UMüseu Diucesàn (Museo Diocesano initaliàn) u l'è inmüseu d'Arbenga, gestìu dadiocexi da sitè, ch'u se tröva drent'auPalàssiu du Vescu, inArbenga Veggia. Inaugu(r)àu ai 15 de mazzu du1981, u müseu u gestisce ascì e vixite aubatiste(r)u e u g'ha ina sêde destacâ aa Cêve, ciamâMüseu Diucesàn de l'Âta Valâ de l'A(r)òscia.

U müseu diucesàn d'Arbenga u l'è nasciüu grassie a l'ativitè de ciü urganisasiùi che, intu detaju, e sun stète a cü(r)ia da diocexi, a suvrintendènsa archeulogica, quella pe'i bêni ambientâli e architetonichi e quella pe'i bêni artistichi e stò(r)ichi, l'Institüu Internasiunâle de Stüddi Ligü(r)i e aRegiùn. Pe' primmu intervèntu u l'è stètu dunca rangiàu u palàssiu du Véscu, cun di travai ch'i sun andèti avanti dau1947 au1981; de ciü, insemme au palàssiu e sun stète rangièi pa(r)égge upe(r)e da futü(r)a culesiùn du müseu^[1][2].

Cu'a fìn di travai, ai 15 de mazzu du1981 u müseu u l'è stètu dunca inaugü(r)àu dau vescu d'Arbenga, alantu(r)a u Muns.Alessandro Piazza. U primmu diretû du müseu u l'è stètu Muns. Fiorenzo Gerino, ch'u l'è restàu in càrega fina au primmu de frevâ du2017, quand'u l'è stètu numinàu diretû u canonicu Mauro Marchiano^[1][2].

U müseu diucesàn u se tröva au cian nobile, u primmu, de l'antìgupalàssiu du vescu d'Arbenga, cu'in percursu ch'u se desvilüppa in sc'ina dexena de sâle inte tüttu, cumme quelle ch'i l'é(r)an duve(r)èi a salùn de rapresentansa, came(r)a du vescu e capella privâ.

A primma sâla du percursu de vixita, dedicâ aa memoja du prufesûNino Lamboglia, a cuntegne i ciü antìghi retruvamènti archeulogichi cunservèi intu müseu, da l'etè rumâna in avanti. A sâla mèxima, ch'a l'è stèta rangiâ du1963, a l'è ciütòstu antìga, tantu che se pò ligâla aa fâse gòtica du palàssiu, da che a ne cunsèrva de testimunianse^[3]. A l'è cuèrta da vorte a cruxe(r)a, arembèi au sèntru in sce ina culònna tardurumâna missa lì e adatâ inte l'Etè de Mezzu; de ciü, inte mü(r)àje e se dröven ancù de pòrte a sèstu agüssu, au dì d'ancöi tapèi^[4].

I repèrti ch'i se ghe trövan i ne vegnen survetüttu dai scâvi fèti intacatedrâle fra u1948 e u1967, ciü che dau vixìnbatiste(r)u, dund'i sun stèti recampèi dai intervènti da fìn de l'Öttusèntu de l'Alfredo D'Andrade^[4]. Dai scâvi inta catedrâle i rivan dife(r)ènti tòcchi de ciappe cun iscrisiùi e, fra de sti lì, u se pò mensunà a lapide du diacunu Dunàu, du571, ch'a l'è üna de ciü antìghe testimuniànse cristiâne du Punènte intregu. In'âtra ciappa, sènsa de iscrisiùi, a se presènta pe' cuntra cu'a figü(r)a scurpìa d'in paùn, upe(r)a d'artigièi lungubardi ch'i l'é(r)an in Arbenga intuVIII seculu^[5]. Dai scâvi inta catedrâle, ciü che da di âtri tuchetti de iscrisiùi, i ne vegnen ascì i rèsti du sòpluteus.

Daubatiste(r)u i rivan de upe(r)e de prexu, cumme de anfu(r)e duV-VI seculu ch'e l'é(r)an duve(r)èi intu têitu u(r)igina(r)iu da strutü(r)a, caciàu zü du1901, e due lastre de marme(r)u da ina tumba aarcosolium missa in scia drìta da sò intrâ. Stu lì, decu(r)àu cun mutivi a sciu(r)e, u l'è u travaju d'ina bütega de Arpe Ligü(r)i duVIII seculu^[6]. Pe' du rèstu, i se trövan ancù ina lünetta scurpìa e ina pursiùn da transenna du batiste(r)u, fèti d'a(r)ena(r)ia e, rispetivamènte, de l'VIII e du V-VI seculu.

