E spiaxe de Sann-a han ottegnüo a Bandéa Blö d'Európa int'o2002,2003,2004,2005,2006 e2007 . Anche u portu türistegu duCü de Bö (a Végia Dàrsena; fòscia da uFrançeizeQuai de bois, da u vegiuMö de Casce du X seculu) u l'a otegnüo u ricunuscimentu int'i mæximi anni.
Stoja
Antigu çentru diLigüri Sabasî, a çittae a l'è stæta alleä deCartagine int'asegunda guêra punica, cuntraRumma (za alleä deZena). Doppu differénti avegniménti alterni, Rumma a suttumette a-a fin Sann-a a l'inçirca int'u180 d.C. e a-a denominn-aSavo,Oppidum Alpinum. Cun l'inprinçipio de migrasiùin de populi Germanici, Sann-a a l'intra in decadensa e a vegne distrüta du tüttu int'u641 da u re lungubärduRotari.
Sann-a a se retìa sciü sutta äiFranchi deCärlumagnu, divégne cuntéa, e a riprende a mercantezä in-sciu mä. Doppu aspre lotte cu-ipiräti saraceni, ch'i obligàn a l'imbastì diverse turi de avìstamento, a se custituisce Liberu Cumüne int'u1191 (Hoc habet ex Coelis, q. sit Saona fidelis u seiâ u mottu mediêväle du Liberu Cumüne).
Int'u XI seculu Sann-a, a l'inprinçipiu alleä cu aRepubbrica de Zena, a l'intraprende düe lotte ma anche forti intréççi cun lé, specialmente cu a famiggia diCampufregusu, che cun di sö espunenti (Giänu I de Campofregoso ma, in particoläre,Tumäsu de Campofregoso) a çerca d'inciantäghe inn-a scigniurìa persunä.
E lotte cun Zena i finiàn tragicamente pé Sann-a int'u1528, cun a definitiva cunquista deAndrea Dóia. Stu fæto ö provòca 'na quantitæ de mórti e a demuliçoin de l'antighiscima acropöli cun aCatedräle de Santa Maria de Castellu (Santa Maria Assunta o, ascì, Santa Maria Maggiû) e in nümerö de custrussiuìn civili e religiuse, fin'anch'äa ciü grande pôrte de töri de famigge nobili.
U disastru ecònomicu u vegne però dal'interamentu du pòrtu (ch'u se stimma o fuisse, int'u primmo Trexento, int'i primmi 5 duMâ Mediterraneo pe capacitæ de pescaggio de grosse nävi da caregu).
Au pòstu du 21% circa du tesciüu urban d'a çitae, demulìu leteralmente pria insce pria e reimpiegó pe'nterä u bacin purtuäle, a séià custruìa l'impunenteFurtessa du Prìamar, insc'ei rüderi de l'antïguOppidum romàn.
Da stu mumentu in avanti Sann-a a segue u destin dä Repubbrica de Zena.
Stòicamente a l'a visciüu u sö mumento de mascimu splendùre ecunòmicu intr'a ä fin duXIII e a meitè duXIV seculu, ma anch'ö a l'è ricurdä da qarched'un anche cumme "a çittæ di Pappi". Ünn-a de famiggie ciü blasunnæ d'a çittæ, i Della Rovere, a n'a avüu ben duì: Françesco della Rovere, ch'u seià PappaSisto IV, e sö neu Giulian della Rovere, pappa cun u numme deGiulio II. Prufitandu d'a parentella cun i Della Rovere, anche i Riario l'aviàn impurtanti puziçiuìn de putére, cummeGiömu Riario, ch'u divegniàSegnù de Imula e deFurlì.
Int'u Setteçentu a çittae a recuminça quarche ativité mainä. Cun i növi cummerci a sciuìsce turna l'ärte, e Sann-a a se abelissce de palassî scignurili, ville e gexie.
Int'u1815 uCungressu de Vienna u stabiliâ, cuntra u vurèi d'u Guvernu legittimu (sensa ûn ezercitu pe poreise fä varei), e cuntra u vurèi du Populu, l'annesciùn d'a cürtiscima Repübbrica Ligüre (zügnu-dixembre1814) ai territóri du Reamme deSardegna, cu-u quäle a intrià in t'o növuRêgnu d'Itallia da o 1861.Vitóiu Emanuele II u l'aiva definìu pochi anni primma u populu "Canaglia Genovese", dunque u n'u gh'aea quellu ch'u se ciamieiva ûn raportu de amù fra o Re növu e a sö Gente.
