St'eleménto o s'atréuva sénpre legòu a âtri, cómmecarbònio,silìccio,manganéize,cròmmo ecétera. E seu dôe lîghe ciù conosciûe, l'âsâ e aghîza, són formæ co-o carbònio.
Inportantìscimo intatecnologîa pe-e seu caraterìstiche mecàniche e a seu capaçitæ de êse louòu, into pasòu o l'êa tànto inportànte ch'à dæto o nómme a 'n intrêgo perîodo da stöia: l'etæ do færo.
E prìmme testimoniànse de l'ûzo do færo vàn inderê fìn a 4000 ànni prìmma de Crìsto, quànde iSumèri eIttìti o dêuviâvan pe fâ cöse picìnn-e cómme pìsse de lànsa e gioiélli ricavæ da-o færo pigiòu da metiöriti. Intomedioêvo, ne l'alchimîa, o færo l'êa asociòu a-o pianêtaMàrte
O færo l'é o metàllo ciù abondànte a l'intèrno daTæra. O costitoîsce o 16% da màssa do nòstro pianêta, e l'é o sèsto eleménto ciù abondànte inte l'univèrso. A concentraçión de færo inti vàrri seu da Tæra a càngia a segónda da profonditæ: a l'é ciù grànde intonùcleo, e s'amèrma fìn a-o 4,75% intacrósta terèstre. A ògni mòddo, a grànde quantitæ de færo a l'intèrno da Tæra a no peu êse caozâ da-ocànpo geomagnético, perché l'eleménto o s'atrêuva asæ probabilménte a 'na tenperatûa superiôre a-atenperatûa de Curie, óltre a-a quæ no gh'é ordinaménto magnético intoretìcolo cristalìn.
O færo l'é inmetàllo che l'é estræto da-i seuminerâli, costitoîi daconpòsti chìmici do mæximo færo, sorviatùtto òscidi. Defæti o færo o no s'atrêuva mâi into stâto elementâre metàlico 'nsciâ crósta terèstre, ma sènpre sótta fórma de conpòsti inti quæ o peu êse trovòu a-o stâto òscidòu. Pe òtegnî færo metàlico bezùgna fâ 'nariduçión chìmica di seu minerâli. De sòlito, o færo o se dêuvia pe prodûeâsâ, ch'o l'é 'na lîga a bâze de færo, carbònio e âtri eleménti.
O færo o l'à a ciù âtaenergîa de ligàmme penucleón, dónca o l'é l'eleménto ciù pezànte che se peu prodûe pe mêzo dafissión nucleâre denùclei atòmichi ciù legêri, e o ciù legêro che se peu òtegnî tràmite a fissión: quànde 'na stélla a l'ezaorìsce tùtti i âtri nùclei legêri, e a finìsce pe êse conpòsta sorviatùtto de færo, areaçión nucleâre into seu nùcleo a se fèrma, de mòddo che a stélla a colàssa 'nsce se mæxima, e nàsce 'nasupernöva.
Segóndo çèrtidùn modélli decòsmologîa, s'ariviâ a 'na fâze inta quæ tùtta amatêia a saiâ convertîa inte færo, aprêuvo a lénte reaçioìn de fuxón e fissión nucleâre.
færo àlfa, ch'o l'exìste a tenperatûe conpréize tra 760°C e 910°C;
færo bèta, ch'o l'exìste a tenperatûe conpréize tra 910°C e 1392°C;
færo gàmma, ch'o l'exìste a tenperatûe conpréize tra 1392°C e 1538°C.
Ste denominaçioìn són nasciûe segóndo l'órdine arfabético de létie grêghe: defæti, inti tenpi pasæ, existéiva ànche a denominaçión "færo bèta", a quæ a l'é stæta pöi abandonâ co-a scovèrta che a no l'êa davéi 'na fórma allotròpica do færo, benscì 'na forma paramagnética do færo àlfa, co-a mæxima strutûa.
O færo o l'é tramêzo a-i eleménti ciù comùn insciâ Tæra e o costitoîsce ciù ò mêno o 5% da crósta terèstre. O s'atrêuva sorviatùtto 'nte minerâli costitoîi da seu vàrriòscidi.
Se pénsa che onùcleo terèstre o ségge formòu prinçipalménte da 'na lîga de færo enìchel, a mæxima ch'a costitoîsce ciù ò mêno o 5% demetéore. Scibén che són râri, imetiöriti són a fónte prinçipâ de færo a-o stâto metàlico ch'a se peu trovâ inta natûa.
A livéllo industriâle, o færo o l'é estræto dai seuminerâli, sorviatùtto l'ematîte (Fe2O3) e amagnetîte (Fe3O4), tràmite a riduçión con carbònio 'nte 'nafornâxe de riduçión a tenperatûe vixìnn-e a 2000 °C. Inta fornâxe de riduçión, a càrega ('na mescciûa de minerâle de færo, carbònio sótta fórma de coke ecalcâre) a l'é mìssa 'nta pàrte âta da fornâxe, méntre 'na corénte d’âia câda a végne forsâ 'nta pàrte de sótta.
Depoî l'òscido de càlcio se conbìnn-a co-u diòscido de silìccio e o fórma a rimanénsa:
A rimanénsa a se fónde inta fornâxe (o biòscido de silìccio, da sôlo, restiéiva sòlido) e a stà a gàlla sórvia o færo lìquido, ch'o l'é ciù dénso. In scî lâti, a fornâxe a l'à de condûte da-e quæ se peu çèrne se pigiâ a rimanénsa lìquida (che se peu dêuviâ cómme materiâle pe-a costruçión de stràdde o, inagricoltûa, pe arichî tære ch'àn pöchi minerâli) ò o færo fûzo, che o l'é ciamòu ghîza de prìmma fuxón.