Avanti d'intrâ inta sâla, a l'imprinsippiu du percursu du müseu^{[n. 1]}, u gh'è ascì u quaddruA diocexi d'Arbenga duBenardu Raibadu, upe(r)a du1627 ch'a rafigü(r)a ina mappa dadiocexi arbenganese d'alantu(r)a, cu'i cunfìn e e paròcchie de quelli tèmpi. In sce l'intrâ i se ponen ancù vegghe trèi quaddri duRaffaele Resio, ch'i cuntegnen âtretante viste dacatedrâle da sitè^[7].

A sâla de se(r)amiche, a segunda du percursu de vixita, a l'è spartìa fra ina recampâ de pitü(r)e e ina culesiùn de se(r)amiche, ch'i g'han dètu u numme. Ste lì e sun stète truvèi inti scâvi pe' rangià u pavimèntu dacatedrâle, ch'u l'é(r)a muntàu inti seculi de armenu sètte livèlli e, pe'u ciü, cun l'impimèntu cumandàu dau vescuLücca Fiescu fra u1582 e u1586. Scicumme che u dislivèllu u l'è stètu impìu de scarti da sitè, i ghe sun stèti truvèi pa(r)eggi scciappi de se(r)amiche da mensa ch'e sun u segnu du güstu di cumitènti e de l'ufèrta du mercàu, tantu du postu che de de fö(r)a, grassie a de impurtasiùi fina daaPenisu(r)a Ibe(r)ica^[8].

I scciappi ciü antìghi da culesiùn i se ligan aa cuscì dìtamaiòlica antìga, a primma se(r)amica smaltâ a êsse prudüta inta regiùn, cun di duietti, di tundi e de xatte defrabica pisâna osaunese fèti fra uTrexèntu e uQuattrusèntu. De dòppu, e ghe sun pa(r)egge testimunianse degrafìta munòcruma deprudüsiùn ligü(r)e o de Sauna, intrâ inte l'üsu duQuattrusèntu e frabicâ pe' tüttu uSinquesèntu. Sta se(r)amica lì a l'è caraterizâ da furme duvèrte e a l'è cuèrta da ina pasta de veddru de cu(r)û gianu, òcra o vèrde, cun decu(r)asiùi a cruxe. Pe' sti trèi seculi, intu fratèmpu, segundu i güsti di cumitènti e se ponen truvà ascì de impurtasiùi de se(r)amiche ciü esòtiche: duTrexèntu-Quattrusèntu i ghe sun di scciappi de prudüsiùn ibe(r)ica cun mutivi de blö e a lüstru metalicu, mèntre duQuattrusèntu-Sinquesèntu i l'é(r)an bèn apresèi pe'i cu(r)ùi e e ricche decu(r)asiùi e se(r)amiche de manifatü(r)a tuscâna, survetüttu deMuntelù Fiurentìn. De sti tèmpi, e sun stète truvèi ancù e cuscì dìte ingubièi e grafìte pisâne, cun tundi, xatte e cupette dai tipichi mutivi a "S" cun de bande(r)olle intu mezzu, tracièi cu'u scistema a "punta e stecca"^[9].

Ciü de resènte, cu'i növi güsti purtèi dauRenascimèntu inte büteghe ligü(r)i, e cumènsan a spuntà e maiòlichede Sauna od'Arbisö(r)a che, dauSinquesèntu, i sciorten cun decu(r)asiùi de blö in sc'in smaltu turchinettu, usmaltu beretìn, o de giancu-blö a mutivi cuscì dìti calligrafichi, fèti a ciante stilisèi. De ciü, fra i scciappi de stu genere, u gh'è fina de quelli cun decu(r)asiùi "a quartièi", cumpresu ün cun au sèntru ina tèsta de püttu, e di rè(r)i esempi de ciapelette ch'i reciamman u güstu diazulejos deValensia^[10]. DuQuattru-Sinquesèntu i ghe sun pöi pa(r)eggi scciappi de se(r)amiche d'impurtasiùn, dae pulicrume e e giancu-blöde Muntelù ae grafìte munòcrume a punta e steccade Pisa, insemme a di tòcchi d'u(r)igine valensiâna o andalusa.