Sutta l'amministrasiùn Napuleonica du prêfettuGilbert Chabrol de Volvic, a çitae a vedde ûnn-a lenta ma següa repreisa, ch'a l'avià cumme nôdu vitäle a vegnüa da ferruvia e pœ, in t'u 1861, l'avertüa du stabilimèntu de ferréeTardy & Benech, semensa da revuluçiùn indüstriäle savuneize.
A stòia dasiderürgia int'afidelissima a finià sölamente 130 anni ciü tärdi.
In t'asegunda guèra mundiäle a sitae a l'a subìu pesantiscimi bumbardamenti aérei ufficialmente pe a presénsa de indüstrie belliche e dö pòrto, ch'i l'an pruvucou grävi danni, specie ai antighi quartê da zona pòrtuäle. Intensiscimu u l'è stætu u bumbardamentu navâ du14 zugnu1940 quande Sann-a, inütilmente difeiza da e batterie in-scia còsta e da ûn trénu armou appustou aArbisöa Süperiure, a l'è stæta bersaggiu de ciü de çinquesentu córpi d'artiglierìa sparæ dä a marinn-a françeize.
Int'u dopuguëra e scìnno äi anni setanta a çittæe a sè svilüppä cumme çentru industriâ e marittimö. A l'è in trasfurmasiùn aspirandö a êse polö d'attraçiun türistega dai anni növanta, doppu vint'anni de stagnaçiun duvüi äa prufönda crisi indüstriâ cun a fin de diversi stabilimenti.
Int'u periudu tra u trenta de arvì1974 e mazzu du1975 Sann-a a l'è stæta vittima de "Bumbe de Sann-a" cioè de attentöti terruristici che faxeivan pàrte de ûn prögetto Naçionale.
Äa giurnä de inchö Sann-a a l'è a porta prinçipäle de inträta ai löghi turistici de l'intrutæra e da Rivéa de e Pärme, e cittæ türistica a l'é mêxima. Sann-a a l'è anche 'n impörtante aprôdu pe cruxæe du Mâ Mediterraneo.
Onoreficènçe
A Çittæ de Sann-a a l'è stæta decorâ cun a Medaggia d'Oö aö Valöre Militâ , ö 19 settembre1974, cun a seguènte mutivaçoin:
«E genti de Sann-a, fidéli a u spirritu che u n'anemò e imprèise e l'impegnu patriotticu in t'a primma rescôssa risurgimentäle, a l'a reagìu a l’ocüpasiùn de forse armae tedésche, opunendu a-a preputènte suprafasiùn nazifascista inn-a lotta tantu curagiusa quantu ostinò. Squaddre de vuluntàri armae i sun staete organizae, alimentae e ascistìe da-a populasiùn lucäle in t'a sitae e insc-ê i bricchi de l'intrutêra e, pe ciü de 19 meixi, i l'an imbastìu in'intensa attivitae de minaccia e luguramentu a u presidiu nemigu d'a regiùn. I nu sun varsciüi a frenä sci generusu slanciu ni a precariêtae di mêsi, ni a prepunderansa de forse aversäie, ni a barbarie a-a quäle queste i ispirävan a sö própria ópéra de represciùn cun arèsti de massa, depurtasiùi, turtüe füxilasiùi, massäcri de 'nuxenti e distrusiùi. U gran cuntribütu de sangue ofertu da i vuluntari e dai sitadìn vittime d'e rapresaglie, i sacrifisî e-e suferense suppurtae sun testimunianse de n'assulüa ostinasiùn a nu subì a vergögna d'a tirannìa, de dedisiùn a-a Patria, de tenäcia in t'a fideltae ai ciü äti ideäli de libertae e de giüstisia.»
Sann-a a l'è a sede vescuvile d'a Diocesi de Sann-a/Nöi. USantuariu de Sann-a u rivéste da seculi in-a impurtansa particuläre, cun i pelegrinaggi d'ogni pärte de l'Itallia. A Madónna de Sann-a a l'è staeta incurunä daPio VII - prexuné deNapuleun Buonaparte a Sann-a - int'o1815. Sann-a a l'è stæta cunPio VII sede ufficiäle döPapätu, cummeRumma eAvignùn, scibén pe' in periudu sci cürtu.
