Dit artikel is gesjreve (of begós) in 'tMestreechs. Laeshie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
'tZiews is 'ne cluster vaanNederfrankischedialekte die in 't zuidweste vaanNederland, en wel in de provincieZieland en op 't veurmaoleg eilandGoeree-Overflakkee (provincieZuid-Holland) weure gesproke. De Ziewse dialekte vörme edialekcontinuüm mèt 'tHollands nao 't noorde en mèt 'tWes-Vlaoms nao 't zuie. Mèt 'tBraobants evels heet 't Ziews 'n sjerpe grens.
Ziews, NederlandsZeeuws, is 't gaankbaaradjectief bijZieland/Zeeland, allewel tot me in de volkstaol dèks wel 'Zielands' huurt zègke. In Zieland is 't gebrukelek es naom veur 't dialek, op Goeree-Overflakkee neet per se. De aonduiingplat, die veural in 't ooste weurt gebruuk, kump ouch in Zieland wel veur, zoe heet 't blaadNoe (zuug oonder) es oondertitelglad in 't plat. Ouch is meugelek te zègke:(op z'n) boers, boebij me daan speciaol de dialekte vaan 't platteland meint. 't Nederlands (en de vernederlandsde stadsdialekte) heite daan(op z'n) burgers.
Ziews es 'taol vaan de ziestrieke' kump al in demiddeliewe veur, en wel bijJacob van Maerlant, dee sjrijf:
Men moet om de rime te souken | Veur te rijme moot me in beuk |
Evenhuis zuut inZeeus de naom veur de taol vaan de Vlaamse kös, dus neve 't eigelek Ziews ouch 'tKös-Wes-Vlaams.[2]
't Ziews is neet beperk tot Zieland en weurt ouch neet in de ganse provincie gesproke.
In 't noorde geit 'tHollands euver in 't Ziews; dit gebäört opZuid-Hollands gebeed. Soms weure de dialekte vaan de dörperRockanje,Oostvoorne enDe Tinte, gemeinteWestvoorne, al bij 't Ziews gerekend. Winkler (1874) späölt mèt dat idee[3]; Evenhuis neump 't expliciet.[2] Belaankriekste argumint veur insleting bij 't Ziews zien de vocaole vaan dees dialekte. De mieste indeilinge rekene ze evels nog bij 't Hollands.[4][5][6] Ouch in 'tWoordenboek der Zeeuwse Dialecten weure ze neet behandeld.[7] De dialekte vaanGoeree-Overflakkee, die ouch nog in Zuid-Holland gesproke weure, valle evels in alle indeilinge in de Ziewse dialekgróp.
De zuidgrens is al zjus zoe umstreje. De dialekte oonder deWesterschelde, inZiews-Vlaandere, numme 'n ambigu positie in. 'tWoordenboek behandelt ze allemaol[7], meh gief al aon tot 't Land vaan Hulst (wat zoeget samevèlt mèt degemeinte Hulst) en de zuidoosteleke grensstreek neet bij 't Ziews taolgebeed hure.[8] Zuug veur 'n gedetailleerde besjrieving vaan dit gebeed 't artikelOos-Vlaams. Ouch alle indeilinge vaan de 'Nederlandse' dialekte rekene dees dialekte tot 't Oos-Vlaams, of zelfs tot 'tBraobants.[6]
Blieve euver 't Land-vaan-Cadzands in 't weste en 't Land-vaan-Axels in 't midde. Boete 't Woordenboek zuut ouch Evenhuis dees dialekte es Ziews; heer merk daobij op tot (wat häöm betröf) de grens tösse 't Ziews en 't Wes-Vlaams dinkbeeldeg is.[2] Daan en Hoppenbrouwers goon dao neet in mèt en rekene bei dialekgrope tot 't (Wes-)Vlaams.[4][6] Dees indeiling berös op de klaankliere vaan de dialekte in kwestie, die nao Vlaondere wieze en minder nao de Ziewse eilen. Allein Van Ginneken maak versjèl tösse 't Land-vaan-Cadzands - wat heer al tot 't Wes-Vlaams rekent - en 't Land-vaan-Axels - wat heer es Ziews zuut.[5] Dees indeiling is te verdeidege op grammiticaol grun: 't Land-vaan-Axels is zwoer gevörmp door de taol vaan de eilen en deit daodoor in väöl opziechte neet mèt in typischeWes-Vlaamse dialekkinmerke. Dat geit mehei-oonder ouch leze.