Inte l'ànno2000 són stæti prodûti ciù ò mêno 1,1 miliàrdi detonêi de minerâle de færo (pe un valô comerciâle de aproscimativaménte 250 miliàrdi de dòlari), da-i quæ són stæte ricavæ 572 milión de tonêi de ghîza de prìmma fuxón. Scibén che ghe són 48 paìzi ch'estràn minerâli de færo, o 70% da produçión conplescîva o l'é dovûo a-i prìmmi çìnque:Cìnn-a,Braxî,Oustràlia,Rùscia eÌndia.
I ióni færo(II) (Fe2+) e færo(III) (Fe3+) fórman conplèssi decolôre rósso con tànti conpòsti òrgànichi. Doî de sti conplèssi s'adêuvian pe motîvi d'anàlixi, e a concentraçión do ióne færo(II) ò færo(III) a se dedûxe da l'intenscitæ do colôre do conplèsso che o se fórma.
O canpión o végne mìsso 'nte 'nasoluçión àcida peàcido clòrìdrico òàcido nìtrico 0,05M-0,5M, e o végne tratòu co-in ecèsso de soluçión detiocianâto de potàscio (KSCN); i ióni tiocianâto, insémme a-i ióni de færo(III), fórman di conplèssi coloræ de rósso rùzze; quànde gh'é ecèsso de tiocianâto, o ióne conplèsso magioritâio o l'é Fe[(SCN)6]3-. I ióni færo(II) no reagîscian, ma pêuan êse preventivaménte oscidæ a ióni færo(III).
Tramêzo a-icatióni che pêuan desturbâ a mezuaçión gh'é l'argénto, oràmmo, onìchel, ocobàlto, ozìngo, ocàdmio, omercûio e obismûo; tramêzo i anióni gh'é ifloörûri, iòsalâti e itartrâti, che pêuan formâ conplèssi abàsta stàbili co-i ióni de færo(III), conpeténdo co-o tiocianâto. I sâ de mercûio(I) e destàgno(II) dêvan êseòscidæ a-i corispondénti sâ de mercûio(II) e de stàgno(IV), perché destrûan o conplèsso coloròu.
Câxo mâi ghe foîsan tròppi interferénti, se peu preçipitâ i ióni færo(III) inta fórma de idròscido tràmite trataménto co-înasoluçión d'ægoa deamonîaca concentrâ, separâ l'idròscido de færo(III) òtegnûo e deslengoâlo de nêuvo 'ntoàcido clòrìdrico desfòu; se no se peu estrâe o conplèsso tiocianâto de færo(III) co-îna mescciûa 5:2 de1-pentanòllo eétere etìlico.
I ióni færo(II) fórman in conplèsso tramêzo o rósso e cô de çetrón co l'o-fenantrolìnn-a [(C12H18N2)3Fe]2+, l'intensitæ da quæ dipénde da-opH inte l'intervàllo tra 2 e 9. Asciorbànsa da soluçión a l'é lezûa a-alonghéssa d'ónda de 510nm.
O færo o l'é o metàllo ciù uzòu da l'umanitæ, e o raprezénta da sôlo o 95% da produçión de metàlli 'nto móndo. O seu bàsso prêxo e a seu rexisténsa sótta fórma de âsâ o réndan in materiâle da costruçión indispensàbile, mascimaménte pe-a realizaçión deaotomòbili, descàffi denâve e d'eleménti portànti de cazaménti. I conpòsti do færo ciù uzæ inclùddan:
aghîza de prìmma fuxón, ch'a contégne tramêzo a-o 4% e 5% decarbònio e quantitæ variàbili de vàrie inpuritæ, cómme osórfo, osilìccio e ofòsforo;
aghîza de segónda fuxón (a ghîza vêa e pròpia), ch'a contégne tramêzo a-o 2,06% e 3,5% de carbònio e livélli ciù bàssi de inpuritæ sórvia dîte. A l'à in pónto de fuxón tramêzo a 1150°C e 1200°C, ciù bàsso de quéllo do færo e de quéllo do carbònio, dónca o l'é o prìmmo eleménto che se fónde quànde færo e carbònio són ascâdæ insémme;
l'âsâ a-o carbònio, ch'o contégne quantitæ de carbònio tramêzo a-o 0,10% e o 1,65%. Segóndo a perçentoâle de carbònio, se divìddan in:
estradôsci (mêno do 0,15%);
dôsci (da-o 0,15% a-o 0,25%);
semidûi (da-o 0,25% a-o 0,50%);
dûi (ciù do 0,50%);
o færo comùn, tecnicaménte dîto "batûo" ò "dôçe", o contégne mêno do 0,5% de carbònio, dónca in ógni mòddo o l'é âsâ. O l'é in materiâle dûo e fàçile da louâ. De spésso s'adêuvia a paròlla ‘færo’ ànche pe indicâ l'âsâ estradôçe e quéllo dôçe;
in færo particolarménte pûo, ciamòu "færo Armco": o l'é prodûo da l'ànno1927, con particolâri procediménti, e o l'é adêuviòu quànde a sèrve 'n'âtìscimapermeabilitæ magnética e pochìscimaistèrezi magnética;
i âsæ speciâli, i quæ contégnan carbònio e a-i quæ són azónti âtri metàlli (cómme ocròmmo, ovanàddio, omolibdèn, onìchel e omanganéize) pe conferî a-a lîga 'na magiô rexisténsa fìxica ò chìmica;
l'òscido de færo(III) (Fe2O3), inte varietæmagnetîte emaghemîte, adêuviòu pe-e seu propiêtæ magnétiche cómme materiâle pe-a produçión de supòrti de memorizaçión.
