La cità la se tróa endel'àlta Pianüra Padàna a la bóca de laVal Trómpia, ai pè del Mut de la Madaléna e del còl Cidneo. El teretóre — delimitàt a nòrt de le Preàlpi Bresàne, a est de le Preàlpi Gardezàne e a òvest dei teretóre de laFranciacürta — l'è perlopiö de pianüra però töta la còsta meridiunàla del mut de la Madaléna (e pò a la séma) i è dét endèl teretóre del cümü , isé che 'l cümü de Brèsa el se tróa a ìga 'n escursiù altimétrica de 770 méter.
El centro stòrich el rèsta al intèrno dei rèscc del sércol de le müre de l'época medievàla, e l'è sormontàt del còl Cidneo endóche l'è bèl en móstra 'l castèl. El rèst de la cità el se svelöpa sö töt el teretóre 'ntùren, enfìna a sfiorà le còste de le preàlpi, compàgn del mut de la Madaléna (a est), e 'l mut de Sant'Onòfre che però 'l rèsta zò sóta i cümü de l'hinterlandBoès,Consés eNàe.
El rés•cio de teremòt segónt chèl che gh'è riportàt endèl'ordinànsa PCM 3.274 del20 de mars del2003 l'è clasificàt cómezona 3, cioè de bàsa sismicità, aisebé che a póca distànsa ghe sàpe la zòna delLach de Gàrda che l'è clasificàda come rés•cio médio.
Lacità la se tróa 'n mès a la tèrsa zòna 'ndüstriàl piö grànda de tötaItàlia, gràsie prim de töt a la sò 'ndüstria mecànica e dèle màchine utènsili. Le aziènde iè de sòlit médie o pesène e a gestiù familiàr. Pò a la finànsa la g'ha 'na cèrta 'mportànsa e ànche 'l turìsmo l'è mìa de póch per vìa del Lach de Gàrda, delLach d'Izé e del turìsmo invernàl endèle zòne de mut de la pruvìncia (Val Camònega,Val Trompia eVal Sàbia).
Se sa mìa de precìzo chi che sàpes stàcc a fondàla e quàndo; a parte 'na quàt legènda de póch crèdet, chèla che sömearès vìga 'na bàze piö séria la völ che Brèsa la sàbes stàda fondàda de Cìdno, el re dei Liguri, che 'ndèla tàrda età del bróns, riàt endèl teretóre 'ndóche adès gh'è Brèsa, el garès fortificàt el culmèt del còl Cidneo, là 'ndóche adès gh'è 'l castèl.
Endèl sècol IV prima de Cristo, i Celti Cenòmani i g'ha 'nvadìt le tère a oriènt delÀda e i g'ha fat de Brèsa la sò capitàl. Brèsa la cumìncia isé a guadegnà 'n pó de 'mportànsa, ma l'è suratöt dòpo véser stàda ciapàda dét endèl'òrbita Romàna (dòpo la vitòria söi cèlti dèlaGallia Cisalpina) che Brèsa la cumìncia adilbù a vìver en perìodo de pàce e splendùr, endóche la cità la crès e la diènta giü dei cèntri piö 'mportànti de l'Italia del Nòrt.
Al desfantamènt delImpero Romano, l'Itàlia la g'ha cuminciàt a patéser le invasiù dei barbari, e Brèsa la s'è troàda isé a véser mitìda al sach prìma dèiGòti deAlarico, pó dòpo dèiUnni deAttila (452 d.C.).
Endèl476 d C.,Odoacre el ciàpa 'l contròl de la pianüra a nort delPò, ma pò a lü 'l vé batìt e casàt vià, méno de vint agn dòpo, dèiOstrogòti deTeodorico, che 'l farà de Brèsa (ensèma aVerùna) giöna de le sò cità piö 'mportanti.
Endèl568 l'è la ólta deiLongobàrdi, che i farà deentà Brèsa la séde de giü dei sò dücacc che cöntàa de piö.I restarà padrù de Brèsa e del Nort de l'Itàlia per de piö de duzènt agn, enfina a quànche 'ndèl774 el ReDesiderio l'è stat asediàt a Pavìa e a la fì batìt e fat prizunér deCarlo Magn. Isé Carlo 'l g'ha püdìt fas encurunà Re dei Longobardi e dòpo, 'ndèl 800, Imperadùr delSacro Romano Impero.
