Astuti, Cabanette, Cantalupo, Casalbagliano, Cascinagrossa, Castelceriolo, Gerlotti, Litta Parodi, Lobbi, Mandrogne, San Giuliano Nuovo, San Giuliano Vecchio, San Michele, Spinetta Marengo, Valmadonna, Valle San Bartolomeo, Villa del Foro
Lisciàndria a se trêuva intaCianûa Padànn-a, in sciâ zìnn-a drîta do sciùmmeTànaro, no lontàn da-a confloénsa co-oBórmia. A sò ciànta a l'é ciutòsto regolâre, con de stràdde làrghe e retilìnie; a grànde espansción topogràfica da segónda meitæ doNêuveçénto a s'è manifestâ sorviatùtto lóngo a direçión sùd-ponénte.
Lisciàndria a gh'à o clìmma tìpico da Cianûa Padànn-a, con di invèrni fréidi e pìn denéggia e de stæ câde e afôze. No ghe cêuve goæi (ciù ò mêno 600 mm d'ægoa a l'ànno), co-e precipitaçioìn ch'én concentræ d'ötùnno e de primavéia. A çitæ a se diferénsia da-o rèsto do Piemónte pò-u sòclìmma ciù continentâle. I invèrni, a caxón do gràn nùmero de giórni de néggia, són ciù fréidi (co-ina média a zenâ de +0.4 gràddi), méntre e stæ són afôze ma ciù sécche e con ciù giórni de Sô: lùggio, ch'o l'é o méize ciù câdo, o regìstra 'na tenperatûa média de +24 gràddi e sôlo 32 milìmetri d'ægoa, raxón pi-â quæ o l'é o ciù sécco de l'ànno ascì.
Inti prìmmi ànni de l'inpêro gh'é fòscia stæto a fondaçión di doî pàixi deRoverêto e deBergòggio. Co-a chéita de Rómma e pasòu o moménto dadominaçión ostrogöta, inte l'etæ dilongobàrdi a región a l'êa aministrâ pe mêzo de "córte" e, in particolâ, da quélla deMaréngo. Chi, intosécolo VIII, l'é stæto tiòu sciù da-i longobàrdi a coscì dîtatôre de Teodolìnda.
Inte l'ànno774, o contròllo in sciâ región o l'é pasòu a-orégno di Frànchi, moménto a-o quæ o doviéiva remontâ a fondaçión da córte deRoverêto, che ciù tàrdi a l'à avûo 'n ròllo centrâle inta fondaçión da çitæ. Into962 orè de Germània, l'Ötón I de Sasònia, o l'à conquistòu orégno d'Itàlia, creàndo oSâcro Inpêro Romàn. A ògni mòddo, ilìberi comùn inta Cianûa Padànn-a àivan conservòu 'na grànde outonomîa, pagàndo de tàsce a l'inperatô sôlo quand'o l'êa in viâgio inta región. OFederîgo Barbaróssa, ch'o l'amiâva de cangiâ sta scitoaçión chi, o l'à dónca decîzo de creâ adiêta de Roncàggia e, inte l'ànno1162, o l'à destrûtoMilàn, un di comùn ciù inportànti. I âtri comùn àn coscì decîzo de métise insémme inte 'n'aleànsa, aLîga Lonbàrda, con l'òbietîvo de sarvâ a sò outonomîa.
Pe poéise scontrâ co-o Barbaróssa, a Lîga a l'à decîzo de fondâ 'na nêuvacivitas, conpìndo 'n àtto che a l'época o l'êa 'n privilêgio escluxîvo de l'inperatô. A región identificâ pe l'òcaxón a l'é stæta o teritöio deRoverêto, scitoòu da-arénte a-e tære doMarchexâto do Monferòu, aleòu stréito de l'inperatô, e in sciâ confloénsa tra oTànaro e oBórmia, poxiçión ch'a se poéiva difénde de lengê. A çitæ a l'é stæta popolâ con de génte da-i pàixi d'in gîo e fortificâ gràçie a de finànse concèsse do comùn deZêna. A-i 3 de màzzo do1168 i tréi cónsoi daCivitas Nova àn firmòu aLödi l'adexón a-a Lîga Lonbàrda e, doî ànni dòppo, a çitæ a l'é stæta òfèrta a-oPàppa Lisciàndro III, ch'o l'à pigiâ cómme un di sò féodi e, coscì, o l'à mostròu o sò arénbo a-a lòtta di comùn cóntra l'inpêro. O nómme daCivitas Nova o l'é stæto dónca cangiòu a Lisciàndria, pe métte in ciæo a sò apartenénsa a-oStâto Pontifìccio[5].
