Zimbabwe (Ingels, officieel:Republic of Zimbabwe) is 'nebinnestaot inzuielekAfrika, grenzend aon (mèt de klok mèt)Zambia,Mozambique,Zuid-Afrika,Botswana en (mèt eine punt zjus wel of neet)Namibië. Hoofstad is Harare, aander stei zienBulawayo enChitungwiza. 't Land, vreuger bekind esRhodesië, woort relatief laat oonaofhenkelek. Wie de umringende len heet 't veural 'n Bantoecultuur. Door otocratisch wanbeleid is 't land de lèste tien jaor vaan e relatief welvaorend land tot eint vaan de ermste len op de wereld gewore.
Zimbabwe steit nao umvaank vaan landgroetde roond de zestegde plaots en is in umvaank te vergelieke mèt Duitsland en 't Belsj same. 't Groetste deil vaan 't land besteit oethoegvlaakde,Hoogveld wie me dat in zuielek Afrika neump. Dit vint me veural in 't weste vaan 't land. 't Plateau is zoe tösse 1.200 en 1.600 meter hoeg. In 20% vaan 't land ligklaagveld, wat 'n huugde vaan minder es 900 meter bove zieniveau heet. Oetgesproke bergechteg terrein vint me allein in 't ooste, boe deNyangani mèt 2.592 meter 't hoegste punt vaan 't land is. 't Land ligk in de drainaasjbassins vaan twie revere, deZambezi en deSave. De Zambezi struimp in 't noorde langs e deil vaan de Zambiaanse grens, meh kump Zimbabwe neet ech binne. Op dit trajek vaan de Zambezi ligke twie vaan zien promininste eleminte: deVictoriawaterval en 'tKaribameer. De Save oontsprink in 't land en vleujt kort aon de grens mèt Mozambique same mèt deRunde. Hei ligk 't liegste punt vaan 't land: 162 meter.
Zimbabwe had vaanajds 'n rieke en gevarieerde natuur, meh mie es in väöl aander len in de regio heet Zimbabwe de lèste decennia mèt oontbossing te make gehad. Boete de sjaoj aon natuur en milieu kump dit ouch 't toerisme neet ech tegooj. 't Groetste rizzervaot is 'tHwangwe National Park.
De bevolking besteit gooddeils oetBantoe, deKhoisan, in 't zuidweste, zien nog mer mèt wieneg. De twie veurnaomste etnische gróppe zien deShona, die al iewe in Zimbabwe woene, en deMatabele of Ndebele, betrèkkeleke nuikoumers. 't Relatief groet aontal blaanke wat in 't land woende is sinds de oonaofhenkelekheid sterk verminderd. In 2002 gaof 't 'rs nog 46.743, sindsdeen is dat aondeil zeker nog wijer aofgenome, um de touwgenome discriminatie en intimidatie vaan regeringsweeg. Dekleurlinge zien wel achtergebleve.
De taolkundege situatie in Zimbabwe is, in vergelieking mèt aander Afrikaanse len, relatief euverziechtelek.Ethnologue gief 20 taole veur 't land op, daovaan 19 levende;[2] sommege vaan die taole kinne ouch es dialekte weure gezeen. De wiedoet groetste taol is 'tShona, wat me es de nationaol taol vaan Zimbabwe kin zien. 'tKalanga, 'tManyika, 'tNambya en 'tNdau, die Ethnologue es apaarte taole zuut, kin me veur Shona-dialekte hawwe. Ze weure in de periferie vaan 't land gesproke, in tegestèlling tot 't eigelek Shona wat me in 't midde vaan 't land huurt.[3]
Neve 't Shona heet ouch 'tNoord-Ndebele - in Zimbabwe gewoenNdebele geneump (wat evels tot verwarring kin lije mèt 't in Zuid-Afrika gesproke, en trouwens neet al te ing verwant,Zuid-Ndebele), mie es ein mieljoen sprekers.[4]
In 't noorde spreke sommege lui 'tTonga, mier 'n taol vaan Zambia. 'tDombe vèlt es dialek vaan 't Tonga te besjouwe. De aonein verwante taoleKunda enNsenga weure in 't noorde gesproke. Ouch 't get wijer verwantNyanja weurt in 't land gesproke. Ing verwant aonein zien ouch 'tLozi en 'tTswana (de nationaol taol vaan Botswana), al weure ze hoonderde kilometers oeterein gesproke, wie ouch 'tTsonga enTswa, die me in 't zuie huurt. Dao sprik me ouchVenda, veural 'n taol vaan Zuid-Afrika.
