Dit artikel is gesjreve (of begós) in 'tMestreechs. Laeshie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Yola (lètterlek 'aajd', d.w.z. de aw taol es tegendeil vaan 't modern (Iers-)Ingels) is de naom vaan 'nIngels dialek of Ingelsezöstertaol die tot in denegentiende iew gesproke woort in 't uterste zuidooste vaanIerland, um perceis te zien in de baronieëForth enBargy in 't graofsjapWexford. De taol is gegreujd oet 'tMiddelingels, meh góng daonao in isolatie zienen eige weeg. Wie vaanaof dezeventiende iew 't modernIngels op groete sjaol in Ierland woort geïntroduceerd, raakde 't Yola ummer mie vervaange door 'tIers-Iengels. In de negentienden iew storf de taol praktisch gezeen oet, meh tot op d'n daag vaan vendaog gief 't lui die ze e bitteke beheerse en bij gelegenheid gebruke.
E vergeliekbaar dialek, 'tFingals, woort gesproke in 't graofsjapDublin, noordelek vaan de stad. Ouch dit dialek verdween in de negentiende iew; daovaan is evels väöl minder bekind.
DeIngelse kolonisatie vaanIerland begós in de latetwelfde iew, wie d'n Ingelse keuning 't land gooddeils oonderworp es dehierlekheid Ierland. Veural in 't ooste vaan 't land gónge de Ingelse ouch woene; zoe raakde hun taol, 'tMiddelingels, ouch in Ierland verspreid.
De grip vaan de Ingelse op 't land waor evels neet al te sterk, en 't contak mèt 't mojerland woort gooddeils verbroke. De Ingelse raakde door de iewe heer zelfs gooddeils geassimileerd in de Ierse cultuur en naome naovenant deIerse taol ouch euver. Allein in get aofgelege heukskes heel de Ingelse taol ziech. Door de isolatie vaan de res vaan 't taolgebeed gónge ingriepende taolveranderinge aon Ierland veurbij. De 'Groete Vocaolversjuiving', die d'n euvergaank vaan 't Middelingels nao 'tVreugmodern Ingels markeert, voont hei mer hiel beperk ingaank. Tegeliek veurde de taol versjèllende aander vernuiinge door, boevaan 'rs sommege uniek zien in 't Ingels taolgebeed.
Aon dit alles kaom 'n ind wieOliver Cromwell in de zeventienden iew ziene greep op Ierland wouw versterke. Heer brach gans 't eiland oonder Britse controle en meujegde ouch de immigratie aon. Zoe maakde Ierland obbenuits kinnes mèt 't Ingels, in 't bezunder 'tZuidwes-Ingels vaan deWest Counties. Zoe oontstoont 't modernIers-Ingels, 'ne variant dee väöl korter bij de standaardtaol stoont. De touwkoms vaan zoewel 't Iers es 't Yola woort heimèt oonzeker: de nui Ingelse kóste 't Yola jummers neet verstoon en daobij waore de koloniste mèt väöl mie.
Aon 't begin vaan de negentiende iew begóste lui te vreze voor 't oetsterve vaan dit dialek. Jacob Poole, 'ne boer dee zelf oet dit gebeed kaom, verzaomelde tösse 1800 en 1827 diverse wäörd. Later kraog 't Yola ouch professioneel intresse vaan taolgelierdeAlexander John Ellis. Vaan belaank is ouch e (gesproke) appèl wat in 1836 aon de gouverneur vaan Ierland woort gemaak en in 1860 in gesjreve vörm in de gezèt woort gedrök. De redacteur zeet debij tot 't dialek sterk in verval is en woersjijnelek wel veur 't ind vaan de iew oetgestorve zal zien.