De chèsto perìodo val la péna regordà en pér de figüre che g'ha ìt 'na part centràl endèla stória del medioevo 'n Itàlia:
El ducaRòtari, che l'è stat en rè deiLongobàrcc eRe d'Itàlia (dèl 636 al 652), famùs per el sò Edito (22 de noèmber del643) che 'l g'ha cudificàt el Dirìto Longobardo, che 'nfina a chèl momènt lé l'éra nat en nàcc per tradisiù a bóca. Con chèsto Edito, 'ntra i óter laùr, gh'è stat sustitüìt l'antica lége de la vendèta privàda (Fàida) condèn rizarcimènt en sólcc (ciamàt Guidrigildo).
El RèDesiderio, uriginàre de Brèsa, che l'è stat l'öltem dei rè dei Longobarcc (del756 al774), difàti Desiderio l'è stàt batìt deCarlo Magn e 'l régn dei Longobardi l'è stat desfàt fò 'na ólta per töte 'ndèl774. Desiderio l'è de regordà pò a perchè l'è stat el fondadùr, endèl753, ensèma a sò moérAnsa, delMonastér de San Salvadùr (dòpo ciamàt Sànta Giulia).
La scunfìta deRe Desiderio la g'ha significàt la fì dei Longobàrcc e 'l prensépe de l'época Carulìngia 'nItàlia.Se conós póch fés de le facènde che g'ha 'nteresàt Brèsa 'nde chèl perìodo lé.Endèl888 Brèsa l'è stàda el teré dèle prìme batàie 'ntra Guìdo duca de Spoleto e Berengàre del Friuli.Guido 'l mörarà 'ndèl894, e isé Berengàre el pödarà ambiàs dré a mèter a pòst 'n pó le ròbe 'n Itàlia, ma la presiù dei Ungari ai cunfì orientài la ghe 'mbroiarà i progècc. Endèna batàia söl Brènta, Berengàre 'l vegnarà batìt e isé 'l perdarà töta la stìma e la autorità che 'l gh'ìa guadegnàt dei sò feudatàre.Endèl sècol X, dele ótre scuribànde dei Ungari e le béghe 'ntra Berengàre e i sò feudatàre le farà vìver en perìodo 'n gran bröt 'n pó a töta l'Itàlia, e isè, per difindìs i siòr de Brèsa e dei paés entùren i g'ha 'ncuminciàt a fa sö castèi 'n pó 'mpertöt. Pò a 'l Castèl de Brèsa, söl Cidnèo, l'è stat furtificàt en chèsti agn ché e per difènder la popolasiù, i Bresà i g'ha 'ncuminciàt a mèter en pé 'na milìsia che la sarà la somésa per l'autonomìa de la Brèsa comünàl.
El cümü de Brèsa 'l nas endèl1090, có la istitusiù dei Cònsoi che i éra dèle autorità politico-militàr che le gh'éra 'l doér de goernà 'l cümü.Endèl1182 i Cònsoi i vegnarà süstituìcc delPodestà.
Come töcc i óter cümü lombàrcc, pò a chèl de Brèsa 'l ga fat i sò prim pas en cunflìt cól potére del vèscof e cónde 'na 'mpostasiù aristocràtica che giràa 'ntùren a la potènsa che i representàa i convèncc de S.Giulia e de S.Benedèt deLé.
Cól crèser e 'l madürà del cümü, gh'è 'ncuminciàt a le guère de espansiù cùtra le comunità rürài, che i éra amò sóta i siòr che i éra i padrù del teretóre.
Le milìsie de Brèsa le g'ha ambiàt a sercà de slargà i cunfì del cümü zà 'ndèl1121, envèr la Gardezàna.De lé a póch ambiarà pò a le béghe cónBèrghem per el contròl de tré castèi de cunfì (Qualì, Vulpì e Seredèl), béghe che le fenesarà 'ndèl1156 có la vitória de Brèsa, 'ndèla batàia dèle Grumóre combatìda 'ndèle piàne 'ntraPalósch ePontòi.