In tegestèlling tot 'tFries en de oosteleke dialekgropeNedersaksisch enLimbörgs weurt 't Ziews neet erkind oonder 'tEuropees Haandves veur Striektaole en Taole vaan Minderhede. 't Is roond 't jaor 2000 daoveur wel veurgedrage, meh woort, oonder aandere nao negatief advies vaan deTaalunie,[9][10] door ministerJohan Remkes aofgeweze: de Ziewse dialekte weure geach oonder 't Nederlands te hure.[11] Op provinciaol niveau is 't Ziews wel e soort vaan erkind: de provincie heet 'nestriektaolfunctionair ingestèld. Anno 2010 is dit Veronique de Tier. Ouch bijEthnologue gelt 't Ziews es 'n apaarte taol.[12] AongezeenISO de taolelies vaan Ethnologue heet euvergenome, heet 't Ziews ouch 'n code inISO 639-3:zea[13]
De zeenswijs vaan 't Ziews es Nederlands dialek hèlt verband mèt zien taolkundege aofkóms: 't is e Wes-Nederfrankisch dialek en vèlt daomèt in de gróp die 't mieste materiaol heet gelieverd veur destandaardtaol. D'n invlood vaan 't Ziews zelf op die standaardtaol is evels klein. Neve 't Ziews hure nog 'tHollands, 'tUtrechs, 'tWes- enOos-Vlaams, 'tBraobants, 'tKleverlands en 'tStadsfries bij de Wes-Nederfrankische dialekte (in de Nederlandsedialectologie ouch wel dewesteleke dialekte geneump). Wie bove gezag heet 't Ziews direkte euvergeng mèt 't Hollands en 't Wes-Vlaams, dees drei grope weure (same mèt 't Stadsfries) wel Frisofrankisch geneump. De dialekte ligke op 'nAajdfries substraot en höbbe daodoor mierIngweeonse kinmerke es beveurbeeld 'tBraobants. 't Ziews heet, aanders es 't Hollands en 't Oos-Vlaams, neet mètgedoon aon deBraobantse expansie in de late middeliewe (die veur de klaankeij enui zörgde); Ziews en Wes-Vlaams zien daodoor perifeer Nederlandse dialekte. 't Neet-deile vaan dees innovatie höbbe de twie gemein mèt o.m. 't Nedersaksisch, 't Kleverlands en de mieste Limbörgse dialekte.
't Ziews liet ziech wijer verdeile in 'n aontal striek-dialekte, die miestens samevalle mèt ei vreuger eiland. Binne groeter eilen (Overflakkee, Schouwen, Walcheren, Zuid-Beveland) kinne ouch belaankrieke versjèlle bestoon, die gemeinelek oos-wesgeoriënteerd zien.
Euver 't algemein deile de Ziewse dialekte, entans die vaan de eilen, oongeveer dezelfde klaanklier, die op subtiel details vaanein versjèlle. 'tzelfde foneem kin in versjèllende tóngvalle trökkoume es lange vocaol, korte vocaol ofdiftong.[14]
De kortea /ɑ/ steit gemeinelek op de plaotse boe ze in de standaardtaol ouch veurkump. Ze kin get mie nao veure koume. Zuug oonder veur de oersprunkelekea veur 'nl.
De kortee is miestal haafope: /æ/. Zjus wie de Limbörgsee klink de Ziewsee dus a-echteger es de standaardnederlandse. In sommige dialekte, beveurbeeld, 't Walchers, is dat extreem 't geval: dao kin dee op (of minstes in de buurt vaan) 'n [a] of [ɐ] oetkoume.
'ne Variant vaan de kortee is geslotener, en weurtè gesjreve (zoewie in de Veldekespèlling).[15] De twie e's kinne ouch in 't Ziewsminimaolpare vörme:ende 'eend' -ènde 'ind'.[16] Zuugoonder veur de oersprunkelek kortee veur 'nr.
De kortei /ɪ/ kump veur in de mieste posities boe ze in de standaardtaol ouch steit. Zuug de volgende klaank veur oetzunderinge. Ouch steit de korte i op plaotse boe de standaardtaol 'nu heet:pit 'pöt',ripse 'röps'. Deesoontrunding is oeraajd: ze heetIngewoonse wortele en is nog trök te vinde in o.a. 't Fries en väöl Hollandse dialekte.[17]
De korteie /i/ correspondeert miestal mèt de langij oet de standaardtaol (Oergermaans enMiddelnederlandsî):kieke(n),tied. De standaardnederlandseie is in 't Ziews in principe laank, entans in èrfwäörd (zuug ouch oonder). In (recinter) lienwäörd oet de standaardtaol is ouch deie kort. Ouch de Nederlandseij kin in 't Ziews laank versjijne. De /i/ kump ouch veur es correlaot vaan de Standaardnederlandsei, naomelek veur /ŋ/ (-nk,-ng-):zienge(n),rienk.
De korteo /ɔ/ kump veur op mieste plaotse boe ze in 't Standaardnederlands ouch steit. Oetzunderinge zien wäörd mètpalatalisatie (oongeveer: umlaut; daan weurt deo 'nu) en veur /ŋ/ (-nk,-ng-); zuug oonder. De [ɔ] kump op Zuid-Beveland veur es realisatie vaan de oersprunkelekea veur 'nl:olles 'alles'.[18]
De korteoe /u/ kump in väöl - neet alle - dialekte veur es de velaire nasaol /ŋ/ volg:joenk,doenker. Op Walcheren en in 't Land vaan Cadzand gebäört dat consequint, op Tholen, Noord- en Zuid-Beveland en in 't Land vaan Axel bij sommege wäörd.[19] Deoe oet de standaardtaol is in 't Ziews miestens laank; zuug oonder.
