.
Cremùna l'è cunusìda apò a per la prudusiù delturù e dei materiài en còt.
L'è famùza apò a lamostarda cremunéza fàda co la fröta candìda endèn bagn desénape.
Eldialèt cremunés l'è 'n dialètlumbàrt che 'l partégn algrüp urientàl de la léngua. A càusa però de la sùa pusisiùn adree al curs delPò e de la sùa stòriga duminasiùn milanésa, el Cremunés el gh'ha vàri inflüénsemiliàn einsübrich (suratütludesàn). El cremunés l'è mìnga parlaa in tüta la pruvìncia: a Casalmagiùr defàt eldialèt l'è mùltu püssee 'miliàn, ménter in la zòna deCrèma, laparlàda l'è anmò püssee legàda ai standard del lumbàrt urientàl. 'Na caraterìstiga impurtànta del Cremunés l'è la sùa cadénsa fòrta, che le pòrta a prunüncià i vucài acentaa bei slungaa.
.svg)