Inderdaod waor de taol tege deen tied oet 't dageleks leve verdwene. Sprekers heet 't evels ouch in de twintegste iew nog gegeve.Kathleen Browne, 'n hiereboerin en politica oet 't gebeed, sjreef oetgebreid euver 't dialek. Nog tot deep in de twintegste iew woorte kèrklejer in 't Yola gezoonge (allewijl zien die lejer nog ummer in gebruuk, meh daan mèt veringelsde tekste). In 1969 kóste veur 'n documentaire nog versjèllende veerskes en leedsjes in 't Yola weure opgeteikend, die vaan geslach op geslach waore doorgegeve. Allewijl nog dreug Paddy Berry vaan tied tot tied "A yola zong" opebaar veur. Zoedoende is de taol ouch op band te hure.
De groetste versjèlle mèt de res vaan 't Ingels zitte in de klaanklier. In 't Yola zien de veranderinge vaan de Groete Vocaolversjuivinge dèks oetgebleve. Mèt aander wäörd: de klinkers weure nog zoe oetgesproke wie in de middeliewe. Mèt modern Ingelsbrain ('herses') [bɹeɪn] steit beveurbeeld Yolabryne [brain], ofwel 't woordbrain oetgesproke wie 't lètterlek gesjreve steit. Aander veurbeelder zieneeren ('iezer') bij Ingelsiron,flaase ('flojs') bij Ingelsfleece,oan ('ein') bij Ingelsone eneale ('iel') bijeel.
'n Groete vernuiing is tot de klemtoen hiel dèks nao de lèste lèttergreep versjuif. Dat gebeurt bij 't achterveugsel-ing, wat in 't Yola-een is gewore (weddeen ~ wedding) meh beveurbeeld ouch bijmorsaale (Ingelsmorsel 'stökske, brökske'),hatcheat (hatchet 'valbijl') endineare (dinner 'diner'). Dit gief de taol 'n oetgesproke oon-Germaons aonhure. Mesjiens in d'n invlood vaan 't Iers vaan touwpassing, al kós me 't ouch (zelfs nog extremer) hure in 't evegood oetgestorveWürster Fries.
Zjus wie in 'tLimbörgs, 'tNederlands en de zuidwesteleke dialekte vaan 't Ingels woorte in 't Yola de oersprunkelek stumloes consonante aon 't begin vaan e woord stumhöbbend oetgesproke. Zoe kós mezister 'zöster' tegeneuver Ingelssister,veeve 'vief, vijf' tegeneuverfive,dhunder 'doonder' tegethunder en zelfszheep 'sjaop' tegesheep.
'n Oersprunkeleke /t/ in 't midde of aon 't ind weurt dèks 'ne stumhöbbende fricatief:wadher 'water',adh 'bij' tegeneuverwater, at in 't Ingels. Ouch in clusters zuut me datsthoane 'stoon' tegeneuverstand. 't Umgekierde zuut me indrowe 'goeje', Ingelsthrow. Opvallend is tot ouch 't modern Iers-Ingels de neiging heet veur de /t/ fricatief-echteg oet te spreke, dewijl deth weurt aofgestop.
't Aajd versjèl tösse /w/ en /wh/, wat in de mieste Ingelse dialekte (recintelek) verdwene is, woort in 't Yola gemaximaliseerd: de awwh- woort oetgesproke wie [f]. Tegeneuver Ingelswho,what enwhen stoontefo, faade enfan. Die [f] waor dèks al gelexicaliseerd, zoetot ze soms zelfs es [v] woort oetgesproke (wie de oersprunkeleke [f]). De oetspraok vaan 'n [f] in dewh-wäörd kump ouch in 'tSjots veur, en wel in de dialekte vaan de Lowlands.
't Vocabulair vaan 't Yola is neet zoe aofwiekend es de klaanklier. De taol had al-evels archaïsche wäörd bewoerd en ouch get Ierse lienwäörd opgenome (wiecragg 'berg, heuvel'), meh ze woort dao neet direk door geteikend. Allewijl nog höbbe de Ingelse dialekte in 't gebeed Yola-wäörd wieto go on amain 'good mètein kinne avvecere',to keek 'kieke',to saak 'genete vaan de zon of 't vuur' enwor 'ziewier'.
Ouch 't woordthou 'diech' woort in 't Yola nog volop gebruuk. Dit waor in de negentienden iew neet oetzunderlek in Ingelse dialekte.
Dit artikel is gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel indees versie.