In sce l'âtra mü(r)aja da sâla se ghe trövan pe' cuntru de pitü(r)e fra e ciü antìghe ch'e sun cunservèi inte culesiùi du müseu, cumme de pursiùi de pulittichi au dì d'ancöi smembrèi. A ciü impurtante a l'è inaMadonna cu'u Bambìn d'autû scunusciüu ch'a ne vegne daagexa de Santa Ma(r)ìa in Fontibus, tè(r)a diànni quaranta du Trexèntu che, pe'u güstusenese, a l'è acustâ au mèstru deSanta Ma(r)ìa de Castellu. Pöi a gh'è a mitè d'ina predèlla cu'i apòstuli, da l'u(r)ato(r)iu da Sunta du Castellu de Dian, fèta fraXIV eXV seculu dauNiculò da Vûtri, e in frunte de tabernaculu duQuattrusèntu decu(r)àu cu'u cruxefissu e uVir dolorum, ch'u ne vegne daagêxa de Diàn San Pe(r)u^[11].

Âtre tè(r)e cunservèi chi e sun inaSant'Anna Metèrsa daaparuchiâle du Castellu de Dian, da segunda mitè duQuattrusèntu, e e due pa(r)e late(r)âli d'in pulitticu duLücca Baudu, fètu pe'a catedrâle du1501, ch'e rafigü(r)anSant'Eligiu eSant'Ampeliu. In'âtra pursiùn de pulitticu, de prubabile ina cimâsa, a l'è pe' cuntru a tè(r)a cu'iFradelli in adu(r)asiùn da Cruxe, travaju da segunda mitè duSinquesèntu duGiüliu De Russi pe' l'u(r)ato(r)iu da Santa Cruxe de Dian San Pe(r)u. Fra e âtre upe(r)e, a l'ürtimu se regurda ancù u gran cibo(r)iu, âtru travaju du Sinquesèntu du Giüliu De Russi fètu pe'agêxa di Santi Giacumu e Nicolla du Castellu de Prelà, daa furma a tempiettu a sèi làtti decu(r)àu cun ina figü(r)a pe' fiancu^[12].

A cuscì dìta sâla de verzü(r)e o sâla de l'alcòva a l'é(r)a l'antìga stansia da lettu du vescu e, in sce mü(r)aje, a cunsèrva de tracce de l'u(r)igina(r)ia decu(r)asiùn a frescu, da mitè duQuattrusèntu e fèta a mudèllu dupalàssiu di Pappi d'Avignùn. A sò ricca trâma, atrompe-l'oile, a l'è fèta a regurdà de tende scü(r)e cun de ciante e de bestie disegnèi, mèntre in sciu cantu fra mü(r)aje e sufitu a cascetùi, in parte ancù l'u(r)igina(r)iu, i se vegghen di stemmi de veschi d'Arbenga. E culesiùi cunservèi chi e se rife(r)iscen pe'u ciü au teso(r)u da catedrâle, cun di presiusi furnimènti da gêxa cumme relichia(r)i, ustenso(r)i e gotti a calice^[13].

Fra e upe(r)e ciü impurtanti ch'e se ghe trövan, nu mancan di ricchi relichia(r)i, cumme u büstu pe'e relicchie deSan Calòcciu, duQuattru-Sinquesèntu, e a tèsta-relichia(r)iu deSan Veràn, dunâ aa catedrâle du1475 e travaju de mèstru artigiànBenardu Furcu. E ghe sun pöi e brasse relichia(r)ie de San Calòcciu e de San Veràn, frabichèi rispetivamènte intiànni nuvanta du Quattrusèntu e du1501, e ina relicchiaex veste, in rasu de séa gianca cun fì d'argentu che, da crövispalle da beâMa(r)ìa Cristina de Savoia, u l'é(r)a stètu adatàu a cunupeu^[14].

