Ol nòm uriginàre de la sità, che l'è mia riàt infìna al dé de incö, l'éra de època preromàna, fòrse l'éra ü nòmcèltech, fòrse l'éra amò piö ècc, de sigür gh'è adóma che 'l nòmlatìBergomum, ol piö ècc nòm de la sità che l'è riàt infìna a nóter, l'è mia de piö d'öna latinizasiù del nòm uriginàre e che m' tróa, ad ezèmpe, in de laNaturalis Historia delPlinio 'l vècc e 'n de laTàola Peutingeriana.
Ol significàt del nòm uriginàre
In töte i manère i è 'n tànce chèi chi à sircàt de spiegà 'l significàt del nòmBèrghem, che, ad ezèmpe, 'l vegnerès dal nòm del déo celtìchBergimus, pecàt adóma che a Bèrghem l'éra mia veneràt, opör che 'l vegnerès dal etröschBarga[2], che 'l völ dìtàbia e alùraBargamo 'l sarès latàbia grànda e gh'è ach chi che tróa ü ligàm colsànscrit tat che Bèrghem 'l völerès dìpòst che 'l isberlös[3]. L'ipòtezi che però al momènt la sömèa piö giösta, dezà che piö de töte la regórda la stòria de la sità e piö de töte la se lìga a la fùrma del teritòre de Bèrghem, l'è chèla portàda 'nacc dalAntònio Tirabósch[4], dalBórtol Belòt e da tàce óter studiùs, cioè che Bèrghem 'l vegnerès daBerg che 'l völerès dìcolìna e daheim che 'l völerès dìcà, tat che alùra ol nòm uriginare de la sità 'l gh'avrès de ès pròpe ol nòmBèrghem amò dovràt al dé de 'ncö e che 'l gh'éra alùra 'l significàt decà sö la culìna.
Bergome, Bergamum, Bergam e Pergamus
Vèrs la fì del Impéro Romà l'è registràt ach ol nòmBergome, in del espresiùBergome civitas, che s'tróa in delItinerarium Antoninum che de sigür l'è de la fì del sécol II, ma fòrse scricc zamò a partì söl prensépe del istès sécol.[5]
Dal del sécol VII l'Anònimo de Ravèna in de la sò lista de nòm 'l dóvraPergamom ePergamum, ma chèsta la sarès adóma öna paraetimologéa.[6] Chèsto nòm l' sarà dovràt in töt ol medioéf e l'è testimoniàt ad ezèmpe dalMosè del Bröl che in del sécol XII l'iscrìf ol sòLiber Pergaminus che 'l pàrla de la sità de Bèrghem e del sò teritòre. Ol nòmPergamus 'l sarès però adóma öna tàrda re-latinizasiù medieàla che la sìrca de lìga la stòria deBergam a chèla dePergamus sità elenìstica e capitàl del règn di Atàlidi, ma al momènt s'è mia troàt gnà ü lìgàm tra i dò sità fò che i dù nòm che i sùna quàze a la stèsa manéra.
In del óltmedioéf l'è testimoniàt ol nòmBergam che se 'l tróa sö 'n d'öna monéda del tép delCarlo Magno, conservàda al Müzéo deCoira inSguìsera e che l'è dovràda pò cóme sìmbol de la colàna de lìber de laStoria Economica e sociale di Bergamo[7]
Bèrghem
Ol nòmBèrghem menimà me 'l tróa scricc nìgher sö biànch almànch a partì dal1553, defàti in de la Bibliotéca Cümünàla Arisotéa deFeràra l'è conservàda öna tradusiù fàcia per grignà del Orlànd Furiùs, tradusiù, stampàda aVenésia, che la tö 'n gir ol parlàbergamàsch, ma che l'è mia scrìcia 'n bergamàsch, e che la gh'à chèsto tìtol:Orland Furius de Misser Lodovic Ferraris novament compost in buna lingua da Berghem e de oter vocabul lombardi adornat.[8]
La sità e i bórgh
Lasità ei bórgh, i è chès-ce i dù nòm dovràcc in di sécoi da i bergamàsch per parlà de Bèrghem, 'ndóe lasità l'éra chèla dét in di müre 'ndóe gh'éra i palàs del goèrno, menimà i bórgh i èra fò di müre e strécc in bànda ai stràde piö 'mportànte i corìa zó da i còi 'nfina al pià.
De quàndoi bórgh i s'è slargài fò fìna a tacàs ü col óter per pò slongàs e spantegàs in de la pianüra, piö che desità e debórgh s'pàrla desità ólta e desità bàsa, menimà i bergamàsch i è mia üzàcc e i è gnà mai stacc üzàcc a dovrà i dò manére de dìBèrghem de sùra eBèrghem de sóta, dientàde famüze co la cansùNóter de Bèrghem e che i è dovràde quàze adóma da i forestér o 'n televisiù.