Aisebé che 'nde chel perìodo lé, l'éra 'na guèra dré a l'ótra, i cümü de la Lombardìa i è stacc bù de meter en bànda le béghe, quan che 'n bèl momènt s'è fat aànti 'n perìcol che 'l ghe fàa póra 'n pó a töcc.Endèl1154, Federico I de Svevia, dit el Barbarósa, rè de Germania e dei Romani, l'è nit zó 'n Itàlia per fas encurunà Sacro Romano Imperadùr e per fàga capì ai cümü che chi che comàndàa l'éra l'Imperadùr.I cümü però i éra mìa piö i fèudi deCarlo Magno eOttone I, e i gh'èra nösöna edèa de öbedéser.
Brèsa la g'ha aidiàt aMilà quan che chèsta la g'ha pröàt a rezìster ai fonsiönàre todèsch.El Barbarósa isé 'l g'ha ìt l'ocaziù de fa éder la sò severità per la prìma ólta. A tö sö de mès i è stacc i cümü deAsti,Chieri (1154) eTortóna (1155).Dópo de véser stat encurunàt Imperadùr del Papa Adriano IV, 'ndèla Bazilica de San Piéro aRóma (més deZögn del 1155), el Barbarósa 'l riturna 'n sö 'nGermània.Ma 'ndèl 1158 ghe tóca turnà a nì 'n zó 'n Itàlia, en pó per vìa de le béghe teològiche che 'l ghéra 'n bal col Papa, ma 'n pó apò a perchè Milà la gh'éra turnàt a ciapà tròp tànta autonomìa.Brèsa e Piacènsa, che le gh'éra fat aleànsa ensèma aMilà, i éra prónte a rezìster.
La vanguàrdia todèsca, menàda del re de BoémiaLadislào, la g'ha asediàt Brèsa e la g'ha sbatìt pelària el teretóre töt entùren.Dòpo de 15 dé de asédio, 'l cardinàl de Brèsa, Ottone, per schiàga la distrusiù total, el g'ha domandàt al Imperadùr 'na réza con unùr. El Barbarósa 'l g'ha acetàt en càmbe de 'n sègn de sotomisiù e de 60 ostàgi. L'imperadùr isé 'l g'ha fat la sò entrada trionfàl 'ndèla cità e pò dòpo 'l g'ha proseguìt per Milà che la se arendarà dòpo d'en més de asédio (setèmber 1158).
Chèsta ólta, la vitória cùtra le cità che s'éra riultàt la gh'è mìa sirvìt a gran chè, difàti, póch dòpo i cümü lombarcc i g'hà tacàt tùrna a rügà.
Piacènsa la s'è rüfüdada de sbater zó i sò mür,Crèma eMilà le g'ha casàt vià i fonsiönare todèsch, e iséni l'Imperadùr el g'ha turnàt a ciamà i sò soldàcc en Itàlia per sistemà le ròbe.
Endèl més deLöj del1159 cumincia l'asédio deCrèma che 'l dürarà òt més, enfìna a la fì zenér del1160.
El Giöedé Sànt del 1160 elPapa Lisander III (Alessandro III) el scomünica l'Imperadùr amò per vìa de le béghe che i söghéta a vìga 'n bal le dò autorità del tép. Chèsta nutìsia la fa óter che scaldà amò de piö el spìrit dei Milanés che i prufìta dei póch soldacc che gh'éra restàt ensèma al Imperadùr per atacàl aSan Romà, ma 'l Barbarósa 'l se tìra 'ndré. Alùra i Milanés i decìt de nà a atacà 'l castèl de Carcà, de le bànde de Cóm.E ché vé 'n bal tùrna pò a i Bresà, che i cór a dàga 'na mà ai Milanés a asedià 'l castèl.
El Barbarósa per taiàga la stràda ai ezèrcicc de Milanés e Bresà, el càta sö 'n pó de òm de Pavìa, Vercèlli,Cóm eNovàra e 'l ia mànda cutra a chèi de Brèsa e Milà.L'8 de óst del 1160, s·ciòpa 'na batàia che la vét alcc e bass per töte dò le parcc, ma a la fì, Milanés e Bresà i ghe rìa adòs al càmp del Imperadùr e i bat el sò ezercit e a lü, 'l Barbarósa, ghe tóca de scapà a gàmbe leàde per mìa fa 'na bröta fì.