De korteu /ʏ/ kump veur op de mieste plaotse boe ze in 't Standaardnederlands ouch steit, plus 'n aontal gevalle boe-in de oersprunkelekeopalatalisatie heet oondergaange:vurm,wurm,durp.[20] Zoeväöl wie in 't Wes-Vlaams kump 't evels neet veur. Zoewie deu kin verdwiene door oontrunding (zuug bove bij dei), kin ze ouch doorrunding versjiene:murpel 'huif' (oetmèrbel).[21][22]
De korteuu /y/ is miestal 't correlaot vaan de Standaardnederlandseui. Wijer kump ze ouch veur in de mieste wäörd boe 't Nederlands 'nuu heet. Zuug oonder veur deuu die aon der veuraofgeit. In vief wäörd correspondeert de Ziewseuu mèt de Standaardnederlandseij:bluve(n) 'blieve',pupe 'piep',twuvel 'twievel',vuuf/vuve 'vief/vijf' enwuuf 'wief'. In zwoer door 't Ziews gekleurd Nederlands kin dao 'nui optrejje (vuif,wuif).[23] Deuu op dees plaotse (e geval vaan runding) heet 't Ziews gemein mèt 'tWes-Vlaams (en oonder mier 'tWes-Veluws).
In èrfwäörd kump de Nederlandseaa gemeinelek geslotener trök: /ɛ:/. Deze klaank weurt gesjreve esae:maeke(n) 'make'. Heer kump ouch veur es realisatie vaan de awe veur 'n r, meh weurt daan esè gesjreve:wèrke ['ʋɛ:rəkə]. In Ziews-Vlaandere kump dees bezunder realisatie vaan deaa neet veur (zuug direk oonder). Op gans Zuid-Beveland boete de stad Goes weurt deae wijer geslote, tot [e:] of [ɪ:]:mîke(n). In sommege dörper in de gemeinte Borsele weurt de klaank nog verkort:mikke. Veur 'ni sleet ziech deaa, neet; zuug oonder.[24]
Deao is ofwel de gerunde ofwel de oongerunde langen achterklinker: [ɒ:] of [ɑ:]. De realisatie versjèlt per dialek en per fonetische umgeving. 't Is de standaardrealisatie vaan de Algemein Nederlandseaa in Ziews-Vlaandere en in de stei Middelburg en Vlissingen. Veur 'n oersprunkelekei is de awâ ouch 'nao geweure:draoie(n) 'drejje',kraoie 'krej'. Dit gelt evels neet veur dei die in plaots vaan 'nd is gekoume:raeie 'raoje', oet Mnl.raeden. Vaandao:maoie(n) is 'mejje', mehmaeie is 'maoj (larf)'. In inkel aander èrfwäörd kump ouchao te stoon boe meae zouw kinne verwachte:aor enaors 'aander' resp. 'aanders' (trouwes neveander, wat ouch good Ziews is).Ae(r)s (zuugoonder veur de r) besteit ouch, meh beteikent 'aars'. In lienwäörd trejt noets 'nae veur meh altied 'nao:alteraosie,plakkaot,Arjaon 'Adriaan' ('ne väöl veurkoumende naom in Zieland). Ouchvaoder krijg geinae; dit is e woord oet de standaardtaol (tegeneuver 't inheimsvaer). Tot slot kriege de wèrkwäördgaon,staon enslaon ouch de (sterk gerunde)ao-klaank op Goeree (sjibbolet:Gao je weig of ik slao je weig), wat evels nörges aanders op de eilen gebäört (dao gewoengae(n),stae(n),slae(n)).[24][25]
Dao zien twie soorteees: de sjerplang ee, gesjreveeê en de weiklang ee, gesjreveee. De spelling mèt mer einecirconflex kump vaan 't blaadNoe[26]; 'ne variant dee ouch väöl weurt gebruuk isêê, wat in 'tWoordenboek de norm is. Euver 't algemein correspondeert de weiklang ee mèt de Limbörgseae (ofee, in 't Mestreechs), en de sjerplang ee mèt de Limbörgseieë/ee/ie/iè/eë of deei(ee). Veur oetzunderinge op de lèste regel zuugoonder. De zachlangee klink oongeveer wie in de standaardtaol, es 'nee mèt eventueel 'ne leechte i-echtege naoslaag [ei], zoetot 't strik gezeen 'nen diftong weurt. De sjerplangee heet, zjus wie in 't Limbörgs, versjèllende realisaties, meh euver 't algemein is 't e haos geslote hoofdeil mèt 'ne relatief geëupende naoslaag, dèks 'ne sjwa (vallenden of centrerenden diftong): [ɪə], in extreem gevalle ouch [iɐ].[27] Soms steit deeê op plaotse boe de standaardtaol 'nei heet:teêle 'teil', 'ummer',[28]zeêke(n) 'pisse' (vgl.zeiken).[29]