Ol gonfalù modèrno, concedìt con D.P.R. del 20 de zenér del 1960, l'è ü dràpo de culùr róss.[10]
Ol pòst
La sità l'è nasìda sö ü ròs de colìne che i se tróa söl confì tra l'ólta pianüra söcia e i preàlp lumbàrde, destacàde però da i preàlp da la piàna de laQuìza a sìra e da la piàna de laMórla a matìna. Bèrghem l'è nasìda sö i còi piö bas e piö spostàcc a màtina, 'ndóe i gh'éra di sortìde, piö o méno a 350méter söl lièl delmar, la pónta piö ólta del sistéma colinàr de Bèrghem l'è 'l mut Bastìa, che 'l rìa a 509 méter, menimà la sità basa l'è piö o méno a 250méter söl lièl del mar. La sità l'è nasìda in d'ü pòst indüinàt, al vólt, ma con di sortìde, metìt pròpe 'ndóe la pianüra la se 'ncótra co i montàgne e 'ndóe laal Brembàna e laal Seriàna i fénes e i se dèrf fò 'n del pià.
Bèrghem, compàgn deMilà,Brèsa,Varés e tàte ótre sità la gh'à mia ü fiöm, adóma la Mórla la trèrsa 'mpó la sità bàsa, ma gh'è mai stacc ü ligàm fórt co la sità, che in di sécoi pasàcc la sircàt de tègnes de luntà da la Mórla, de sólet con póca àcqua, ma bùna de fà di dagn mia de schèrs quàndo 'l piöìa.
I préde di còi de Bèrghem
Ol Flysch de Bèrghem in via Fara e de dré 'l monastér de Sant Agostì che l'è stài fài sö pròpe col FlyshOl Flysch de Bèrghem de culùr biànch in Piàsa AngelìOl Conglomeràt de Sirù sóta 'l monastér de Sant Agostì
Ol Flysch de Bèrghem, cognusìt ach col nòm dePréda de Credér, l’è la préda che s’tróa in de la méta o quàze di còi de Bèrghem, sùra de töt de la bànda a mesdé, chèla che la àrda sö la sità bàsa. Ol Flysch de Bèrghem s’pöl vèdel signà fò dal teré per ezèmpe ‘n via Fara, pròpe sóta ‘l monastér de Sant’Agostì, ma ach in del cör de la sità ègia, ‘n PiàsaLuigi Angelini. Tra i dò préde, chèla sóta ‘l monastér e chèla ‘n piàsa Angelì, gh’è öna diferènsa de culùr, de fàti ol prim flysch l’è bèl zaldì, menimà ‘l segónt l’è ciàr, quàze biànch. Chèsto perché ‘l flysch l’è öna préda de sedimèncc demar, isè chèla biànca la s’è fàcia ‘ndóe l’àqua l’ìa ‘mpó piö fónda, menimà chèla zàlda l’è sedimentàda ‘ndóe l’àqua l’éra piö bàsa, piö o méno ‘ndóe la gh’éra önaspiàgia e pròpe per chèsto ol flysch sóta Sant’Agostì ‘l gh’avrès de ès chèl che ‘l rèsta de öna spiàgia de la preistòria, tat che in de la préda se èt i sègn lasàcc da i animài de l’època.
Chèl che l’è ‘mportànt l’è che chèsta préda la gh’à dacc ol colùr a i mönümèncc de la sità, bàsta ad ezèmpe ardàga al monastér de Sant’Agostì per vèt che ‘l gh’à l’istès colùr del flysch che ‘l sìgna fò apéna sóta tra ‘l monastér e la via Fara.
Söbet a i spàle del Flysh de Bèrghem s’tróa 'l Conglomeràt de Sirù métit a fà öna fetìna strécia ma lónga che la traèrsa fò töta la culìna de Bèrghem. Pò a chèsta l’è öna préda de sedimèncc, ma grìza de colùr e con di sedimèncc piö gròss, tat che a ardàla s’vèt bé che ‘n de la préda gh’è de la geretìna e ach di sas bèi gròs mes-ciàcc insèma a öna pàsta grìza piö fìna che la lìga 'nsèma töt ol rèst. Ol Conglomeràt de Sirù s’pöl vèdel in del pàrch del Monastér de Sant Agostì, de fàti se de la bànda de la via Fara ‘l monastér l’è pogiàt sö söl Flysch de Bèrghem de l’ótra bànda l’è stài fài sö sùra a di còrne de Conglomeràt de Sirù. Ol Conglomeràt s’pöl vèdel pò sùra ‘l bastiù di müra ènete de Sant Andréa, ‘ndóe la gh’è la Montagnèta, öna còrna de préda che la sìgna fò ‘n del pràt de bastiù. Ach a i pé del bastiù s’pöl vèt ol Conglomeràt, de fàti töt ol bastiù de Sant Andréa ‘l pógia söl Conglomeràt, per ès piö precìs per fà sö ‘l bastiù di müre i à teàt fò e modelàt sö öna còrna de Conglomeràt fìna a fàga ciàpa la fùrma del bastiù.