A sâla a cuntegne ascì di quaddri e de scultü(r)e e, fra de ste lì, se pò mensunà pe' primma a cuscì dìtaPa(r)a Gamba(r)ana, ina pitü(r)a dau güstu lumbardu-fiurentìn duRaffaèllu De Russi, fèta in gì(r)u au1530 pe' in artâ da catedrâle. Fra e scultü(r)e e se ponen pe' cuntru regurdà inaMadònna cu'u Bambìn de scö(r)a ligü(r)e-lumbarda, frabicâ duDuxèntu e missa intagêxa de Santa Ma(r)ìa in Fontibus, ch'a l'è a ciü antìga statua ch'a rafigü(r)e a Vèrgine inta diòcexi intrega^[15].

A stansia missa pròppiu dund'u palàssiu u fà cantu fra u Caruggiu du Vescu eVìa Benardu Ricci a se tröva in curispundènsa du primmu cian d'ina tûre ch'a l'è finìa inglubâ intu palàssiu e che, passàu u gròssu fögu du1418, a l'é(r)a vegnüa a capella privâ du vescu. Fra u1459 e u1466, inti ànni du vescuNapuleùn Fiescu, a capella a l'è stèta tütta tenzüa cu'in gran ciclu de pitü(r)e, descuvèrte pe' câxu du1966 e bèn cunservèi in scia vòtta a pa(r)ègua e intu nicciu ch'u se dröve inta mü(r)aja a setentriùn, mèntre dae âtre parte u ne manca a ciü parte pe'i dànni caxunèi daa cuvertü(r)a a intonacu duSettesèntu. De ste pitü(r)e, in scia vorta a öttu teghe e ghe sun e fegü(r)e diEvangelisti e diDutùi da Gêxa, cun au sèntru in tundu de prìa negra dund'u gh'è scurpìu l'Agnus Dei. In sce mü(r)aje, pe' cuntru, e se trövan in âtu deSto(r)ie da Vèrgine e, in bassu, in nicciu daMadònna cu'u Bambìn e i Santi Giuànni u Batista e Michê Arcange(r)u. Stu gran ciclu, dau güstu ch'u mette insemme i lenguaggi artistichi deLigü(r)ia,Piemunte ePruvènsa, u l'è stètu atribuìu au cuscì dìtumèstru de Lucéram^[16].

Inta capella e sun pe(r)ò cunservèi ciü upe(r)e d'arte, cumme aPa(r)a de Cexi du1457, in travaju, fòscia, du lumbarduFransescu Grassu ch'u ne vegne da l'u(r)ato(r)iu de Santa Ma(r)ìa de Cexi, e pöi inaMadònna cu'u Bambìn de l'Agustìn da Casanöva, quaddru du1526 fètu pe' l'u(r)ato(r)iu de San Bastiàn de Cà di Carli, frasiùn dePrelà. In scia mü(r)aja a meridiùn u se tröva ancù in cristu, scultü(r)a de scö(r)a ligü(r)e-lumbarda du primmu quartu duQuattrusèntu, frabicâ pe'agêxa de San Martìn de Rèssu^[17].

A sâla di stemmi a l'è a ciü grande fra quelle ch'e ghe sun intu percursu de vixita e a pia u numme dai stemmi di veschi d'Arbenga ch'i ghe sun stèti tenzüi aa base da vorta, inte l'urdine dai ciü antìghi fina au dì d'ancöi. Inte stu salùn u se pò vegghe a parte ciü impurtante da culesiùn diucesâna de pitü(r)e, furmâ da tè(r)e duSinque-Seisèntu. Fra i âtri, u quaddru de ciü prexu da sâla e da culesiùn intrega u l'è uMartiriu de Santa Cata(r)ina d'Alesciandria duGüiddu Reni, cumisciunàu dau banchêUtaviu Còsta, cunte deCunscènte, pe'agêxa de quellu paise in gi(r)u au1606^[18].

Âtru quaddru de prexu, in scia mancina du Reni, u l'è uMi(r)aculu de San Veràn, tenzüu dauGiuànni Lanfrancu sciübitu primma du1616 e destinàu dau mèximu cumitènte aa capella di Còsta intacatedrâle. D'in Cunscènte u ne vegne ascì inSan Giuànni u Batista, cumisciunàu pe' l'u(r)ato(r)iu sutt'au mèximu titulu, ch'u l'è ina cupia duCaravaggiu cunservàu aKansas City fèta grossu mòddu au tèmpu de l'u(r)iginâle^[19].