Pò a staólta però la sarà mìa 'na vitória definitìva e difàti du agn dòpo (1162) Milà la vegnarà asediàda e a la fì scunfigìda e completamènte desfàda fò del Imperadùr e de le milìsie de chèi cümü che i cuàa nimicìsia envèrs Milà (Lodi,Cremùna,Cóm,Pavìa, ecc.).
Dòpo la batòsta deMilà, pò a Brèsa (sò aleàda) gh'è tocàt de sbasà 'l có e acetà le cundisiù del Imperadùr che fra le ótre ròbe el g'ha comandàt de sbàter zó töte le tór e i mür de la cità.
L'imperadúr Federìco 'l dientàa sèmper piö potènte e prepotènt, e chèsto 'l g'ha cuminciàt a spaentà pò a chèi cümü che i l'éra sèmper aidiàt.
Endèl 1166 el Barbarósa 'l túrna a ègner en Itàlia, staólta per mèter sö 'n Papa che 'l ghe nàes bé a lü. Dré a la stràda, zà che 'l gh'éra dicidìt de pasà per laval Camònega, quanche l'è stat de le bànde de Brèsa, per fa sènter la sò presènsa, el g'ha sbatìt pelària en pó la contràda.
Entàt che 'l Barbarósa l'éra 'n Itàlia centràl, i cümü del Nort i se aleàa 'ntra de lur e i se acordàa per difindìs de giü con l'óter. La tradisú la öl che i pàcc de aleànsa i sàpe stacc züracc endèl convènt de San Giàcom de Puntìda el 7 deBril del1167.El cümü de Brèsa l'è giü de chèsti, ensèma aCremùna,Màntoa,Bèrghem eMilà.
ARóma, entàt, endèl'istàt del1167, l'ezèrcit del imperadùr el vé decimàt de la pèste.En chèle cundisù lé l'Imperadùr el decìt che l'è mìa 'l momènt de fa guère e 'l se ritìra 'nGermània. Endèl pasà de Sùza però gh'è mancàt póch che Federìco I el fàes 'na bröta fì. Sicóme che 'l gh'éra fat empicà 'n nòbil Bresà, che 'l gh'éra dré come ostàgio, la zént la s'éra 'nversàda cùtra de lü, e gh'è tocàt de scapà de nòt traistìt de servidùr, per mìa fenéser mal.
L'Imperadúr, el turnarà a vègner en Itàlia per la quinta ólta endèl1174, ma la batàia finàl la vegnarà combatìda aLegnà a le fì deMàgio del1176. El Barbarósa el gh'éra 'n ezercìt en pó mal trat ensèma, perché el s'éra ustinàt a ülì ciapàAlesàndria (che l'éra stàda custrüida póch agn prìma da le fórse dei cümü de la Lega) ma gh'éra tocàt lasà pèrder perchè la cità la cidìa mìa e l'éra dré a pèrder trop tancc òm.
La rezistènsa deAlesàndria l'éra guidàda dal sò podestà Rodòlf deConsés, en nòbil bresà.
ALegnà, dopo de 'nabatàia füriuza,Federìco I el vé batìt e 'l sò ezercìt el vé desfàt quàzi del töt.
Al Barbarósa ghe tóca céder, e có la pàce de Costànsa (1183) ai Cümü Lombàrcc ghe egnarà ricunusìcc i sò posedimèncc e i sò dirìcc che i pritindìa.
Brèsa la na prufitarà per engrandéser le müràie, mèter a pòst le stràde e fa sö i palàs che ucurìa, cóme 'l Broletto.
El 15 deLöj del1184 n'incèndio 'l gh'à brüzàt 'na tèrsa part de la cità; le fiàme le gh'à sorpasàt a le müraie ècie e le gh'à tacàt föch pò a la pórta che minàa a Milà, che de alùra la vegnarà ciamàda Pórta Brüzada.
Pörtròp, 'na ólta finìt el perìcol del Imperadùr, i Cümü i s'è ambiàcc dré tùrna a fas la guèra 'ntra de lur, 'ntra guèlf e ghibilì.