Dòpo la fetìna strécia de Conglomeràt gh’è ön ótra fèta fàcia de Arenària de Sàrnech e per finì i öltime còste piö a nòrt, per lo piö metìde a roèrs, i è fàcie de Flysch de Puntìda: gh’è de dì però che chèste dò préde i se tróa fò de la sità ègia e per chèsto i è stàcie dovràde de méno e i è méno ligàde a la sità.
Stòria
Parra
L'abitàt de Parra l'è stài de spès sconfundìt co la sità de Bèrghem, dezà che gh'è ü tòch de laNaturalis Historia del Plino 'l vècc (III 124-125), che 'l fàa quàze crèt che i födès la stèsa sità, dezà che se les:
Oromobiorum stirpis esse Comum atque Bergomum etLicini Forum, aliquotque circa populos auctor est Cato, sed originem gentis ignorare se fatetur, quam docet Cornelius Alexander ortam e Graecia interpretatione etiam nomis vitam in montibus degentium. In hoc situ interiit oppidum Oromobiorum Parra, unde Bergomates, etiamnum prodente se altius quam fortunatius situm
che 'l völ dì che:
segónt ol Catóne,Com, Bèrghem,Foro Licini e di óter pòs-cc de chèle bànde lé i è de la famèa di Oromòbi, però 'l Catóne 'l sà mia de che bànda la rìa chèsta zét, zèt che 'lCornelius Alexander 'l pènsa che la ègne da laGrécia, dezà che 'l nòm de chèsto pòpol 'l völerès dì "chèi che i stà de cà sö 'ndi mucc". In chèl pòst lé l'è sparìt ol paìs de Parra, de 'ndóe che i vé i Bergamàsch, amò al dé de 'ncö s'pöl vèt che l'è ü pòst piö ólt che 'ndüinàt.
Segónt i rizültàcc di stöde archeològich però Parra e Bèrghem i éra mia la stèsa sità, ma gh'éra de èsga öna bèla diferènsa tra i dò, dezà che da l'età del fèr i còi de Bèrghem e la pianüra i éra abitàcc da i Cèlti de Golasèca, menimà zamò da la fì de l'età del bróns sö 'n di vài e 'n di montàgne la gh'éra la cültüra "retica", che se la troàa de ché e de là diAlp. I teritòre de la montàgna bergamàsca, per cültüra, i éra compàgn sùra de töt de chèi de laAl Telìna, delCantù di Grizù, di montàgne del Bresà, delTrentì e delSüd Tiról; per fà ün ezèmpe 'n di ài de la bergamàsca i éra üzàcc a dizegnà sö i préde compàgn di Camùni. Parra alùra l'éra de cültüra "rética" e la se troàa 'ndóe al dé de 'ncö 'l gh'è 'l paìs dePar, in de la óltaAl Seriàna, come i à dimostràcc i stöde archeològich portàcc inàcc dal1983 al1994 sö 'n d'öna süperfìce de 2.000méter quàder. Parra l'è stàcia abitàda da la fì de l'età del bróns 'nfìna a che la sità, insèma a töte i ài alpìne, l'è stàcia conquistàda da i Romà in de l'època aügüstéa e sèmper gràsie a i stöde archeològich s'è egnìt a saì che Parra l'éra grànda quàze 20 pertéghe, l'éra öna sità minerària e i sò cà i éra fàce co i mür sóta de préda e sùra delègn compàgn di bàite del dé de 'ncö[11].
Bèrghem al tép di Cèlti
La sità de Bèrghem e i sò còi i éra zamò abitàcc in del sécol X/XI a.C. da i Cèlti deGolasèca e chèsto prim insedimènt l'à ciapàt l'aspèt de öna sità in del sécol VI a.C. quàndo la Bèrghem de alùra l'éra grànda piö de 360pèrteghe. Chèsta Bèrghem la comerciàa d'öna bànda co i Etrüschi che si stàa mia de luntà in de la Etrüria Padana, ad ezempe aMàntoa, e de l'ótra bànda con töcc i pòpoi che i stàa sö i Alp e de là dei Alp.