A l'ürtimu, i nu mancan pa(r)egge pitü(r)e da stagiùn du ba(r)òccu zenese; fra de ste lì i se ponen regurdà l'Anünsiasiùn duDumenegu Fiasèlla daagêxa de San Giacumu de Dian Calde(r)ìna e uSan Giömu de l'U(r)asiu De Fe(r)èi, ciü che de âtre tè(r)e de segunda impurtansa o numma in mustra tempu(r)anea^[20].

Inte l'âtru salùn du cian nobile se ghe tröva a gran sâla di a(r)assi, ch'a g'ha in carateristicupavimèntu aa venesiâna fètu cun scciappi de granija culu(r)â dae dimensciùi dife(r)ènti, cun au sèntru u numme du vescuRaffaele Biale. Inte sta sâla i se ponen vegghe i a(r)assi ciü impurtanti inte culesiùi du müseu, cu'in ciclu furmàu da quattru pèssi ciü dueentrefenêtre^[21].

I quattru a(r)assi prinsipâli i sun di travai de manifatü(r)a deBruxelles, catèi dau vescuCarlu Ma(r)ìa De Furnèi e frabichèi vèrsu a mitè duSeisèntu, dau tesciüu de lâna e séa cun sinque fì d'urdìu pe' cittu de cu(r)ùi blö, ama(r)antu, vèrde, giânu, òcra e grixu. E sto(r)ie rapresentèi da sti a(r)assi i sun quattru scêne da zuentü de Mosè che, intu detaju, i sunMosè abandunàu ae ègue du Nilu e retruvàu,Mosè afidàu daa fìa du Fa(r)aùn a ina balia,Mosè missu aa pröva eMosè zuenu u leva a cu(r)una au Fa(r)aùn^[22].

E dueentrefenêtre e sun pe' cuntru ina prudusiùn da manifatü(r)a deAudenarde, de lungu du Seisèntu, dau disegnu ch'u rafigü(r)a inaScêna de caccia e inaScêna d'incuntru^[21].

A cuscì dìta sâla russa a l'é(r)a quella duve(r)â dai veschi arbenganesi cumme salùn de rapresentansa, e a g'ha tütte e mü(r)aje cuèrte da tapese(r)ìa russa de séa damascâ, de manifatü(r)a zenese du1775, ch'a g'ha dètu u numme. In simma ae due pòrte da stansia e ghe sun due pitü(r)e de paesaggi, fète de l'Öttusèntu ma che, pe'i dànni duteramòttu du 1887, e sun stète rangièi da l'Ernesto Mariano Muratori inta segunda mitè duNövesèntu^[23].

A stansia a l'è aredâ cun di mobili dau güstu tipicu duSettesèntu, declinasiùn du "ba(r)uchettu" zenese, cumme angulie(r)e,consolle, carêghe e bardachìn, int'ina dispusiùn ch'a repia quella vusciüa dau vescuGaetàn Arimunda du1879, quand'u l'é(r)a da pôcu vegnüu cardinâle^[24].

Fra e upe(r)e ch'e ghe sun in mustra, e se ponen regurdà e scultü(r)e daMadònna cu'u Bambìn duFransescu Ma(r)ìa Scciafìn, duSettesèntu, e a statua da prucesciùn deSan Michê Arcange(r)u, fèta d'argentu du1793. In sce mü(r)aje dae parte i ghe sun i dui ritrèti deGiuànni Batista Spinnu(r)a u Veggiu e deGiuànni Batista Spinnu(r)a u Zuenu, tütti duiarsiveschi de Zena ciü che barba e frè duZorzu,vescu d'Arbenga dau1691 au1714^[25].

A sâla di pa(r)amènti a l'è stèta recavâ inta stansia dund'u gh'é(r)a u stüddiu du vescuRaffaele De Giuli, in càrega dau1946 au1963. Cumm'u dixe u numme, se ghe ponen truvà de vedrìne ch'e cuntegnan di pa(r)amènti religiusi de variu genere, dai vestì da vescu ai furnimènti d'artâ^[26].