De miesteBantoetaole in Zimbabwe hure bij zone S, de gróp vaan zuielek Afrika. Tonga en Dombe hure oonder zone M, Kunda, Nsenga en Nyanja tot zone N. 't Rijke weurt volgemaak mèt 'tFanagolo, epidgin gebaseerd op 't Zoeloe (oet Zuid-Afrika). EinKhoisantaol weurt gerapporteerd: 'tTsoa (neet te verwarre mèt Tsonga of Tswa) in de buurt vaan de Botswaanse grens. 't Ingels zouw 250.000 sprekers höbbe (väölal kleurlinge), 't Afrikaans weurt allein es migrantetaol geneump (en dus neet tot de taole vaan Zimbabwe gerekend).
De groondwèt vaan Zimbabwe erkint neet minder es zèstienofficieel taole, te weiteChibarwe,Chichewa, gebaretaol, Ingels, Kalanga, "Koisan" (me maag aonnumme dat dat Tsoa is), Nambya, Ndau, Ndebele,Shangani, Shona, Sotho, Tonga, Tswana, Venda en Xhosa. In de praktijk weure veural Ingels, Shona en Ndebele es zoedaoneg gebruuk.
De oersprunkeleke bewoeners vaan Zimbabwe waore Khoisan, die örges in 't ierste milennium te make kraoge mèt de Bantoe-expansie. Me nump aon tot vaanaof denegenden iew Shona-sprekende volker (of beter: proto-Shona sprekende volker) 't plateau op zien gekoume. In de iewe die volgde kaome versjèllende Shona-rieke op, die e veur zuielek Afrika oongekind niveau vaan besjaving haolde. 't Ierste riek vaan beteikenis waor 'tMapungubweriek, wat vaanaof d'nèlfden iew bleujende en ban had mèt islamitische handelere aon d'n Indischen Oceaon. Indrökwèkkender waore de versjèllende staote in d'n dertienden tot vieftienden iew. Toen woorte versjèllende steinere, umwalde stei gebouwd, boevaanGroet-Zimbabwe (zuug de foto) de bekindste en groetste waor. Nao dees stad is ouch 'tZimbabweriek geneump, wat in deen tied bleujde. Dit woort weer aofgelos door 'tMutapariek, wat tot in d'n achtienden iew bleef bestoon.
Intösse waore ouch de Portugeze de regio ingekoume (vaan twie kante, Angola en Mozambique). De relatie tösse de Shona en hun waor wisselend, op 't ein memint dreve ze handel, op 't aandert veurde ze oorlog mètein. Es reactie op de Portugese agressie oontstoont nao 't Mutapariek 'tRozviriek. Dit militaristisch riek lökden 't de Portugese penetatratie in Shona-gebeed te stoppe. Zoe roond1821 trok 'ne clanZoeloes oonder leiing vaan generaolMzilikazi oet 't toesland nao 't noorde. Zij kaome bekind te stoon es de Ndebele of Matabele, hun land esMatabeleland. 't Zuielek deil vaan dat gebeed verlore ze nao 1840 aon de Boere - dit woort e deil vaan de rippubliekTransvaal - 't noordelek deil bleef oonaofhenkelek.
Pas vaanaof de jaore 1880 begóste de Europeaone, de Britte noe, ouch dit gebeed te kolonisere. Matabeleland enMashonaland kaome oonder invlood vaanCecil Rhodes zien British South African Company, dee mijnrechte in 't gebeed kraog. In1890 stiechde de compagnie 't Fort Salisbury, wat noe Harare is. Rhodes neumde 't land nao häömzelf; wat noe Zimbabwe is, góng op d'n doorZuid-Rhodesië heite, en Zambia woortNoord-Rhodesië. Tege de Matabele woorte in de jaore 1890 nog twie oorloge gevochte. Pas in1923 woort Zimbabwe 'n echte Britse kolonie (en gei commercieel bezit), mèt zelfbestuur (dat wèlt zègke veur de blaanke bevolking). Vaan1953 tot1963 waore Noord- en Zuid-Rhodesië en Nyasaland (Malawi) in ein kolonie,Rhodesië en Nyasaland, vereineg; de unie woort weer oontboonde vaanwege verzèt tege de Zuid-Rhodesische dominantie. Ouch oonder de Afrikaanse bevolking begós de wuns veur oonaofhenkelekheid op te speule.