A catedrâle de Sann-a
Cattedräle de l'Assunta: a l'è staeta custruìa pé via de demulisiuìn zeneixi de l'antìga Catedräle insc'ou Colle d'u Prìamar. A cunserva au sö internu divèrse ópere de riguardu (timpanu d'u purtäle, funte batéximäle, cruxe de märmu, pürpitu, tütti de l'antìga Catedräle d'u Prìamar). Taccòu a-a gexia u gh'è u müseu d'u tesóru, dunde u se pö amiä di quaddri de na çerta impurtansa (Mêstru de Hoogstraeten,Tuccio D'Andria,Luca Cangiaxo,Ludovico Brea,Giovanni Mazone) e interesanti ogetti d'ärte säcra (cianæe, pasturäli, reliquai ecc..). Tra i ciü belli d'Italia e, a dîta d'i mascimi cunuscitûri italièn de arte scultorea lignea, cunsciderandu u sö periudu de realizasiùn tra i ciü rari e belli d'Európa, u se pö amiä u magnificu côru ligneu, anche lé de l'antìga Catedräle insc'ou Collea e òua deré a l'âtä maggiù.
Cappélla Sistinn-a de Sann-a: ünica ätra existente utre a-a çelebreCappélla Sistinn-a deRumma, vusciüa da uPappa Savuneize Scistu IV, d'a famiggiad'a Ruvie cumme munümentu de sepultüa di sö vêgi. Restòurò ch'u nu l'è tanti anni.
Âtóiu de Nóstra Scignùa d'u Castellu, proclamòu munuméntu nasiunäle, u óspita u monümentäle politticu pittüö daVincenzo Foppa e Ludovico Brea int'u1490. Interesànti anche due impunenti càsce prucesciunäli.
Âtóiu d'u Cristu Resortu: u l'è puscìbile amiä dréntu in pregévule côru ligneu d'u quattrusentu de schöa tedésca, e inn-a càscia prucesciunäle deAnton Maria Maragliàn.
Gexia de Sant'Andria: d'u Settesentu, a cunserva dréntu inn-a bella Madonna cu-u figgiö deDefendente Ferrari.
Certusa de Loreto: custruìa daSteva Embruno in t'u1480 e, pói, ingrandìa. A l'è staeta foscia tiä sciü insc'ou precedente Castellu de Loreto.
UPalassiu Della Rovere: ópera de l'architettuGiulian da Sangallo. U l'è faetu custruì da u cardinäle Giulian della Rovere, che pói u saiâ pappa Giulio II (in occaxùn d'a sö elesiùn au puntefegä, i saiàn misse in te diverse miagge d'a sitae de lapidi e ärme ruveresche, e ciantae èrbi de rûvie pe-e stradde mêstre); l'inprinsipiu d'i trâvaggi l'è daetu u 4 frêvä1495 sutt'a-a suvrintendensa deUrban Vegerio, sö prûcüatù; in t'u1496 i vêgnan cattae de ca' a l'ingìu pe ingrandî u Palassiu, che peró u restià incumpiüu (se ghe fae câxu, miae e culonne de l'intrâta: i l'aviévan duvüu êse pärte de in cuntestu, cumplêtu de ärma ruveresca, ea.). U prugettu u l'è du fiurentìn Giuliàn da Sangallo,magister petrarum et picator, giüttò daMattê De Bixono,magister picator sive picha pietra. In t'u1500 a u da Sangallo e a sö néu Bernardo i Ansièn d'a sitae i acórdan a sitadinansa savuneize in benemerensa d'u prugèttu. U sélebre architettu (1445-1516) u custruìsce ascì, pe'Loenzo o Magnifico, e ville fiurentinn-e dePoggio Imperiale e dePoggio a Caiano. Sempre d'o Sangallo i sun diversi trâvaggi aRumma e aPerüggia. Fra i ätri, a l'è staeta aluggiò in te stu palassiu a Reginn-a de SpagnaGermana de Foix, muggié deFerdinando II d'Aragona (che u l'e staetu ospite in t'uCastéllu Növu), da u26 zugnu1507 (in occaxiun d'u vertixe eurupéu -Cunvegnu de Sann-a).
UPunte Filippo Maria Visconti: u se tröva a u cunfìn d'i cumüni de Sann-a,Vuè eCüggèn, u l'è staetu custruìu in t'u 1434. foscia in se bäsi rumäne. Doppu a recentìscima, cumpléta demulisiùn d'a pärte a punente d'a strûtüa (rampa d'inträta e poggiù de l'arcä), u munüméntu u l'è staetu snatürö cun inn-a segunda arcä de ciüméntu, in te l'annu 2000.
Upunte de San Giacomo: insc'ou cólle cu-u maeximu numme, u l'è staetu faetu custruì da PappaSistu IV in t'u 1482 pe ünì u Muntexellu au colle d'uMangiaguadagno (inchö Colle de San Giacomo).