A provocaçión di comùn a l'é ariêscîa inte sò intençioìn, co-o Barbaróssa ch'o l'é defæti chinòu into Régno d'Itàlia inte l'ànno1174 e, dòppo ch'o l'àiva destrûtoSûza e òtegnûo a réiza deÀsti, a-i 29 d'òtôbre o l'à comensòu oblòcco de Lisciàndria. A ògni mòddo, i lisciandrìn àn rexistîo a-i atàcchi inperiâli pe l'invèrno intrêgo, co-o Barbaróssa che, aprêuvo a l'inandiâse vèrso a çitæ de l'ezèrcito da Lîga Lonbàrda, a-i 12 d'arvî o l'à dispòsto de levâ o blòcco[6]. E dôe armæ se són incontræ aMontebèllo, dónde no l'àn conbatûo ma s'é provòu a inandiâ de tratatîve de pâxe. Aprêuvo a-o faliménto do negoçiâto, gh'é stæto a grànbatàggia de Legnàn, co-a batòsta de l'ezèrcito de l'inpêro. A tùtte e mainêe o contròllo in sce Lisciàndria, co-e dispoxiçioìn do tratâto depâxe de Costànsa, o l'é pasòu pròpio a l'inperatô, ch'o gh'à cangiòu o nómme aCesarea (òKaiserstadt, in tedésco)[7].
Raprezentaçión alegòrica da çitæ de Lisciàndria, in sciâ mancìnn-a, eBergòggio, in sciâ drîta, con into mêzo opónte de légno in sciôTànao. Miniatûa da-oCodex Astensis da fìn dosécolo XIV, conservòu inte l'Archìvio Stòrico do Comùn de Àsti.
Inte l'ànno1193 o féodo da çitæ o l'é pasòu a-oBonifàçio I do Monferòu. A ògni mòddo, quàrche ànno dòppo, i lisciandrìn se són ribelæ a l'outoritæ inperiâle, abandonàndo o nómmeCesarea e aleàndose conÀsti eVerçèlli, co-a questión ch'a s'é destrigâ pe mêzo de l'arbìtrio di comùn deMilàn e dePiaxénsa. L'é dónca comensòu 'na trêgoa tra Lisciàndria e oMarchexâto do Monferòu, no sénsa de nêuve ratèlle e de âtre aleànse. Insémme a Verçèlli, a çitæ de Lisciàndria a l'à pigiòu pàrte a-abatàggia de Casei Gerola into1213 e a-a destruçión doCazâ into1215. Inte st'òcaxón chi i sordàtti lisciandrìn àn pigiòu da-odòmmo do Cazâ e relìche di SàntiEvâzio, Natâle e Proiétto, ciù dôe stàtoe de latón de 'n galétto e de 'n àngiou, mìsse in çìmma a-e pìsse da catedrâle liscindrìnn-a. A goæra co-o Monferòu a l'é tórna comensâ into1228, quànde oBonifàçio II o s'é aleòu con Àsti pe atacâ Lisciàndria. A ògni mòddo l'intervénto da segónda Lîga Lonbàrda, ch'a l'àiva blocòuMonbarùsso, o l'à fîto portòu a-a réiza do marchéize.
Inta segónda meitæ dosécolo XIII o panoràmma polìtico piemontéize o l'é cangiòu co-e amîe d'espansción diAngioìn. Insémme a bén bén d'âtri comùn, Lisciàndria a l'à decîzo de nominâ cómme capitànio da çitæ oGhigèrmo VII do Monferòu. A tùtte e mainêe i çitén de Àsti, lô ascì sotomìssi a-o Ghigèrmo, into1291 àn promìsso a-i lisciandrìn 'n tagión de 85.000 fiorìn d'öo in càngio da catûa do marchéize. Atræto a Àsti co-ina scûza, o Ghigèrmo o l'é stæto mìsso in prexón e fæto moî de fàmme quàrche méize dòppo. O sò fìggio, oZâne I, o l'à atacòu Àsti pe repìcco, conquistàndola, ma o l'é mòrto sénsa erêdi into1303. OCàrlo II d'Angiò o l'à profitòu da scitoaçión pe conquistâ e çitæ a sùd doTànaro, creàndo acontêa de Piemónte.