De langie - in 'tWoordenboekie: gesjreve - nump de plaots vaan de Nederlandseie, en wel in èrfwäörd en in aw lienwäörd. In moderner lienwäörd oet of via 't Standaardnederlands mèt 'n ie is deze klaank hei ouch kort. In de standaardtaol is deie allein veur 'nr laank, in 't Ziews in principe neet. De lèste decennia raak dit versjèl evels in verval. In deNoe-spelling weurt 't versjèl neet weergegeve. De langie kin ouch mèt 'n Standaardnederlandseij euvereinstumme, en wel veur 'ne sjwa:blie:e 'blij' (<Mnl.bli(j)de). De langie kin ouch mèt de Nederlandseuu correspondere, es gevolg vaanoontrunding. Dit is 't geval in de wäördvier 'vuur',stiere(n) 'sjikke' (~Standaardtaolsturen) enkieken 'kuke'.[30]
Zoewie tot 't twie ee-klaanke gief, kint me ouch in beginsel twie oo's, meh heibij ligk de kwestie gecompliceerder, aongezeen neet allein de etymologie, meh ouch de positie vaan de klaank in e woord (conteks) mètspäölt. 't Versjil is basaol dat tösse de sjerplangoô en de weiklangoo. De ierste geit normaal gesproke op 'n historische twieklaank trök en kump soms euverein mèt de Limbörgseou, daan weer mèt deoeë. De realisatie vaan deoô versjèlt nao gelaank ze veur 'nendentaol of veur 'n aander lètter steit.
Veur 'nen dentaol is deoô bekans euveral 'nen haafope achtervocaol mèt naoslaag, dèks [oə], soms [uɐ] (doead). Soms is 't 'ne stijgende klaank,wò: dit kump veur inAchthuizen (gemeinteOostflakkee),Colijnsplaat (gemeinteNoord-Beveland) en hei en dao in Ziews-Vlaandere.
Op aander plaotse, wie inboôm 'boum', geit 't weer aanders. Hiel dèks is dit 'ne lange monoftong, die mier of minder ope kin zien ([ɒ:], [ɔ:]). Dit weurt soms gesjreve esoa. Dees realisatie vint me exclusief op Goeree-Overflakkee, Schouwen-Duiveland en Tholen en neve de variant mèt naoslaag (oô) op Noord- en Zuid-Beveland. In Ziews-Vlaandere huurt me alleinoô. Walcheren is dao divers in. Deoa kump veur inWestkapelle enKoudekerke (allebei gemeinteVeere). De res vaan 't eiland is verdeild: oostelek vaan de lijn Veere-Middelburg-Vlissingen (die plaotse inbegrepe) kint me allein deoô, westelek zeet me daoveur deoo, dus de klaank vaan de weiklangoo. Daodoor is 't contras tösse de twie oo's in westelek Walchere oondudelek. InDomburg,Oostkapelle enAagtekerke (gemeinte Veere) is 't zelfs gans verdwene: umtot daoalle oo's veur dentaole inoô verandere, zien de twie klaanke allofone vaanein.[31][27]
De Nederlandseoe, corresponderend mèt de Limbörgseoo, is in 't Ziews vaanaajds laank, oetgezunderd 't uterste ooste vaan Goeree-Overflakkee, Sint-Philipsland en oostelek Tholen. Dees verkorting sjrijf me aon Braobantsen invlood touw.[32]
Deeu is ummer laank, wie in 't Nederlands. Doorspontaan palatalisatie kump ze dèks op plaotse boe de standaardtaol 'noo heet:beuter,meulen,peugen. Dit kump in de standaardtaol ouch wel veur (deugen,kreuken), meh minder dèks.[20]
Deuu is laank veur 'nr (muu:r), ouch al wie in de standaardtaol. Väöl kump de languu, neet veur: ze weurt dèks oontrund totie (zuug bove).[30]
Boete de vallende diftongeeê enoô, die bove stoon besjreve, heet de Ziewse taol ouch nog e paar echte diftonge.
In 't Ziews is dèks nog versjèl te hure tösse deau en deou, die in 't Nederlands 'tzelfde klinke. Beter gezag: e paar èrfwäörd mètau weure gerealiseerd esaeu [ɛ:u]:blaeuw,graeuw. Deou weurt wie in 't Nederlands gerealiseerd ([ɑu]).[33]
Deei weurt soms getai-echteg oetgesproke (beveurbeeld [æi]). De exakte realisatie versjèlt per streek of plaots. Deij, die identiek klink mèt deei, kump allein veur in lienwäörd oet de standaardtaol (in èrfwäörd correspondeert de Nederlandseij mèt 'n Ziewseie). In e paar wäörd steit nog 'nei die trökgeit op de Aajdgermaanseai, op plaotse boe me etymologisch gezeen 'neê zou verwachte. Dit geit umvleis,[34]bleik[35] en, zjus wie in de standaardtaol,klein eneik. Dees wäörd huurt me ouch in sommegeHollandse dialekte.