Architetüe militäri
Panuramma de Sann-a cu-a furtessa du Priamar
ATûre Leon Pancaldo (Tûre di Pilóti o a "Turetta"). Puzisiunô in Ciassa Leon Pancaldo, custruìa in t'u XIV seculu a l'incruxiu strategicu du portiu, a lìè divegnüa l'embléma da sitae.
ATûre du Brandäle (a "Campanassa") cun e vexinn-e tûre Corsi e Riario (Guarnero) e u Palassiù de l'Anziania, cun pärte d'u cumplèssu de San Pê u Vêgiu, che pe brêve mumentu a l'è staeta Catedräle pruvisóia.
AFurtessa d'u Prìamar: (parolla de etimulugia ben dibattüa) custruìa insc'ou Colle du Prìamar dai Zeneixi da u 1542, doppu a cunquista definitiva d'a sitae in t'u 1528. A inglóba ascì a Loggia d'u Castéllu de Santa Maria o Castéllu Növu, d'u 1417.
UCastellu d'u Sperùn: d'u castéllu mediêvöle u rèsta qarche tóccu de miagge insc'ou Muntexellu, deré a u teätru Gabriellu Ciabréa (Gabriello Chiabrera).
UCastellu de San Zorzu: tersu castéllu mediêvöle d'a sitae, u l'è supravisciüu scinn-a'u XVII seculu, quande un scciöppu d'a Santabarboa u l'a destrütu cumpletamente faxendu ascì 850 mórti. Quéllu che u ne restäva de e fundamenta u l'è staetu demulìu a l'inprinsipiù d'u 2007.
Munumenti
Tütti i giurni, da e ue 18:00, chi se tröva in Ciassa Goffredo Mameli u se ferma p'aricurdäse d'i cadüti de tütte e guère ai 21 rintucchi d'a campann-a, un per lettera de l'alfabeto itallian, premiò dai sitadìn cumme munumentu a-a Paxe.
Müséi
Çivicu Müséu Archeulogicu e d'a Çitè: u müséu archeulogicu d'a çitè de Sann-a, u se tröva int'uPalassiu d'a Loggia, drentu a-uPriamä, dund'u l'è stètu inaugüróu a-u 7 d'arvì d'u1990. U percursu de vixita u l'è sciü duì cién, in ùrdine de tenpu: a-u cian terén se trövan de testimuĝn̂anse de l'etè rumäna e bizantinn-a, truvè in particulä int'i scävi d'u Priamä, a-u primmu cian i ghe sun di repèrti de l'Etè de Mezu, ch'i vegne ascì da-a çitè vegia, caciä zü cu-a realizaçiùn da furtessa[17].
MüséuAll About Apple: fundóu d'u2002, u cögge e mette in mustra i aparecchi fabrichè da-aApple int'a sö stoja e, inte stu anbitu, u l'è u müséu ciü inpurtante a-u mundu, cun tostu 9.000 repèrti ch'i sun cunservè chi[22].
Ecònumia
Ö pòrto de Sann-a ö l'è estremamente impurtante int'e l'ecunumìa dö cappulögu. Difæti, pe' impurtansa, traffegö de mercansìe e cumme aprôdu de crûxæë, l'è ö segundö däLiguria doppuZena. Tütto ö cumprensóiu purtuäle, trâvaggiandu in sinergia, ö ófre impurtanti sbucchi au mä pë e indüstrie doHinterland piemuntèise e lumbärdu. Sann-a a l'è inn-a çittæe attiviscima int'o settöre crûxeristigo, cun a sö modèrna ed efiçiente staçiùn marittima de reçente costruìa, inProject Financing co a cömpagnia de navegasiùn Costa, dunde fan atualménte scâ diverse ätre cumpagnìe. A Staçiùn Marittima a l'è stæta prugettà da l'architettö catalàn Ricardo Bofill. A strûtüa a riseìve tütti i anni çirca 800.000 türisti. A quésti se dêvan zunze i passeggeri (quaexi 2.000.000 int'a sûla aestae - annä 2006) ch'i se imbärcan da ö Terminäle Traghètti dePórtiu Vuè.
Int'i anni settanta, primma da grande crisi industriäle da chimica e de l'açò, Sann-a a l'è rivä a êse a 7a çittae d'Italia pe' redditö pro-capite. Rilevante ö l'è ascì u setture tersiàriu e ö turìximu cun destìn lucäle.
Cultüa
Istruçiùn
Quésta seçión a l'é ancón vêua.Ti pêu agiutâ a scrîvela!