Chèsta prìma Bèrghem a partì dal IV secol a.C. l'à però perdìt importànsa tat che i stöde archeològich i à descuvrìt che se l'è mia stàcia abandùnada del töt, la sità l'è dientàda a belazì a belazì piö picinìna, fòrse perchè a partì dal secol IV a.C. i a tacàt a rià di ótre tribù de Cèlti che i a casàt vià i Etrüschi e isé l'è finìt ol comèrcio che l'éra fài crès Bèrghem 'nfìna ad alùra.
Conquistàda da i Romà
In del II sècol inante Cristo, iRomà i à conquistàt Bèrghem e i l'à ciamadaBergomum. In del49 innante Cristo, töcc i bergamasch i è dientàcc sitadì deRoma, per öna lègge delGiulio Cesare.
A la fì del XII sècol cumensa a furmàs la sità basa e l'è cüstrüit ol palàss de la régiù. Po a Bèrghem gh'è di beghe fra iGuelfi eGhibellini, i Colleoni in di guelfi e i Suardi in di ghibellini. I guère fra le dò famèe i cumensa co i Suardi chi èns, üdacc diVisconti deMilà, ma in di agn chi vè dopo, la guèra la à innante. In del1335 i fenés ol castel de san Vile.
L'8 de zögn del1859Giuseppe Garibaldi a ve dét in Bèrghem e de alùraPórta San Lurèns l'è stacia ciamada achPórta Garibaldi. L'an dopo 178 bergamasch a i è partìcc in de la Spedissiù di Méla insèma a Garibaldi.
In del1872 ol cümü a l'è spostàt in Sità Basa, in del1887 i cumensa a viagià i fünicolàre. In del1901 i è demulide iMüraine.
LaSità Basa l'è la part piö granda de Bèrghem. Lè i gh'è ol Cümü, la proìncia e la prèfetüra. La part céntral l'è facia de Pórta Nöa e dal Senterù che öna ólta l'era la stassiù di baghér.
La strada piö imporanta de Bèrghem l'è vialPapa Gioàn XXIII, che 'l va de la stassiù 'n fena a Porta Nöa.
Söl Sentierù gh'è ol Téater, dédicat aGaetano Donizetti. Ün óter laùr de èt l'è ol monümét ai partigià, deGiacomo Manzù.
Bérghem la gh'à 11 quartér: Celadina, Redùna, Sànta Caterina, Lurét, Lönghel, Malpensada, Bócaliù, Colognöla, Campagnöla e Grümelina. Tacc a i éra di frassiù stacade de Bèrghem, ma in di agn 60 e 70 i s'è ünide a la sità.
De la stassiù i part d'i tréni ch'i và aMilà e i pasa perTreì o perCarnàt, aBrèsa,Lèc oCrèmuna.A Bèrghem i gh'è varie società de autobus ch'i colèga töta la proìncia.
↑Ambrogio M. Antonini,Vocabolario italiano-milanese, ed. Libreria Meravigli, Milà, 1983
↑Zanetti U., 1985,Paesi e luoghi di Bergamo, Grafica e arte Bergamo, Bèrghem.
↑Soresina M. A., 2009,Etimologie di antichi toponimi lombardi, inToponomastica della Lombardia a cüra del Rognoni A., Mursia editùr, Milà.
↑Tiraboschi A., 1867,Vocabolario dei dialetti bergamaschi antichi e moderni, Ed. Bolis, Bèrghem.
↑Talbert R. J. A., 2010,Rome's world - The Peutinger map reconsidered, Cambridge University Press.
↑ Ardovino, A. M., 2007,Fonti antiche su Bergamo ed archeologia. Confronto e nuove letture, pag. 3 - 13 del lìberI primi millenni - Dalla preistoria al medioevo - I de la colànaStoria Economica e sociale di Bergamo, Ed. Fondazione per la storia economica e sociale di Bergamo, Bèrghem.
↑Storia Economica e sociale di Bergamo, Ed. Fondazione per la storia economica e sociale di Bergamo, Bèrghem.
↑Favalier S., 1995,L'immagine dei bergamaschi nella letteratura veneziana minore del Cinquecento, pag. 305 -327 del lìberIl tempo della Serenissima - L'immagine della Bergamasca de la colànaStoria Economica e sociale di Bergamo, Ed. Fondazione per la storia economica e sociale di Bergamo, Bèrghem.
↑ Poggiani Keller F., 2007,L'età del Ferro. Dall'oppidum degli Orobi alla formazione della città sul colle, pag. 147 - 163 del lìberI primi millenni - Dalla Preistoria al medioeveo in de la colànaStoria Economica e sociale di Bergamo, Ed. Fondazione per la storia economica e sociale di Bergamo, Bèrghem.
.svg)