Deui kump ouch wieneg veur: gemeinelek steit in 't Ziews 'nuu op de plaots boe in de standaardtaol 'nui steit. Wäörd boe deui wel veurkump zienfluit enstuitje 'tiedsje'. (Stuutje besteit ouch; dit beteikent evels 'stutske'.)[36]
Deh besteit neet in 't Ziews; oetzundering zien de dialekte vaan Goeree-Overflakkee. Zelfs dao evels kinne de dialekte vaan de op Braobant geriechde dörper (Achthuizen, Ooltgensplaat en de katholieke gemeinsjap vaan Oude Tonge) de h neet. Zieland maak deil oet vaan e gans groet gebeed in 't zuidweste vaan 't Nederlands taolgebeed boe de h neet weurt gerealiseerd. De h kin wel weure gehuurd in lienwäörd. In 't Woordenboek en 't blaad Noe weurt op de plaots vaan de h 'nenapostrof gezat, veur de leesbaarheid (um beveurbeeldouwe 'awwe' en 'ouwe 'hawwe', die geliek klinke, oeterin te kinne).[37]
Deg weurt zwakker oetgesproke es in de standaardtaol. Toch is dit geinweike g wie in 't Braobants of Limbörgs; 't is ieder 'ne klaank dee in de riechting vaan de h geit. De perceis realisatie versjèlt per plaots of zelfs per spreker (idiolek): soms is 't nog 'n dudeleke g, soms 'n zuver h. Dit verhaol geit neet op veur Goeree-Overflakkee: 'n zwakke g zouw dao verwarring sjöppe mèt de 'echte' h (die dao gewoen besteit). In dialektekste weurt deg dèks es <h> gespèld; zoewel 't Woordenboek es 't blaad Noe doen dat evels neet.[37]
D'n oetgaanken weurt gans mètn oetgesproke, meh neet euveral boe ze in de Nederlandse sjrieftaol steit. In 't groetste deil vaan 't taolgebeed is de situatie zoe: in 't miervoud vaan substantieve huurt me den wel, in wèrkwäördsvörm neet, oetgezunderd de speciaolen infinitief (zuug oonder bij grammair). In 't ooste vaan Zuid-Beveland weurt den in alle gevalle oetgesproke; bovedeen is den dao, wie in 't Nedersaksisch, syllabedragend (zittn veurzitte(n),werkng veurwerke(n)). Den weurt gaaroet neet oetgesproke in 't ooste vaan Goeree-Overflakkee, sinds d'n twintegsten iew in 't ooste vaan Tholen (allebei oonder invlood vaan 't Braobants) en in de stei Middelburg en Vlissingen (oonder invlood vaan 't Hollands).[38]
Der weurt euveral gerold, meh neet in Vlissingen. Dao heet me, wie in wel mier stadsdialekte, 'n Franse brouw-r. De r vèlt evels oet veur 'n s, entans in de mieste wäörd:kaese 'boezjie',kes 'keers',gos 'graas' (oetgors). Dit is (weer) neet 't geval op Goeree-Overflakkee, boe dier euveral steit. In de stadsdialekte vaan Middelburg, Vlissingen,Goes enZierikzee (gemeinte Schouwen-Duiveland) gebäört dit neet mie (of in eder geval neet altied mie), oonder invlood vaan de standaardtaol.[39] In 'n inkel geval blijf de r (ouch boete de besjreve plaotse) stoon veur 'n s: wienie de s miervoud- of genitiefoetgaank is en in 't woordaors 'aanders'.
De Ziewse grammair vèlt op door 'n aontal typerende archaïsmes.[40]
In tegestèlling tot de (Noord-)Nederlandse spreektaol kint 't Ziews nog drei woordgeslachte, die grammaticaol gemarkeerd zien. 't Versjèl is evels vager es in 't Braobants of Limbörgs. De geslachte koume laank neet altied euverein mèt wat 't verzörg Algemein Nederlands veursjrijf.
