Garesce u s'tröva int'l'ota valada du fiümeTane, inta pruvéncia ed Cuni, inPiemonte. U teritóriu du cumüne l'è a cavalu tra u teritóriu da Ligüria e cuu padan, intu cö de Orpe Ligüri. E muntagne ciü' impurtanti du paize i sôn: u Bricu ed Mindén (1879 m), cun ina cruje ota ciü' ed 20 metri, l'Anturótu (2144 m), uGalé (1708 m) e u Berlén (1789 m).
Pöi u i è a Cóla du Quasu (1131 m) ch'a pórta versu aVal Bòrmida (Carisan), a Cóla ed S.Bernordu (957 m), ch'a sepora a valada ed Tane dacula du Neva, e a Cóla ed Cazótu (1381 m), ch'a pórta versuPamparau.
E frasiui ed Garesce i sôn: Capé,Cerjöra (cun e burgoi Geja, Cruje, Riò e Barache), Duersci, E Vóte,Garesce 2000,Mindén, Mursöccu, Cianbernordu, Ciangranôn, Trapa, Urtiè, Valdinfernu, Vasurda e Burguratu. U centru ed Garesce, invece, l'è divizu in tre burgoi: U Pônte, U Puzö' e U Burgu.
I primi insediamenti intu teritóriu ed Garesce i sôn štoi intu paleuliticu, quande cheich grüpu d'ómi l'ha cumensau a štò inte gróte ch'u i era inta zóna, cume per ejempiu cule du Gray e ed Valdinfernu, grasie a in ambiente natürò favurevule aa casa inti bóšchi e aa pöšca inTane.[6]
Dópu su periudu, ina prima štrutüra d'in vilage l'è fórsci štò cumensò daiLigüri "Bagienni" cume "castelliere", a mônte d'l'antica Ceive ed San Cuštansu. Cun a cunquišta daLigüria da pòrte diRuman, Garesce l'è štau culegau au duminiu du "Municipium" d'Arbenga. Du periudu ruman i sôn ascì e lapidi ed Trapa e Mindén, ch'i servivi per ariurdose di mórti, inseme a cheich tômba.
Intu štesu periudu l'è štau faciu u pônte ed Ciangranôn. Paröggiu Garesce l'era dventau in póštu impurtante ed cumerciu land'i s'incuntrovi e vie ed cumünicasiôn tra uPiemônte e a Ligüria.
Ina vóta che l'Imperu Ruman l'è finiu intu476, u teritóriu cumünò l'è reštau culegau cun a rivera per u cumerciu e a pulitica.
Infati u nóme latén "Garexium" l'è štau per a prima vóta regištrau versu uVII seculu: u paize l'era in pusedimentu duCunventu ed San Pé edTuirán, intaVale Varatela, cum'u s' capisce da ina cópia di docümenti ed l'epuca, šcricia pöi turna intuXIV seculu.[6]
E du burgoi ciü' antiche i sôn, zgôndu i docümenti, cule edCerjöra e da Purenca, a prima inta Vale Neva, a zgônda coštruía daturnu a ina prima furtificasiôn insima a ina cóšta ed muntagna suvre aTane.
Intu periudu ch'u vegne dópu, a valada a s'tröva deštacò daarivera e, cume l'otru reštu du Basu Piemonte, a patisce de növe invajui di borbari, cume cule di Longobardi, a cumensò dau568. DauIX seculu int'l'ota Valada ed Tane i sôn rivoi de bande ed Saraceni, sute au duminiu di Franchi, e i lasci diversci söggni in s'uu teritoriu, cume ature ed Borchi, suvre aafrasiôn cun l'ištesu nóme, au cunfén cun u cumüne d'Urmea.[7]
Cun a növa divijiôn du teritóriu du951, u teritóriu urmeašcu e garescén u turna sute a l'influensa daLigüria e u pasa sute au duminiu di Arduén. A partì da l'anu mile, intu paize u s'vughe in fórte jvilüpu d'l'architetüra, cují i vegni facie diverse geje e ascì di cunventi, cume a Certuza ed Cazótu, ai cunfén cun Pamparau.
