Chest artícul al è scrivüü inlumbaart, con la grafiaLSI.
Quella vus chi la gh'ha minga di funt u hin trop poch. Per piesé, giunta di funt a la vus. Insì de vegh un'idea de tücc i olter vus senza font, vardiichì.
Àtum
Schéma de un àtum deéli (minga in scàra) induè sa vèdenn ul nücli, cunt dü prutúni (in russ), dü neütrúni (veert) e unaòrbita de prubabilità (cérchiètt) per truà i dü eletrúni (giaalt).
Unàtum a l'è la paart püssee piscinína de un sistémachímich; saría a dí ca l'è la quantità mínima de unelemeent chímich ca la mantègn i sò prupietà. Anca sa la paròla àtum la vègn dalgrechatomos, c'al vöör díminga spartíbil, al s'è descuveert dòpu ca l'è cumpòost de trípartisèj püssee piscinítt ammò:
Eletrún: al g'àcàrica negatíva e l'è püssee lingeer de tütt i ólter partisèj;
Prutún: al g'àcàrica pusitíva; al pésa 1836 vöölt püssee de un eletrún;
I prutúni e i neütrúni insèma, ciamaanücleúni, ga stann deent in delnücli, invéci i eletrúni ga gírenn intuurn; chèla visiun chí a l'è in acòort al mudèll de l'àtum de Bohr. Seguunt i régul de lamecànica quantística, invéci, i partisèj a g'ann unafunziun de unda ca la definíss la prubabilità de la partisèla de truvàss, in d'un bèll mumeent, in d'un quaj spazzi; dunca, l'òrbita a l'è dumè ul spazzi de prubabilità püssee vólta.
ulnümer atòmich (Z), ca l'è ul nümer de prutún in del nücli (stèss nümer Z=stèss elemeent);
ulnümer de màssa, ca l'è la súma del nümer de prutún e de neütrún, e al permètt de scerní i difereentisòtup.
I àtum a inn generalmeent néuter (g'ann minga decàrica elétrica); quaand un àtum al pèert u al ciàpa un eletrún, al cambia e al devénta unjún, pusitíff (catiún) sa n'al ciapa, negatíff (aniún) sa n'al pèert.
Ul cuncètt de àtum a l'è staa prupòost per la prima völta da i filòsuf greech cumèDemòcrit e ul grupp diiEpicüree; in dii sécul dòpu g'inn minga staa pass inaanz, anzi a s'è desmentegaa tüscòss, fin almaanch a dopu l'Età de mèzz. La teuría l'è stada rimetüda in pè dalJohn Dalton, chímich inglees; l'Amedeo Avogadro, in delsécul XIX, al cumencia a tegnii spartii àtum emulécul. Ul primm scenzià a mètt in ciaar la strutüra de deent de l'àtum a l'è staa, in del1911, ulRutherford; dòpu de lü, un quaj ann adree,Niels Bohr al püblica in d'un librètt ul sò mudèll de la strutüra de l'àtum. Per rivà a vècch magiuur detàj ammò, ga vöör però specià un quaj ólter ann fin al nassimeent de lafísica quantística e delmicruscòpieletrònich.