Into1345, dòppo a sò vitöia intabatàggia de Gamenâio, o Marchexâto do Monferòu e o comùn de Milàn se són spartîi e tære di Angioìn, con Lisciàndria ch'a l'é pasâ sott'a-a proteçión doLuchìn Viscónti. Into1391, dòppo avéi goâgnòu a batàggia de Lisciàndria, oGiàn Galiàsso Viscónti o l'é ariêscîo a unî i sò teritöi intoDucâto de Milàn[8]. A sò figûa con de lóngo ciù potêri a l'à portòu i lisciandrìn a ribelâse into1403. A rivòlta a l'é stæta batûa da-o capitànio cazaléizeBonifàçio Càn, che into méntre o l'à restitoîo e relìche di sànti portæ vîa da-o Cazâ doî sécoli prìmma. O capitànio, ch'o l'amiâva de creâ a sò scignorîa, o s'êa fæto nominâ governatô de Lisciàndria ma o l'é mòrto into1412 e a çitæ a l'é tornâ sott'a-o contròllo dirètto diViscónti. Into1417 oFéipo Màia Viscónti, pe métte fìn a-e ratèlle traranpìn e mascheræ, o l'à creòu o partîo daCâza Ducâle, fàndoghe intrâ di nòbili de tùtte dôe e façioìn, a-i quæ o consegnâva 'n stémma in comùn e 'na ciàssa dónde arecanpâse.
Con l'estinçión, inte l'ànno1447, da cazàdda di Viscónti, i milanéixi àn diciaròu o nasción daRepùbrica Anbrêuxànn-a. Alôa oCàrlo de Valois,dùcca d'Orléans e governatô de Àsti ch'o credéiva d'avéi di dirìtti in sciô ducâto, o l'à decîzo d'atacâ e tære milanéixi, pigiàndo e fàndo caciâ zu i castélli deAnón e deFelisàn. I lisciandrìn, sott'a-a goìdda doBertomê Coleoìn, àn però levòu o blòcco aBòsco Maréngo e batûo i astigén, fæto ch'o l'à segnòu a fìn de rivendicaçioìn di Orléans.
O pónte covèrto intosécolo XVII, êuio in sce téia de anònimo
Tra isécoli XVI eXVII, con l'aministraçión do coscì dîtocontâdo de Lisciàndria, a çitæ a l'é restâ inti domìnni de Milàn, andàndo aprêuvo a-i sò fæti stòrichi: a-o coménso iSfòrsa àn mìsso tórna in pê o ducâto, che però o saiâ òcupòu ciù vòtte da-i françéixi, ch'àn sachezòu Lisciàndria ascì into seténbre do1527, e che in sciâ fìn o l'é diventòu 'naprovìnsa spagnòlla. Inti ànni da sotomisción a Milàn e, dòppo, a-aSpàgna, a çitæ a l'à pèrso l'outonomîa avûa scìnn-a da-a sò fondaçión; pe cóntra o moménto de stabilitæ o gh'à però permìsso de svilupâse cómme inportànte céntro comerciâle traZêna, co-o sòpòrto, e aLonbardîa. A-opónte in sciô Tànaro, inandiòu do1455 pe voéi doFrançésco Sfòrsa, gh'é stæto azónto intosécolo XVII 'na nêuva pavimentaçión e 'n téito de covertûa.