L'è impurtante ascì u1064, quande u centru du paize u vegne uficialmente numinau int'in atu püblicu. U nóme latén u vegne da "garrigus", terèn nen cultivau e dau sufisu -exium, ch'u vö dì in póštu ed pasage.[8]
U burgu ed Garesce l'è štau pöi indicau, u šmia, intu1183 int'l'atu ed fundasiôn da Certuza, ma per avei in centru ben jvilüpau u ventrà špetò uXII seculu, cun a fundasiôn du burgu du Pônte, daturnu aa veia ceive ed San Zuane.[6]
Zgôndu a tradisiôn du paize peró, cula ed San Cuštansu au Puzö' a srè štò a geja ciü' veia, anche se a burgò l'è documentò sulu intu1269.[9]
Dópu diverse vicende, a cumünitui ed Garesce a cumensa a avei di rapórti cun cula ed Seva, tantu che versu u1276 u marcheize Giorgio II u Nanu u cuncede i štatüti cumünoi, che aura i sôn intu cujidetu "Libre da Chen-na",in cangiu di ajüti militoi doi daa pupulasiôn inti agni pasoi.[10]
U paize u rešta sempre in pôntu d'incôntru fundamentò per u cumerciu, tantu che zà dau1216 l'era štau firmau in acórdu tra i aminištratù edCijàn, imarcheiji ed Sücarè e i šgnuri ed Garesce, che pöi l'è štau rinuvau dai pudeštoi cumandoi dai marcheiji ed Seva intu1288 e intu1350.[11]
A lù u s'deve ascì a furtificasiôn du burgu edCerjöra, guvernau da ina vinten-na ed cunscié versu u1390, cun a coštrusiôn d'ina ture d'avištamentu, lande aura u i è u campanén da geja, e d'ina furma ed centüra ed miragne.[12]
Sute ai növi šgnuri u vegne ingrandiu ascì u cašté suvre au Burgu, cuštruíu versu uXII seculu, che pöi u dventa ün-na de ciü' impurtanti rescidense di marcheiji.[13]
DauQuatsentu-Sinsèntu[14] peró i vegni infeudoi i Špinóla[15] edGenuva, ch'i sôn per i rapórti tra Garesce e aRepüblica, tantu da ese mensiunoi in diversci docümenti štórici[16] cume aminištratù ed Seva, Bagnašcu e Garesce.[17]
U paize u dventa ina pórta per i cumerci versu i pórti da Ligüria ed Punente e, grasie ae tensciui menu fórti tra i šgnuri du póštu, u i è ascì in növu periudu de jvilüpu d'l'architetüra, duüiu ascì a l'influensa di Savóia.[18]
L'ópera ed difeiza a cuntinua ascí int' su periudu, tantu che ai abitanti a vegne rinuvò ina franchigia particulò intu1456, ch' a permötova l'ezensiôn daa manutensiôn di terapien ed cunfén ch' i prutegi u centru du paize; infati a pòrte ciü' antica de miragne l' è inta zóna nord du centru.[19]
Sulu intu1480 a štrutüra a cumensa a ese cumpleta, mentre che e pórte da sitoi i sran facie sulu int' in zgôndu mumentu (a pórta nord-ovest "Porta Rose" l'è štò facia au prensipiu duSinsentu)[20][21] e i han segnau a štrutüra tipica du paize int' l'etoi muderna, pöi mudificò cun a dištrüsiôn d' ina pòrte da cénta da pòrte di marcheiji ed Santa Cruje intu1634.[7]
Per tütu su seculu u i è l' ešpansiôn du teritóriu föra du centru, cóza ch'a fa cumensò de rüze cun i paize daturnu e cun i marcheiji Del Carretto da rama edSavôn-na, tantu che i šcôntri cun a cumünitoi edViura i han purtau a cheich prucesu anuvembre du1435.
Intu1555 u teritóriu du paize l' è štau divizu in 13 zóne, cun diverse burgoi: u Burgu, u Pônte e u Puzö', ciü' e frasiui ed Mursöccu,Cerjöra, Purenca e Ciangranôn, za inseríe inti štatüti e, per a prima vóta, ascí u Bricu, a Rlöcca (che aura a fa pòrte du Burgu), u Burgöttu, Burguratu e Föra du Burgu.[15]
I növi insediamenti i dimuštri che a pupulasiôn a cuntinua a cörsce a Garesce, a partì dauXV-XVI seculu, e per cunseguensa u s' riva aa dišcüsiôn in s' aa rendita du feudu, che per ciü' da metoi a vegne incasò dai marcheiji, e per u reštu da l' aminištrasiôn du cumüne.