A Pôsa in mä d'i lümìn: in t'a seiann-a d'u 14 agustu. U mä u l'è illüminö da miggiae de lümìn galegianti insce l'aegua.
I föghi de stae: föghi artificiäli a tempu de müxica.
U Primmu Mazzu: tradisiunäle curteu de mêsi e lavuratûri purtuäli pe-e vie du centru sittadìn.
UCunfögu: a duménega primma d'avigiĝÎia de Natäle, int'aCiassa Scistu IV, u se tegne l'antighiscimu çerimuniäle de çende u "çeppu augüräle", zà praticóu int'uXIV seculu, e tiäne föa previxuìn pe l'annu a vegnì. A manifestaçiùn d'u cunfögu, repigiä d'u1933 da l'asuciaçiùnA Campanassa, a l'è abellìa da in curteu storicu ch'u parte da-u Brandä[23].
Fèste e fée
U 18 märsu a l'è a Madónna d'a Misericordia, Matrunn-a de Sann-a. Se séndan gran pire in t'u Letimbro in t'a nötte d'a vigilia. Pe a sitae i se sendan i lümin e e lüminäie. A festa a riva a u mascimu con a Prucessciùn auSantuarriu de Sann-a.
A Festa de Santa Ritta u 22 de mazzu. A l'è in t'u quartê cu-u meximu numme in mercô cui banchetti tradisiunäli pe a vendita de röse.
A Festa de Santa Luçia u 13 de dixembre. Gran mercô in t'a a sitae (via Paleocapa).
Sport
Futbòll
A squaddra debalùn locäle ciü seguìa a l'è quélla duSann-a (Savona Calcio). Intra i ciü grandi campiuìn Savuneixi i van ricurdae Valerio Bacigalupo (naçionäle) e Felice Levratto (vegnüu famöso pe a putensa dö sö tìu, che suvénte ö sgarbäva e rèi (ch'i nu l'éan ancùn de nylon). Ö sport de Sann-a ö vanta inn-aCoppa Italia cun ö Vuè (1922). Ö Sann-a ö l'è rivò, primma dö Girun Ünico, aö quärto pósto inSerie A. Ai giörni nóstri ö Sann-a ö zöga inta Primma Divixion.
Ballaneuo
Sann-a a vanta inn-a squaddra deballa-nöu da anni int'a serie A1: aRari Nantes Savona. Int'a sö stóia a l'a vintö:3 Scudetti (1991 - 1992 - 2005);2 Cöppe LEN (2005 - 2011, l'equivalente d'a "Cöppa UEFA" du futbàll);3 Cöppe Italia (1990 - 1991 - 1993).
Ciclismu
U 6 zügnu1991 a 11a tappa du Gìu d'Italia1991 a l'è rivà a Sann-a cun a vitòia de Max Sciandri.
Eddy Merckx u l'è legó aä Ligüria pe' l'avégniméntu foscia ciü misteriusu da sö carriéra: int'o1969, cun indóssu a maggia rösa du Gìu d'Itallia, u l'è trûvó puxitivu a l'antidóping doppu a tappa de Sann-a e u vêgne squalificó. U abandunn-a a gära cianzendu sensa riêscì a dä spiegaçiuìn. I culpevulisti i trövan a spiegaçiùn de inn-a superiuritè cuscì fórte insce i ätri. I inucentisti i sustégnan l'idéa du cumplóttu anche perchè i curridùi, in te stu periòdu dä stóia du ciclismu, i accettävan ancùn buttiggétte da beive da u pübblicu, ch'i purèivan dunque cuntêgne quarsciasci cóssa.
Amministrasiùn
Quésta seçión a l'é ancón vêua.Ti pêu agiutâ a scrîvela!
Comunicaçiuìn
Stradde
Quésta seçión a l'é ancón vêua.Ti pêu agiutâ a scrîvela!
Quésta seçión a l'é ancón vêua.Ti pêu agiutâ a scrîvela!
Portu
Quésta seçión a l'é ancón vêua.Ti pêu agiutâ a scrîvela!
Cuiuxitæ
Sann-a a l'è cunusciüa e a l'è famûsa anche cummeçitae duchinottu, cun inna speciale variêtae lucäle. A-a fin du XIX seculu a l'ea u magiùre çentru d'espurtasiùn mundiàle pe stu tipu de agrümme.
In t'o Trexento Sann-a a l'a avüu in mumento ch'a l'aeiva inn-a populasiùn stimä a ~ u 150% de quella de Rumma.
.svg)