Vrouweleke wäörd zien euver 't algemein te herkinne aon d'n oetgaank-e, die in de standaardtaol (boete archaïsche registers wie deStaotebiebel) is verdwene:brugge (of'eule) 'brögk',egge 'eeg',katte 'kat',pupe 'piep',vraeke 'vraak'. Dao zien oetzunderinge. Manneleke wäörd op-e wieze ummer manneleke wezes aon ( 'aene 'haon'); 'n oonzijeg woord op-e is beveurbeeld 'arte 'hart'. D'n oetgaank-in veur vrouweleke persoene weurt-inne (vriendinne). Aander vrouweleke oetgeng zien-ieng(e)/-ege (= '-ing', wie inverkerienge/verkerege) en-'eid (e woord wieschoôn'eid weurt zoonder-e toch es vrouwelek aongeveuld). De-e is verdwene in de stadsdialekte en op oostelek Flakkee en Oostelek Tholen.[41]
Es manneleke wäörd beginne mèt 'nb,d,h (op Goeree-Overflakkee),t of vocaal, daan weurt 't bepaold lidwoordd'n (Noe sjrijfden veur),[42] wie dat ouch in sommege Limbörgse dialekte gebäört (ouch Mestreechs, mèt 't versjèl tot 't dao neet veur de b gelt). Bij vrouweleke wäörd die mèt 'ne vocaol beginne weurt 't lidwoordd' (elisie). Zoe kint med'n boer, mehde boerinne,d'n diek mehde dulve ('de sloot'),d'n trekker mehde touwe,d'n 'aene mehd' opoe 'de bomma'.[43] 't Bepaold lidwoord veur oonzijeg is ummer 't. Versjèl weurt bij 't oonbepaold lidwoord neet gemaak, dat is ummer 'n. 't BlaadNoe sjrijf dit consequent eseen.[42]
Miervoude weure miestal gevörmp op-en, bij de klas vaan wäörd op-e is d'n oetgaank-n (katte - katten). (In e paar plaotse sprik me de-n neet oet, zuug nogbove.) De mieste wäörd die in 't Standaardnederlands-s kriege, höbbe dat in 't Ziews ouch. Wäörd op-el,-em,-en en-aer kriege gemeinelek-s (artikels,appels,leraers), dewijl in 't Standaardnederlands dèks allebei meugelek is en soms dudelek de veurkäör veur-en besteit. Wäörd die in de standaardtaol-eren kriege, höbbe in 't Ziews-ers (eiers, 'oenders 'hinne, hoonder',kinders). Oonregelmaoteg zien oonder miepaerd - paeren ('pee.rd - peerd'),zeune - zeuns ('zoon - zäöns') enjuun ('un' en 'unne').[44]Kind kin nevekinders ouchguus es miervoud kriege; dèks beteikent dat daan 'iemes zien kinder', 'de kinder oet ei gezin'.[45]
Verkleinwäörd weure praktisch gevörmp wie in de standaardtaol, dus op-je en-tje.
't Bove besproke versjijnsel bij manneleke wäörd strèk ziech oet tot bij deadjectieve, die d'n oetgaank-en kriege es 't woord wat volg mètb,d, (h) of klinker begint. N.B. es veur 't adjectief nog e bepaold lidwoord steit, pas dit lèste ziech aon aon de ierste lètter vaan dat adjectief (de lètter boe 't substantief later mèt begint is daan neet mie belaankriek). Vaandaod'n dikken boer,de rieken dominee,d'n ievalligen aevend 'de kawwen aovend'.
Ouch veurnaomwäörddeze endie weure somsdezen endien veur manneleke wäörd, volges perceis dezelfde regele wie bove.
Betrèkkeleke veurnaomwäörd weure dèks oetgebreid totdie(n)-a,dat-a. Dat lèste elemint kin weure verweug wie e werkwoord; zuugheioonder.
Aonwiezende veurnaomwäörd die zelfstandeg weure gebruuk, breie ziech oet totd'n dezen, de deze, ditte end'n dieën, de dieë, datte, zjus wie in väöl Zuid-Nederlandse dialekte. De manneleke vörm mèt twie kier-n weure hei ummer gebruuk.
Persoeneleke veurnaomwäörd valle veural op in 't miervoud:veer isons ofwulder (Tholen, Ziews-Vlaandere),geer isjulder,zij is 'ulder.Geer ofu besteit neet, in d'n twiede persoen inkelvoud is 't ummerjie enjoe.
Reflexieve weure gevörmp wie in väöl aander westeleke dialekte.Zi(e)ch besteit neet en de reflexieve indege opeige:m'n eige,j'n eige,z'n eige etc.
De mieste Ziewse dialekte kinne twieinfinitieve: eine op-e, eine op-en. Dit heet 't gemein mèt 't Fries, 't Stadsfries en 't Wesfries. D'n infinitief op-en weurt gebruuk naote en bij zelfstendeg gebruuk (Fietsen is gaef a je d'r zunne bie eit). Dit gelt ouch veur korte werkwäörd:gae(n),stae(n),zieë(n). Neet alle dialekte doen dao-in mèt. De börgerdialekte vaan Middelburg en Vlissingen, de dialekte vaan oostelek Tholen en die vaan oostelek Flakkee kinne de-n nao de sjwa neet; bijgevolg indeg dao d'n infinitief ummer op-e. Alle infinitieve op-en kump veur op oostelek Zuid-Beveland en wijer in Ziews-Vlaandere (in 't Wes-Vlaams is 't systeem mèt twie infinitieve jummers ouch oonbekind).[41]
De ierste persoen inkelvoud krijg in d'n tegewoordegen tied dèks 'n-e:Ik maeke wè da'k wegkomme, as d'n boer mien ziet 'Iech zörg wel tot iech eweg bin es de boer miech zuut'. Ouch de twiede persoen kin soms 'n-e, kriege;-t is evels frequinter. Die-t bij de twiede en derde persoen inkelvoud vèlt trouwes dèkser wel oet es neet: ze versjijnt allein veur 'n spreekpauze (beveurbeeld 't ind vaan 'ne zin) en es 't volgend woord mèt 'ne vocaal begint. Zoe is 't:Je kom maer a-je d'r lust an eit ('De kums mer este zin drin höbs'),M'n vaer ei nog nie van z'n eige 'ore laete ('M'ne pa heet nog neet vaan ziech laote hure'), mehDie lampe bluuft 'ier in de kaemer zòlank a ze 't nog doet ('Die lamp blijf hei in de kamer zoelaank es ze nog wèrk). 't Ziews kint 'n einheidsmiervoud op-e, d.w.z. tot de ierste, twiede en derde persoen miervoud allemaol op-e indege. De gebeje boe d'n infinitief ummer op-en oetgeit (zuug bove) höbbe 'n einheidsmiervoud op-en.