Versu a fén duSinsentu, pöi, u i è de dišcüsiui ins' l' üzu de paštüre da pòrte di abitanti dópu a növa faze d'ešpansiôn de pruprietoi ed Garesce. Cum l' è šcriciu inti ati du1571, infati, l'ešpansiôn du Cumüne a štova purtandu ascí au dijbóšcamentu de zóne ed cunfén per fò póštu a de növe cultivasiui.[15]
I feudatori genuveiji i cunteštovi a divijiôn di terèn e de paštüre ch'i interesovi ascí e zóne ed Mindén e da valada ed Cazótu. Tütu lulí l'ha purtau aa fén du duminiu di Spinola e u cumandu l'è pasau inte man da famía türineize di Biandrate Aldobrandini da l' anu1616 e di Dal Pozzo (a partí dau1648).
Int'su növu periudu a Garesce u i è štau in növu jvilüpu ecunómicu, grasie au rinövu di acórdi cun a Ligüria: i sôn štoi mantgnüi i rapórti de šcangiu cunArbenga (i garescén i han utgnüu l'ezensiôn dai pedagi per entrò inta sitoi dau1608), ma i frequentovi ascí i mercoi d'Arasce e d'Inea.[15]
Ciü' prublematici i eri i acórdi cunBardnei,Sücarè ea Ceive, ed lande u ventova pasò per andò versu i paize daRivera. Ai aminištratù l'era cunteštau u diritu ed fose pagò de tase per u pasage de mercansie e paröggiu u i era de növe prutešte.
E rüze i s' sôn calmoi sulu intu'700, dópu ina lônga serie ed cuncesiui ed teritóriu da pòrte di šgnuri e cheich acórdu cun e cumünitoi vjén-ne, cume cula d'Erli, ch'a cunfinova cun e burgoi edCerjöra. Cun Erli i sôn štoi turna bütoi in dišcüsiôn i acórdi du1437 per i cunfén tra i dui paize, per via de prutešte ed cui ed Cerjöra intu1753; prutešte pöi rizólte cun ina "ricugnisiôn" intu1765.[15]
A cumensò dau1741, sute ai Savoia, Garesce l'è diventau a sede d'ön di mandamenti da pruvéncia ed Munduíu, ma pöštu i sôn rivoi i surdoi franseiji.
Intu1794 u i è štau in primu pasage di surdoi edNapuleôn, ch'i han purtau dištrüsion e mórte, mentre che l'ecunomia da sitoi l'è finia in ruvén-na. In òtru fatu impurtante l'è l'atacu in saa cóla ed S.Bernordu, purtau avanti dau generò Roguet, atacu culegau aa bataia daLöa du1795.[12]
I diji ascí che Napuleôn in persôn-na l'age dau u nome aa frasiôn ed Valdinfernu, che prima l'era Vale Umbruza, per via ed chech' turbiera[22] ch'l'era štò višta brüjò inta zóna, zgôndu òtre idee peró u nóme u vegne invece dau tempu förgiu, ch'u rendova dificile a vita di cuntadén da frasiôn.[23]
Sute aa duminasiôn franseize Garesce l'è pasau dau dipartimentu da Val Tane, fén-na au1814-15, quand'l'è pasau sute auRegnu ed Sardegna.
Intu1817 Garesce u entra turna a fò pòrte da pruvéncia ed Munduíu, fén-na au1859, quande u entra int'cula ed Cuni. Intu1861 u entra intuRegnu d'Italia e u riceve növ'agni dópu u titulu ed sitoi dau Re Vitóriu Emanuele II, ch'u ricunusce ascí u štema cumünò.
Dau1837 au1881 i Savóia i tegni u Cašté ed Cazótu cume rejidensa d'ištoi e i dovri i bóšchi daturnu cume rizerva ed casa. Cun e du guere mundioi intu'900 tanci garescén i han cumbatüu per difende a patria. Impurtanti i sôn štoi e asiui di partigian, a cumensò da l'öciu de stembre du1943, špecialmente inta valada ed Cazótu.