Intaprìmma canpàgna d'Itàlia, vosciûa da-aFrànsa rivolusionâia, gh'é stæto l'òcupaçión françéize da çitadélla. L'ezèrcito rùscio, pàrte dasegónda coaliçión e sott'a-o comàndo de l'Aleksandr Vasil'evič Suvorov, o l'à scorîo de chi i françéixi inte l'ànno1799. Co-a vitöia doNapolión intasegónda canpàgna d'Itàlia, terminâ con l'avoxâbatàggia de Maréngo ch'a l'é stæta conbatûa pròpio into teritöio lisciandrìn, o ducâto de Savöia intrêgo o l'é però finîo inte moén di françéixi. L'anesción ofiçiâ a-aFrànsa a l'é de doî ànni dòppo, into1802, con Lisciàndria ch'a l'é stæta diciarâ capolêugo dodipartiménto de Maréngo. O Napolión o l'à vosciûo di gréndi travàggi architetònichi a-a çitæ, che n'àn bén bén cangiòu l'âia: a çitadélla a l'é stæta anpliâ méntre a vêgia catedrâlegòtica a l'é stæta caciâ zu pe fâ o pòsto aquélla nêuva, progetâ segóndo o gùstoneoclàscico. L'antîgo galétto de latón conquistòu a-o Cazâ o l'é stæto mesciòu in sciôpalàçio do Monicìpio, méntre l'àngiou o l'é scentòu inte quélli ànni. Co-a fìn doPrìmmo Inpêro, into1814 a çitæ a l'é stæta conquistâ da-i oustriàchi e, a-i 30 de màzzo de quéllo ànno, co-otratâto de Parìggi a l'é tornâ inti domìnni do ducâto de Savöia.
A rivòlta do Piemónte do màrso1821, nasciûa inte l'ànbito dimöti do 1820-1821, a l'é partîa da Lisciàndria, co-i rivoltôxi, sott'a-a goìdda doSantorre di Santarosa, ch'àivan pigiòu o contròllo da çitadélla. Co-a faliménto da rivòlta, oCàrlo Felîçe o l'à decîzo de cédde a-e prescioìn de l'inpêro oustrìaco, ch'o l'àiva za propòsto a-o rè de Sardégna 'n'òcupaçión preventîva da çitadélla pe contrastâ di möti, e ch'o l'amiâva de pigiâ o contròllo in scê tære scìnn-a Lisciàndria, co-e trùppe oustrìache che ghe són restæ pe doî ànni. A l'inprinçìpio doNêuveçénto l'é comensòu a demoliçión da çénta de miâge da çitæ, terminâ intiànni sciusciànta do sécolo XX.
Inte l'ànno1847 Lisciàndria a l'é stæta inglobâ intorégno de Sardégna ma, co-a vitöia oustrìaca intagoæra do 1848-1849 e l'armistìçio de Vignâle, l'Òustria a l'àiva tórna òtegnûo o permìsso d'òcupâ a çitadélla, scibén che pe no goæi aprêuvo a-e prescioìn de Frànsa e Inghiltæra. Inti ànni da goæra o govèrno sàrdo, pe poîa de 'n atàcco oustrìaco, o l'àiva comandòu de levâ a covertûa a-o pónte, pe fâ ciù fîto a caciâlo zu s'o foîse stæto necesâio. Into méize d'òtôbre do1869, a çitæ a l'é diventâ o capolêugo de unn-a de prìmme quàttroprovìnse piemontéixi.
Co-e prìmme ferovîe e o svilùppo di comèrci inta región, vèrso a fìn de l'Eutoçénto Lisciàndria a l'àiva pigiòu 'na gràn inportànsa. Pi-â sò poxiçión into mêzo traTorìn,Milàn eZêna, l'é comensòu a crésce a popolaçión, con l'espansción da çitæ e o svilùppo de sò indùstrie, con de inpréize avoxæ cómme i cosmétichiPaglieri, i profùmmi Gandini e, sorviatùtto, aBorsalino, co-a sò produçión de capélli ch'a l'é conosciûa inte móndo intrêgo. Into1891, l'é stæto inougoròu o nêuvo pónte in sciô Tànaro, de moìn e prîe. Da-i 25 de lùggio do1899 a çitæ a l'é stæta o prìmmo capolêugo de provìnsa a êse governòu da 'na zónta a magiorànsasocialìsta. Intasegónda goæra mondiâle a l'à patîo di gròsci dànni inti bonbardaménti aérei, méntre asò sinagöga a l'é stæta sachezâ e in pàrte demolîa.