El 17 deLöj del1191 'na guèra sciopàda tra Brèsa eMilà de 'na bànda eBèrghem eCremùna de l'ótra per el contròl deSàrnech, la vegnarà a có 'ndèla batàia dePontòi, ciamàda ànche batàia de la Malamórt. El 'carroccio' cremunés el vegnarà portàt a Brèsa e mitìt en móstra 'ndèl Dòm.
La "piasa dèla Lòza", l'è 'l complès architetònich piö omogèneo de Brèsa. L'è 'n gran bèl ezèmpe de piàsa seràda del Rinascimènt. El palàs piö 'mportànte l'è "la Lòza", che 'ncö l'è a pò a la séde del Cümü. L'è stat ambiàt là 'ndèl 1492 sóta la diresiù deFilippino de' Grassi. El làto a sud l'è delimitàt dèla curtìna del "Mont de Pietà". Per defènder le butìghe 'n lègn, söla sinìstra de la piàsa, dei incèndi che sciopàa ogni tàt de spèss, endèl sécol XIV gh'è stat tiràt sö 'na 'ntramèza de mür. Per fàla sö gh'è stat dopràt pò a dèle préde de urìgen romàna, che i g'ha troàt 'ntàt che i éra dré a scaà per fa sö le fondamènte. En chèsta piàsa, el 28 de màgio del 1974, i neofasisti i g'ha mitìt zó 'na bomba che gà fat òt mórcc e 94 ferìcc.
La "piasa dèla Vitòria" l'è stàda fàda sö 'ndèl trènta (sècol XX) e la se reciàma a chèla part del rasionalìsmo italià tìpica del architètPiacentini. Prima de sbàter zó töt per fa sö la piàsa, en chèla zòna lé, gh'éra 'n quartér popolàr compàgn de chèl del Càrmen del dé de 'ncö. En chèsto quartér gh'éra ànche la Curia Ducis. Adès envéce gh'è stat fat sö dei palàs che tra le ótre ròbe gh'è dét i ufìci centrài dèla Pòsta. Sòta la piàsa gh'è 'n parchègio per le màchine, che pò l'è chèl piö centràl de töta Brèsa.
En "piazaPaolo VI" (i bresà i la conós töcc amò cómePiàsa del Dòm) gh'è:
el "Dòm vècc" o "Rotónda" che l'è stat fat sö 'ndèl sècol XI e 'ndóche gh'è dét en quat capolavóro dePalma il giovane, delMoretto e delRomanino;
el "Dòm Nöf" pò a chél pié de capolavori. En particolar, la mérita amirasiù l'"Arca dei Sancc Apolóne e Filàster" del1510 e la cúpola che pò l'è la tèrza piö granda de tötaItalia dòpo de chèla de San Piéro aRoma e chèla de Santa Maria del Fiùr aFirenze;
el Brolètto, che l'è l'antìco palàs del Cümü, có la Tór dei Mèrli (cunusìda ànche cómeel Pégol) e la Loggia delle grida (ricostrüida endèl otsènt);
La "Piàsa del Foro", che l'è 'l complès de rèscc de l'época romàna piö 'mportante de töta la Lombardìa, endóche se pöl véder amò i rèscc del Capitolium";
el "Convènt de la Sànta Giulia" e la basílica de "S. Salvadur" l'è giü dei piö bèi ezèmpe de l'architetüra altomedioevàl del'Itàlia del Nort. Endèi öltem agn l'è stat dopràt per fà 'na quat móstre de quàder tra le piö 'mportanti d'Itàlia.
La céza romanico-gotica de "San Fransèsc": en "bassorilievo de màrmor" sö l'altàr magiùr el represénta "el Presépio" e 'l pórta i ségn dèla scöla del Amadèo;
La céza dei "Sancc Nazaro e Celso": la pàla de l'altàr l'è ciamàda ànche "Polittico Averoldi" e l'è stàda fàda dèlTiziano Vecellio.
La cizulìna del "Bu Pastùr".
La céza de "San Clemente", endóche gh'è dét en quat quàder deAlessandro Bonvicino, ciamàt anche Morètto.
La céza de "San Gioàn", cól refetóre pitüràt per metà dèl Morètto e per metà dèlGirolamo Romanino.
.svg)