Toch waor 't de blaanke regering vaan Zuid-Rhodesië die 't land in1965 einzijeg oonaofhenkelek verklaorde. 't Internationaol oonerkind land góng noe es sumpel-ewegRhodesië wijer. De Britte zaoge de oonaofhenkelekehidsverklaoring es 'n actie vaan rebellie meh grepe neet militair in. Intern waor 't land evels instabiel. De regering waor op racistische groondsleeg gevesteg en weigerde um de inheimse zwarte bevolking bij 't bestuur te betrèkke. Dit leide tot touwnummende aofkeuring en isolatie, zeker naotot 't ein nao 't aander naoberland oonaofhenkelek woort (en daan wel oonder inheims bestuur). Op 't lèste had 't land allein Zuid-Afrika nog es boondgenoet. Ein en aander leide tot 'ne börgeroorlog, boebijRobert Mugabe zien Zimbabwe Afrikaanse Nationaol Unie (ZANU) 'n groete rol späölde. Oetindelek mós de regering vaan Rhodesië algemein verkezinge touwstoon. Die leide in1979 tot 'n euverwinning vaan de gemaotegde UANC. 't Land woort noe herneump tot Zimbabwe-Rhodesië.
In1980, nao verkezinge gewonne door de radicalere Mugabe, woort 't land gans oonaofhenkelek en woort de naom sumpel-eweg Zimbabwe. In 't noe erkind oonaofhenkelek Zimbabwe kaom 't al gaw tot chaos. De Matabele-minderheid verzat ziech hel tege de Shona-dominantie, en Mugabe duide dit mèt geweld de kop in. Zoe'n 20.000 Matabele woorte vermaord en tiendoezende aandere woorte gemarteld. De gevechte indegde in1988, wie de politieke leislui vaan de twie gróppe vrei mètein slote. Vaanaof de jaore 1990 raakde ouch de res vaan de bevolking touwnummend oontevreie euver de ummer otocratischer weurende regering, die häör probleme neet kós oplosse, en kaom 't tot straotproteste. Vaanaof 1999 leep 't allemaol nog wijer oet de hand. Mugabe begós de blaanke groetgroondbezitters noe te dwinge hun land aof te stoon aon zwarte boere. Dit leide tot 'nen enorme collaps in de productiviteit, wie ouch tot de werkeloesheid vaan doezende (zwarte) arbeiers op de landgeujer. De inflatie waor compleet oet de hand geloupe en de zwarte merrete bleujde. Poginge um die de kop in te duie leide tot nog mier sjaarsde en hoonger oonder de bevolking. Verkezinge in2008, die oondaanks de terreur oppositieleier Morgan Tsvangirai de wins gaove, woorte achter geslote deure 'hertèld', boenao ze natuurlek Mugabe de mach gaove. Toch besloot de president um de mach te goon deile, mèt Tsvangirai es premier. De situatie verbeterde ziech daonao koelek; in 2010 stoont Zimbabwe mèt veursprunk oonderaon op de lies vaan len naoHDI.[5]
In de jaore die volgde oontwikkelde ziech 'n machsstrijd. Allezeleve raakde d'n hoegbejaorde Mugabe de controle euver staotszakes ummer mie kwiet, dewijl zien vrouw Grace häör mach perbeerde te vergroete. Dat lèste waor neet nao de zin vaan de ajdgedeende oet de partij. Wie Mugabe de kant vaan zien vrouw koos en ziene vicepresidentEmmerson Mnangagwa oontsloog, greep 't leger in. Nao 'ne staotsgreep en 'n week vaan zwoeren drök trejde Mugabe in november 2017 officieel aof. Mnangagwa woort es nuie president geïnstalleerd. De economische crisis góng evels neet euver; wie de proteste aonhele, reageerde de regering wie vaanajds mèt oonderdrökking.