Into dòppo goæra, Lisciàndria a l'é andæta aprêuvo a-i fæti da zöna, vegnìndo interesâ da-o gràn svilùppo do coscì dîtoboom econòmico; pe cóntra gh'é stæto di pezànti fæti de cronàca a sfóndo polìtico tìpichi de quélli ànni, cómme a rivòlta inta prexón da çitæ, tra o 9 e o 10 de màzzo do1974, ch'a l'àiva caxonòu 7 mòrti e 14 inciagæ, a coscì dîta "strâge de Lisciàndria". Pe de ciù, inte 'na cascìnn-a d'in gîo a-a çitæ gh'é stæto e prìmme riunioìn do grùppo deBregàdde Rósse e osequèstro Gancia.
A-i 6 de novénbre do1994, Lisciàndria a l'é stæta corpîa da 'napezànte aluvión, ch'a l'à interesòu sorviatùtto de zöne rescidençiâli, spécce i quartê Òrti, Roverêto, Bergòggio, Bórgo Çitadélla, Astûi e Sàn Michê, ciù de âtre fraçioìn, caxonàndo a mòrte de ùnze persónn-e. Da-o1998 a l'é unn-a de sêde, insémme a Novâra e Verçèlli, de l'Universcitæ di stùddi do Piemónte de Levànte "Medêo Avogàdro". Into2001 l'é stæto inougoròu 'n nêuvo pónte in sciô Tànaro, o pónte Tiçiàn, e o pónte Çitadélla o l'é stæto tórna reconstruîo, into2016.
O stémma de Lisciàndria o l'é tòsto contenporànio a-a fondaçión da çitæ, vegnìndo çernûo into1175 a-a fìn do blòcco doBarbaróssa.
Con decrétto do càppo do govèrno n. 3059-6 do 6 de màrso do1941[9], o stémma ofiçiâ de Lisciàndria o l'é coscì descrîto:
«D'argénto a-a crôxe de rósso, contornòu da dôe ràmme de rôve e d'öféuggio, agropæ da 'n nàstro da-i coî naçionâli;arénbi: doî grifoìn a-o naturâle, contraranpànti, co-e tèste gjæ e-e âe desccegæ;mòtto:Deprimit Elatos Levat Alexandria Stratos[10];corónn-a da Çitæ.»
I arénbi, dónca, són a-o naturâle, sàiva a dî fùlvi inta pàrte bàssa a lión, o trónco e-e sànpe, e maroìn inte quélla ciù èrta a àgogia, âe e sànpe. A l'inprinçìpio i arénbi êan doî àngei ma, into1814, a-o sò pòsto gh'é stæto mìsso di grifoìn.
Segóndo 'na teorîa a crôxe róssa a l'é 'n rimàndo a-o stémma deMilàn, adotòu da di bèlli comùn ch'êan intaLîga Lonbàrda méntre, pe di âtri studiôxi, sta crôxe chi a vêgne da 'n prezénte fæto da-oPàppa Lisciàndro III a-a çitæ a-o conferiménto doius episcopale: ilVexillum Beati Petri, pròpio de giànco a-a crôxe de rósso.
A descriçión do confaón a l'é, pe cóntra:
«Dràppo de giànco, a-a crôxe de rósso, co-o bórdo do cànpo, delimitòu da 'n fî de rósso, caregòu da scrîta inti caràteri romén do mæximo Deprimit Elatos Levat Alexandria Stratos.»
Muzêo Cìvico: stramuòu inta nêuva sêde a-o Palàçio Cùtica de Casìnn-e, gh'é conservòu doî preçiôxi aràsci fiamìnghi do sécolo XVII, o polìttico de l'Incoronaçión da Vèrgino doGandorfìn da Rorêto, i paraménti sâcri doPàppa Pîo V e i corâle da lê comiscionæ pò-u convénto de Sànta Crôxe de Bósco Maréngo, 'na coleçión archilògica de l'etæ pre-romànn-a e romànn-a e de òpere dedicæ a-o Napolión Bonapàrte e a-a batàggia de Maréngo.
Muzêo etnogràfico da Ganbarìnn-a
Tiâtro de scénse, formòu da-e dôe seçioìn do Muzêo de scénse naturâle e do Planetâio[12]
Muzêo do Capéllo Borsalìn: drénto a-o Palàçio Borsalìn, o gh'à 'na sâla dónde gh'é conservòu tùtti i canpioìn di capélli prodûti da l'inpréiza da-o1857 scìnn-a-a giornâ d'ancheu.
Muzêo "Alessandria città delle Biciclette" (AcdB): inougoròu into2016 into Palàçio Monferòu, dedicòu a-a stöia da biciclétta in çitæ e a-i canpioìn che chi àn comensòu a corî.