I sôn tanci i partigiân ed Garesce cun midaie d' óru e d' argentu, mentre a sitoi štesa l'è štò midaia ed brônzu per a lóta ed liberasiôn. Ciü' ed 1000 alpini, invece, i sôn partí intu1942 daaštasiôn ed Garesce per a campagna ed Rüscia e edmà 47 i sôn turnoi. Dópu a guera Garesce u entra intu1946 intaRepüblica Italian-na, sempre sute aapruvéncia ed Cuni.
Per quantu u riguorda a religiôn Garesce u fa pòrte da dióceji ed Munduíu, a l'internu ed l'Üniôn Paštürò ed l'ota Vale ed Tane.
E paróchie intu teritóriu cumünò i sôn ônze: Santa Maria Asônta per u Burgu, Santa Caterina per u Pônte, Sant'Antóniu da Paduva per u Puzö', San Pé (Cerjöra), San Nicóla (Mursöccu), San Pé (Vasurda), San Ludovicu (Valdinfernu), Beata Vergine du Bôn Cunscíu (Mindén), Beata Vergine Maria (Capé), Madóna da Vijitasiôn (Duersci) e San Bartulumé e Lurensu (Trapa).
Ageja da paróchia ed Santa Caterina: a paróchia l'è štò ištituia intu1507, grasie a ina bula du Papa. A cóštrüsiôn l'è štò finía intu1741, au póštu da veia paróchia, ch'a s'truvova ben ciü' dapè a Tane e l'era per lulí inundò suvente daa pien-na.
Dizegnò da l'architetu Francesco Gallo ed Munduíu, l'è štò facia cun l'agiütu di garescén tra u1723 e u1740, cun ina pianta a cruje greca e ina sula navó centró.
A l'ešternu l'è fudrò ed mui e dednoi aa faciada u i è u risö' du sagrau du1825. U campanén (du1786) l'è štau faciu da l'architetu Giacinto Morari.
L'Uratóriu ed San Rócu, au Ponte, l'è dedicau au santu patrôn du paize. L'ha ina pianta a cruje greca e a l'internu l'ha ina serie ed pitüre ed valù. L'è lí che tüci i agni u s'fa a muštra di prezepi.
Ageja paruchiò ed Sant'Antóniu edPadova, ch' l' è inta burgò du Puzö', l'è štò cuštruía tra u1651 e u1668. Indrenta l'ha ina sula lòrga navada e l'ha in atò ed mormu, ricu e impunente.
Ins'aa dricia ed l'atò u i è ina grosa sacreštía e ins'aa sništra u i è a zóna du campanén. I atoi lateroi i sôn dedicoi au Sacru Cö', aa Madóna da Centüra e a Sant'Antóniu. Tüci i han ina štatua. Sute a l'órganu, ins'aa dricia, u i è u batišteru ed mormu, cuštruiu dópu che au 10 de djembre du1843 l'era štau lvau l'atò da Cruje, za mutu ben rvinau.
Sempre inta štesa pòrte u i è ina nichia cun a Madóna Imaculò, sištemò cume in atò, dedicau au muvimentu de Fie ed Maria (cuštituíe intu1868). Pöi u i è ancù l'atò ed San Giuzepe, cu da SS. Trinitoi e l'atò de Anime.