Fra de sti lì, l'upe(r)a ciü antìga a l'è in paliòttu de séa, russu e ò(r)u, fètu inte l'ürtimu quartu duTrexèntu, dund'e ghe sun rafigü(r)èi a Madònna cu'u Bambìn e öttu santi, incurnixèi int'in portegu fètu d'èrchi a trèi lobi. Pe' du rèstu, u se pò mensunà in insemme de cianea, stola e velu de calice dau güsturococò e decu(r)asiùn a ramme d'ò(r)u e sciu(r)e a ciü cu(r)ùi, frabicàu duSettesèntu fòscia da ina bütega zenese. Se ponen pöi vegghe in piviâle degros de Tours fètu de séa gianca amoiré, cumpresu int'in pa(r)amèntu furmàu ascì da ina cianea e ina tuneghetta gianca, cu'ina fibbia d'argentu dau mutivu arocaille, depunsùn Turetta du1778. De ciü, se regorda ancù in piviâle ciü resènte e dau güstu menu cumpricàu, che in scia fibbia d'argentu u g'ha u stemma du vescuCarmine Cordiviola^[27].

Fra i âtri ugètti cunservèi inta sâla, se pò vegghe ina vedrìna dedicâ au munsciùLuciano Angeloni, nasciüu au Pòrtu e nünsiu apustòlicu inte pa(r)egge nasiùi, ch'u l'ha lasciàu au müseu di vestì soi e de medaje ch'u l'ha guagnàu pe'e sò misciùi^[28].

Au fundu du percursu de vixita au müseu u se tröva ina stansia che, a l'ürtimu, a l'é(r)a duve(r)â cumme capella du vescu, funsiùn ch'a l'ha cunservàu fina inti ànni du munsciùMario Olivieri, vescu d'Arbenga fina du2016. A strutü(r)a d'ancöi du lucâle u ne vegne da ciü intervènti, fèti survetüttu de dòppu duteramòttu du 1887^[29].

Au dì d'ancöi, a capella a se presènta cu'in presbite(r)iu dau pavimèntu ciü âtu che intu rèstu da stansia, dund'u gh'è in'artâ frabicàu intu güstu duSettesèntu ma zà gi(r)àuversum popolum, scicumme ch'u l'è in travai du scurtûErnesto Muratorio diànni Utanta. In gi(r)u a l'artâ se ghe trövan de culònne slancièi a füstu lisciu, ch'e g'han in simma di capitèlli de stüccu indu(r)àu in stile curinsiu. Cuscì misse, e culònne e rezzen ina cupula picìna a cascetùi, decu(r)â intu mezzu cu'utetragramma sacru^[29].

Intu rèstu da capella u pavimèntu u l'è tüttu cuèrtu da carateristiche ciapelette de maiòlica dau disegnu "a tapetu", decu(r)èi in simma int'in güstu tardu-ba(r)occu da manifatü(r)a napuletâna duSettesèntu.

A l'ürtimu, vegnindu inderé inta sâla di pa(r)amènti, da ina pòrte late(r)âle u se pò intra int'ina stansia picìna, cuèrta da ina vorta a butte ch'a g'ha in simma ina pitü(r)a cu'u Segnû e d'in gi(r)u de tèste d'ange(r)i e u stemma du vescuLücca Fiescu. Lì a l'è cunservâ ina culesiùn de relichia(r)i duSei-Settesèntu, apartegnüi tantu a di veschi che a di âtri òmmi da Gêxa arbenganese^[28].

Nòtte au testu

1. ↑Au2025, u quaddru du Raibadu u l'è stètu stramüàu intu curidù ch'u và d'inta sâla di a(r)assi inte quella di pa(r)amènti.

Nòtte bibliugrafiche

• (IT) AA.VV.,Guida al Museo Diocesano di Albenga, Arbenga, Diocexi d'Arbenga e Impe(r)ia, 2021.

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sceMüseu Diucesàn

• (IT)Scìtu ufisiâle, in scemuseo.diocesidialbengaimperia.it.URL consultòu o 12 màrso 2025.
• (IT)Albenga: Museo Diocesano, in scebeweb.chiesacattolica.it.URL consultòu o 12 màrso 2025.
• (IT, EN)Museo Diocesano e Battistero, in scescoprialbenga.it.URL consultòu o 12 màrso 2025.

• Pàgine in Arbenganese
• Arbenga
• Musêi da Ligùria

• Vôxe con còdice VIAF
• Vôxe con còdice ISNI
• Vôxe con còdice LCCN
• Vôxe no biografiche con còdici de contròllo de outoritæ