Väöl werkwäörd zien in 't Ziews sterk dewijl ze dat in de standaardtaol neet zien:jaege(n) - joeg - (g)ejoge(n),vege(n) - voog - (g)evoge(n). 't Umgekierde kump ouch veur:bidde(n) - bidde(de) - gebid 'beie - beide - gebeid' (standaardtaolbad, gebeden). De lange vörm mèt-ede bij stamme op-d kump bij awwer sprekers op Walcheren nog veur.[46] 'tVoltoejd deilwoord begint mètge- (Flakkee, Tholen en Sint-Philipsland, Walcheren, Ziews-Vlaandere) ofe- (Goeree, Schouwen-Duiveland, Noord- en Zuid-Beveland en Westkapelle op Walcheren; Noord-Beveland kint ze allebei) en geit oet op-e, hei en dao-en (in de plaotse die ouch d'n infinitief en 't einheidsmiervoud op-en höbbe).[41]
't Ziews deit aonveugwoordverveuging, e wereldwied zeldzaam meh in Nederlandse dialekte algemein versjijnsel. In 't Ziews weure de veugwäörd verboge es 't woord wat volg in 't miervoud steit; ze indege daan op 'n-n. 't Kindje is gesturve, vòdat 't gedoopt is, meh 't Kindje is gesturve, vodan ze 't dope konden. Betrèkkeleke veurnaomwäörd weure ouch wel verveug, dan weure ze oetgebreid mèt 't partikela:De man, dien-a je gistere 'ier gezieën ei, è ze vandaeg doôd gevonde. In 't miervoud:De man, die-an julder gistere gezieën è, ....[47]
In 't Ziews euverweeg de greun volgorde; dat beteikent tot in bijzinne 't gezègke indeg mèt de persoensvörm. Zoe is 't gewoen veur te zègke:Je weête toch dat 'n nie 'arderloôpe kan 'De wèts toch tot heer neet helder kin loupe'.
Dedóbbel oontkinning, allewijl veural nog in Oos- en Wes-Vlaandere bekind, kump in westelek Walchere nog veur bij awwere, in 't bezunder in 't spreekwoordWat niet-en weêt, dat niet-en deert.[48]
't Ziews heet 'n eige vocabulair, wat de lèste tientalle jaore wel vervlaak: wie dat miestal bij dialekte gebäört, raak de woordesjat es ierste beïnvlood door de standaardtaol, veur grammair en laank veur de oetspraok. In geïsoleerde plaotse wie Westkapelle, die altied al e dialek mèt 'n aofwiekend vocabulair hadde, weite ziech de karakteristieke wäörd en oetdrökkinge beter te hawwe es daoboete.[2][49]
Typisch Ziewse wäörd[50] - me moot natuurlek demèt rekene tot die wäörd es regel ouch örges aanders veurkoume, dèks in Hollandse en/of Vlaamse dialekte - zien oonder miebaemesse 'herfs',binst 'binne', 'dewijl',guus 'kinder' (zuugbove),puut 'kwakker',touter 'sjogkel' (awwewèts)[51] envuulte 'oonkroed'.[52] E paar jaor trök heel me 'n verkezing vaan 't sjoenste Ziews woord, winner woortplatte zeuge 'verkesbeurstel'; ouchgosternokke 'nondezjouw' waor populair.[53][54] 't Ziews kint ouch e relatief groet aontal lienwäörd oet 'tFrans en/ofPicardisch, al ligk dit aontal neet zoe hoeg wie in 'tMestreechs ofWes-Vlaams. Sommege wäörd, wieaveseren, koume eigelek door gans 't land veur, aander wäörd, wiepasseviet '(reur)zei' (neve èrfwaordzeêle, wat in boerejargon neet 'tzelfde typ hoof te zien),frinze 'erebeis' (veural op Walcheren) enpimpampoentje 'slivvenierebieske' (oetpapillon) zien mie typisch veur de regio ('t lèste woord is wel alum bekind in Vlaandere).[55]
Dao zien ouch wäörd die zoewel in 't Standaardnederlands es in 't Ziews bestoon, meh in bei taolvariante 'n aander beteikenis of geveulsweerde höbbe.Pisse(n) is, wie in 't Mestreechs, in 't Ziews gei plat wäörd;zeêke(n) is dat allein es 't euver lui geit (bij bieste is 't normaal). 'nBeêste is zeker e 'bies (dier)' in 't algemein, meh in 't bezunder meint me dao keuj mèt (koeie, koeë veur 'kooj' evels e gewoen woord).Angenaem,beleid enoprieze(n) 'opstoon', die in de standaardtaol formeel zien, weure in 't Ziews algemein gebruuk.Bescheid is neet 'amtelek stök', meh de kuns veur oondersjeid te zien: 'k Zieë 'ier gin bescheid vò oôgen eej!Keutele(n) is neet 'kakke' meh 'roondsaajele',opzien beteikent 'veuroetziech' enordinair beteikent nog ummer 'gewoen'.[56]