Impurtante l'è u ciclu ed afrešchi du1888 du pitù ed Salüsu Giovanni Borgna, che, per e persôn-ne ch'i sôn inta pitüra, l'ova duvrau cume mudeli i abitanti du póštu. U i è pöi ancù, int'l'abside, e pitüre du "Trionfu ed Sant' Antóniu", da "Nativitoi" e in facia, a "Depujisiôn".[25]
Ageja paruchiò ed Maria Vergine Asônta: a s' tröva au Burgu, de d' là du rian ed San Móru. A deriva da in veiu cunventu di Dumenican, fundau aa fén duquatsentu. A cuštrusiôn l'è cumensò intu1717, ma a geja l' è štò cunsacrò ed ma intu1728. L'è štò campò zü' dai Franseiji intu1802 dópu avei mandau via i Dumenican e avei gavau i aredi sacri indrenta e pöi l' è štò catò dau Cumüne intu1862 e pöi ricunsacrò intu1878.[26]
A geja ed Santa Maria Extra Moenia e e Culógne Savuneiji ed Garesce
Geja ed Santa Maria Extra Moenia: l' è a geja ciü' veia du burgu medievò ed Garesce, infati u prensipiu da só cuštrüsiôn l' è int' l'anu mile (grasie au travaiu di froi certuzén da Vale ed Cazótu). Ascí a prima cuštrüsiôn du primu campanén u šmia ch' a sege ed su periudu lì. A geja indrenta l' ha tre navoi e l'ha ancù in bè purtôn góticu. L' è štò rištrutürò diverse vóte, l'è štò dijvöiò ed diverse cóze dai Franseiji e pöi l'è štò rgalò ae Culonie Savuneiji in seguitu.[27]
Uratóriu ed San Zuane, intu Burgu ed Garesce
Uratóriu ed San Zuane Batišta: a geja, da Cunfraternita ed San Zuane, l'è štò cuštrüía a cumensò daa zgônda metoi du1500 e finía intu1593, inta zóna du "Bricu". U s'pö' rivò aa geja cun ina impunente šcarinò (ch' a pòrte daa ciasa dednoi aa geja), in pó cun d'l'erba, in pó ed mormu. Indrenta l' ha sulu ina navò e u štergnu l'è legermente in salita, decurau da 18 lünötte, facie inta zgônda metoi du1600. U i è diverse štatue indrenta, facie int'l'Öciusentu da l' artišta genuveize Picasso.[28]
L'ecunumia l'è bazò ins'l'agricultüra, l'alevamentu e e fabriche. L'è impurtante a produsiôn de caštagne söcche, peró in pó menu chej int' i agni pasoi.
L'è famuza l'oiva San Bernordu inLigüria e inPiemônte, ma ascì int'u reštu d'l'Italia. Da agni per u paize l'è fundamentò a produsiôn ed meijén-ne, grasie a a fabrica Lepetit, driverta int'u1898, che au prensipiu l'era aSüza (Türén) e a fòva tintüre e incióštru. U i è ascì de pòre eóliche per l'energia eletrica ins' a acóla ed San Bernordu.
Per u turijmu Garesce l'è da sempre in poštu cunuscjüu, cun vijitatù da aRivera, daArbenga e daGenuva. Versu u1930 i sôn štoi driverte e Culógne Savuneiji, da Dioceji edSavôn-na, ma da diversci agni i sôn sroi. Ins'a a cóla ed "Garesce 2000" u i è e pište da sci a partì dau1970. U teritóriu du Cumüne l'è traversau da l'Ota Via de muntagne da Ligüria (AV), lande u s'pö' andò a pé o in bici (mountain bike) in s'e e muntagne ch'i sôn inturnu au paize.
Per lulì l'è cunsciderau in dialöttu ed pasage. L'è particulò u dialöttu int'e Vóte e aCerjöra, de d'là daacóla ed San Bernordu, versu aRivera, ch'u šmia de ciü' a cu d'Erli, ch'l'è du tipu ed cu d'Arbenga. Versu Urtiè u módu ed parlò u s'avjén-na sempre ed ciü' au garescén, anche se l'ha de manere ed dì edBardnei eCarisan inval Bormida.
Per sarvò e tradisiui e u parlò du póštu, int'u2020 l'è štau püblicau dau Romano Nicolino, dau Piero Camelia e dau Rodolfo Pelagatti u disiunoriu italian-garescén e garescén-italian.[29]
Au mumentu u n'ezište nen ina manera (o grafìa) uficiò. I vegni duvroi ed sólitu cula du Nicolino (che lé u dóvra int'e puejíe ch'l'a šcriciu)[30], ch'l'è ascì l'ištesa du disiunoriu, o cula du Sergio Aschero, ch'i han cheiche pcióta diferensa rišpetu ae otre.[31]
E ricete di nosci veii i son a pulenta "saracena",[32] facia cun patate e furmentén e chindía cun u sügu ed panna, póri e burei, apulenta ed ciji, ch'a s'ciama ascì "panisa" e pöi a fugasa,du tipu ed cula da Ligüria e i frisciöi ed mei.[8]
Per i dusci e pašte ed meria, facie cun a farén-na ed meria e u büru, e meringhe e i "garessini", pašte söcche cun cacau, sücre, nisöre e giancu d'övu,che u cumüne u prutége cume prudótu d'urigine cuntrulò, "De.Co.", faci zgôndu ina veia riceta dai paštisé du paize.[33] U i è ascì i garescén gianchi, cun e mandure e l'amé.[34]
Int'l'utunu u s'mangia e caštagne rištie, ch'i s'ciami ascí "furioi" ,e i burei, ch'i vegni dai bošchi da zóna.