Lisciàndria a l'é 'n inportànte céntro de indùstrie mecàniche, alimentâre, poligràfiche, chìmiche e pi-â fabricaçión tradiçionâle de capélli, coscì cómme pi-â lavoraçión de l'argénto. Inte l'ànno2012 o comùn de Lisciàndria o l'à diciaròu o disèsto finançiâio[13].
Bibliotêca de l'Archìvio de Stâto de Lisciàndria, fondâ into1940
Bibliotêca Diocezànn-a do Semenâio Vescovîle, fondâ da-o vésco de Lisciàndria Giuseppe Tommaso de Rossi tra o1774 e o1776 e avèrta ségge a-i seminarìsti che a-i leteræ de l'época, raxón pi-â quæ a l'é diventâ 'na bibliotêca pùblica
Bibliotêca do Conservatöio statâle de mûxica "Antonio Vivaldi", fondâ into1941
Bibliotêca de l'Institûto pi-â stöia da rexisténsa e da socjêtæ contenporània inta provìnsa de Lisciàndria, fondâ into1978 drénto a-o Palàçio Goàsco
Bibliotêca do grùppo archiològico do Bàsso Piemónte, fondâ into1990
Bibliotêca do dipartiménto de scénse e inovaçión tecnològica e do dipartiménto de scénse giurìdiche e econòmiche de l'Universcitæ di Stùddi do Piemónte de Levànte "Amedeo Avogadro", fondâ into1993
Bibliotêca de l'inpréiza tiatrâle lisciandrìnn-a, fondâ into1986
Bibliotêca de l'uspiâ civîle di Sànti Antönio e Giâxo, fondâ into1902 drénto a l'uspiâ civîle da çitæ
Da-o1998 Lisciàndria a l'é, insémme aNovâra eVerçèlli, unn-a de sêde de l'Universcitæ do Piemónte de Levànte. In particolâ, chi gh'é trèi di sètte dipartiménti che fórman l'atenêo: quéllo de Scénse e Inovaçión Tecnològica, o dipartiménto de Lézze e Scénse Polìtiche, Econòmiche e Sociâle, o dipartiménto di Stùddi pe l'Economîa e l'Inprèiza e quéllo di Stùddi Umanìstichi. Pe de ciù, a Lisciàndria gh'é unn-a de sêde destacæ doPolitécnico de Torìn.
Pe l'instruçión segondâia de segóndo gràddo gh'é o stòrico licêo clàscico "Giovanni Plana", 'n licêo scentìfico e 'n institûto superiôre formòu de âtri licêi e institûti técnichi. In sciâ fìn, a Lisciàndria gh'é 'n conservatöio dedicòu a l'Antönio Vivâdo, fondòu a-i 30 de dexénbre do1858.
'na versción dafainâ dîta, inlisciandrìn,bela cauda, ch'a s'é difûza inta çitæ pe mêzo a-i stréiti ligàmmi stòrichi tra a cianûa e o mâ
Tra i dôsci tìpichi, tutelæ co-adenominaçión comunâle d'òrìgine, gh'é oLacabòn, fæto con l'amê e o giànco d'êuvo e de tradiçión vendûo a-e fèste de Sànta Luçîa e de Sant'Antönio; i canoncìn, ibignè, a trifolâ, iamarétti, apolénta dôçe de Maréngo, i meardìn, i galinòtti a-o rómme, imandrugnin, i nugatélli, a tórta albanéize e i farciò[14].
L'ariopòrto de Lisciàndria[15], intitolòu a-o capitànioMassimo Bovone, o se trêuva a nòrd da çitæ e o gh'à 'na pìsta de èrba ch'a l'é lónga 640 mêtri. No gh'é de servìççi pasagê de lìnia.
A çitæ a l'é servîa da 'na ræ de outolìnie gestîe da-a socjêtæ AMAG Mobilità-Linee.
Tra o1913 e o1952 a gh'é 'naræ urbànn-a de tranvài, gestîa da-aSocietà Anonima Elettricità Alessandrina (SAEA), che ciù tàrdi a l'é stæta sostitoîa daunn-a de filobi, a sò vòtta soprèssa into1974.
.svg)
.JPG)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