In de jaore negeteg is oonderzeuk gedoon nao 't aontal sprekers vaan 't Ziews. Op dat memint spraok zeker 60% vaan de bevolking nog Ziews; vaan de res had zeker de helf deil wel actief of passief kinnes. In de stei laog dat percentaasj väöl lieger, in geïsoleerde, dunbevolkde gebeje belaankriek hoeger. De bèste scores haoldeBruinisse (gemeinteSchouwen-Duiveland),Arnemuiden (gemeinteMiddelburg) en plaotse in de gemeinteSluis, in 't bezunderBreskens,Hoofdplaat enSchoondijke. Roond 1995 praotde dao zelfs mie es 90% vaan de joongere Ziews.[2] Dao zien evels teikene tot de kinnes vaan 't dialek oonder joongere sinds deen tied sterk is verminderd; awwers trèkke hun kinder väöl mier op in de standaardtaol.[57] Recinte ciefers zien dao neet vaan veurhan. 't Aontal sprekers vaan 't Ziews, dialekte in westelek Ziews-Vlaandere mètgerekend en rekening hawwend mèt emigrante die 't nog spreke, ligk daomèt tege of roond de 250.000.
Al veur d'n oorlog woorte door eine Pier Boudens gediechter in 't Ziews gesjreve. Nao d'n oorlog is die traditie door sommege wijergezat, meh ech väöl literatuur is neet versjene. 't BlaadNoe beit evels e platform veur dialeksjrievers.[58] Jan Zwemer, ouch actief bijNoe, brach ins e beukske mèt spreukskes in 't Ziews.[59] Endrik (pseudoniem veur Henk Blom) sjreef colums veur 'n plaotseleke gezèt op Schouwen.[60] Versjèllendebiebelbeuk zien ouch in 't Ziews vertaold, dao-oonder dePsalme,[61]Job[62] en 'tHoegleed.[63] Dit gebäörde door losse initiatieve, die oonaofhenkelek vaanein bij versjèllende oetgevers versjene.
Op 'neroman in 't Ziews is 't nog wachte, meh de debuutromanDorsvloer vol confetti vaanFranca Treur bevat hiel väöl Ziewse wäörd.
Dao is 'n aontal artiste wat in 't Ziews zingk. Oonder de bekindste zien de 'troubadours' Engel Reinhoud[64] en Peter Dieleman[65] en de rockband Surrender,[66] dee muziek maak nao 't veurbeeld vaanNormaal.
De filmWilde Mossels oet 2000 oonder regie vaanErik de Bruyn späölt in Zieland en heet väöl Ziewse dialoog.[67][68]
'n Selectief lies vaan literatuur euver 't Ziews
| Nederlands | |
|---|---|
| Historie | Audnederfrankisch ·Middelnederlands ·Vreugnuujnederlands ·Frankisering van de Noordziekös ·Braobentse expansie ·Hollese expansie ·Afrikaans ·Taalsjtried in 't Belsj |
| Kènmerke | Grammair ·Klanklier ·Vocabulair ·Sjpelling |
| Dialekte | Holles (Zuud-Holles ·Utrechs ·Wesfries ·Sjtadsfries en verwante) ·Ziews ·Wes-Vlaoms ·Oes-Vlaoms ·Braobents ·Kleverlands dèks mitgeraekendj:Limburgs ·Nedersaksisch |
| Nationaal, regionaal en etnische variante | Nederlands in Nederlandj ·Belsj-Nederlands ·Surinaams-Nederlands ·Antilliaans-Nederlands ·Fries-Nederlands ·Saksisch-Nederlands ·Limburgs-Nederlands ·Poldernederlands ·Verkavelingsvlaoms ·Indisch-Nederlands (Petjoh ·Javindo) ·Juuds-Nederlands ·Marokkaans-Nederlands ·Sjtraottaal |
| Media en infrasjtructuur | Nederlandse literatuur (dichters ·sjrievers) ·Taalunie ·Woordenlijst Nederlandse Taal ('Greun beukske') ·Woordenboek der Nederlandsche Taal ·Algemene Nederlandse Spraakkunst |