U Murtóriu ed Garesce : raprezentasiôn religiuza da Pasciôn du Crištu, ch'a s'tegne au venerdí santu. Zgôndu ina tradisiôn ed seculi u s'fa ógni quatr'agni o ógni sencu e l'è cürau daa cunfraternita di Batü' Porvi, ch'l'ha sede inta geja ed San Zuane.[35]
Féra ed San Ròcu:A dedicò au santu patrôn, a s'fa tüci i agni au sözze d'aguštu, cun u mercau tradisiunò e a Mössa.[36]
Paliu de Burgoi: l'è ina manifeštasiôn ch'a s'fa dau2012, lande i se šfidi e cuntroi du Burgu, du Pônte, du Puzö' inseme a Vasurda, e otre frasiui, Prióra e a Ciuötta. A partí dau2022 u Burgu u fa šquadra cun Vasurda e Prióra l'è inseme aa Ciuötta. In ciü' aura u i è ascì Bagnašcu e du cuntroi d'Urmea. A gòra a s'fa in diverse pröve, cume, per ejempiu, a cursa cun i carötti e u zövu du cilíu.[37]
Sagra da pulenta saracena: l'è dedicò a ün di prudóti tipici ed Garesce e de zóne daturnu, preparau cunfurmentén,patate,pecurén e cun ina bagna ed pana, póri eburei. A s'fa tüci i agni aa fén d'aguštu.[38]
U cumüne ed Garesce l'è traversau daa štrò štatò SS28 da cóla ed Nòva, ch'a culéga a sitoi aa frasiôn ed Trapa versu süd-ovest e aUrmea, per andò pöi versuImperia, e a nord cunPrióra, versu Séva. Ascì a štrò pruvinciò SP582 a pórta versu aLigüria e a traversa a valada du Neva fén-na aArbenga.
Garesce l'è culegau ascì cunCarisan e aVal Bórmida cun a štrò pruvinciò SP213 (SP47 per apruvéncia ed Savôn-na). A frasiôn ed Capé l'è traversò daa pruvinciò SP178, ch'a culega cun u cumüne ed Pamparau.
Garesce l'è traversau daaFeruvia Seva-Urmea, dicia ascì "feruvia edTane". A linea a culega u paize dau1890 cun i oci cumüni da valada, ma au prensipiu a duova andò fén-na inLigüria, versuImperia óArbenga. L'è štò srò dau2012 au2016, ma aura l'è duvrò per i treni di turišti, infati a Garesce u i è inaštasiôn int'a zóna du Pônte e in'otra aTrapa.
↑(IT) Enrico Lusso,Alle origini dell'insediamento, inIl borgo di Garessio. Dinamiche insediative tra medioevo ed età moderna, Séva, Associazione Culturale Antonella Salvatico - Centro Internazionale di Ricerca sui Beni Culturali, 2019, p. 9.
↑(IT) Enrico Lusso,Alle origini dell'insediamento, inIl borgo di Garessio. Dinamiche insediative tra medioevo ed età moderna, Séva, Associazione Culturale Antonella Salvatico - Centro Internazionale di Ricerca sui Beni Culturali, 2019, p. 11.
↑(IT) Giovanni Oliviero,XLII - Convento dei Cappuccini, inMemorie storiche della Città di Ceva, Seva, Teonesto Gareone, 1858, p. 227.URL consultòu o 7 dexénbre 2021.
↑(IT) Enrico Lusso,La topografa del borgo nei primi secoli di vita, inIl borgo di Garessio. Dinamiche insediative tra medioevo ed età moderna, Séva, Associazione Culturale Antonella Salvatico - Centro Internazionale di Ricerca sui Beni Culturali, 2019, p. 14.
↑Inta štrutüa muderna, cu'a pitüa a frešcu da Madonna du Rusàriu
↑(IT)Porta Rose, in scecomune.garessio.cn.it.URL consultòu o 7 dexénbre 2021.