Tsjaad (ouch gesjreveTchad; officieel (Frans)Republique du Tchad, (Arabisch)جمهورية تشاد,Ǧumhūriyyat Tšād) is 'nebinnestaot inMidde-Afrika, grenzend aon (mèt de klok mèt)Libië,Soedan, deCentraol-Afrikaanse Republiek,Kameroen,Nigeria (allein euver water) enNiger. Hoofstad en wiedoet groetste stad is Ndjamena. De bijnaom 't 'doed hart vaan Afrika' pareert mer veur e deil: de noordeleke hèlf vaan 't land, deil vaan deSahara, is zeker hendeg druug, meh in 't zuie heers get wat mier op e savanneklimaot liekent. Tsjaad is etno-linguïstisch hiel divers, mèt versjèllende volker oet de Niger-Congogróp, de Nilo-Saharaanse gróp en de Afro-Aziatische gróp. Tsjaad is allewijl eint vaan de ermste, corrupste en mins efficiënt geregeerde len op de wereld.
Satellietbeeld vaan Tsjaad in woer kleure. Dudelek vèlt te zien wie 't land nao 't zuie touw vröchbaarder weurt.
't Midde vaan Tsjaad weurt gevörmp door 't zoegeneumpTsjaadbassin, 'n oetgestrek liegland wat op zie liegste punt 'tTsjaadmeer (de naomgever vaan 't land) heet ligke. Boete dit meer is 't bassin gooddeils druug, in 't noorde zelfs extreem druug. Dat gelt ouch veur 'tEnnediplateau, in 't noordooste en 'tTibestigebergde wat 't bassin aon de noordkant begrens, en boe d'nEmi Koussi, mèt 3414 meter d'n hoegste berg vaan Tsjaad en de ganse Sahara, in te vinde is. 't Zuie vaan 't bassin is iederhaafweuste (deSahel). Dao weer zuielek vaan ligk e geaccidenteerdsavanneland boe de revereChari,Logone en hun zijtek door struime. 't Regeseizoen in de Sahel doort vaan juni tot september, dat vaan de savanne vaan aprèl tot oktober. Me tröf in 't land 134 soorte zoogdiere en 141 soorte veugel aon, bekans allemaol in 't zuie.
Tsjaad zien bevolking is um begriepeleke rejes inegaal verdeild: in 't noorde ligk de bevolkingsdiechheid um de 0,1 maan per km², in 't zuie ieder roond de 50. De hèlf vaan de bevolking woent in 't zuielek vijfde deil vaan 't land.
't Aontal etnische gróppe kump bove de 200 oet, wat 't land enorm divers maak in taol, religie, gebruke, sociaol organisatie, keuke en egaal welk aander cultuurelemint. Me kin oonder mieArabiere,Hadjarai,Sara enToubou oondersjeie.
De taolkundege situatie vaan Tsjaad is al eve complex.Ethnologue kint 't land 133 taole touw, boevaan 131 levende.[1] 't Land kint twie officieel taole: 'tFrans, de taol vaan d'n awwe kolonisator, en 'tArabisch, de cultuurtaol vaan d'n islamitische wereld en daomèt vaan groete gróppe in 't land.
Väöl taole in 't land hure bij deAfro-Aziatische taole. Dao-oonder vèlt 't Arabisch, wat neet allein in ziene standaardvörm officieel is, meh ouch in dialektische vörm (Tsjadisch Arabisch) encreoolvörm (Babadia-Arabisch, zelf gebaseerd op perceis Tsjadisch Arabisch) weurt gehuurd. 't Inheims Arabisch dialek deent eslingua franca in 't land. 'n Gans aander soort Afro-Aziatisch zien deTsjadische taole, die (zij 't zeker neet exclusief) in dit land, in 't Bassin, weure gesproke. Ze zien mèt tientalle, dèks klein, taole;[2] 'tMasana en 'tMusey zien twie vaan de groeter.
In zoewel noord es zuid[3] weure versjèllendeNilo-Saharaanse taole gesproke. Dit is 'n diverse gróp boevaan de geldegheid neet gans vassteit. Bekind zien hei deMabataole (boe-oonder 'tMaba, in 't ooste vaan 't land), deFurtaole (wie 'tMadang; dees taole weure in Tsjaad veural gesproke door vlöchtelinge oetDarfur, Soedan), deSaharaane taole (in 't noorde; 'tDazaga is 'n relatief groete), deSara-Bagirmitaole (in 't zuie; veurbeelde zien 'tBagirmi, 'tSara en 'tNgambay), 'tShemya (ouch Sinyar; tege de grens mèt Soedan) en deOos-Soedanese taole (tege de grens mèt Soedan, oonder mie 'tTama).
Minder sterk vertroje zien deNiger-Congotaole, aanders de groetste gróp vaan 't continent. 'n Groete Wes-Afrikaanse taol, 'tFulfulde, huurt me hei in twie dialekte, Adamawa[4] en 'tBagirmi-Fulfulde.[5] 'n Wijer groete taol is 'tMundang.[6]
Tot slot kint me in Tsjaad nog ein klein taol die tot gein taolfamilie huurt ('n isolaot): 'tLaal. Dit weurt door e paar hoonderd lui (nog 750 in 2000) in drei dörpkes gesproke.[7]
Bij de census vaan 1993 bleek 54% vaan de bevolkingmoslim (oet versjèllende genoetsjappe), 20%katheliek, 14%protestants, 10%animistisch en e klei deil neet-religieus of aonhenger vaan aander religies. Zoewel d'n islam es 't christendóm in 't land weure bedreve mèt eleminte oet de traditioneel religies; dit is veural op 't land 't geval. De versjèllende religies kinne euver 't algemein zoonder probleme nevenein bestoon.
Zoe in 't zevende milennium veur Christus, wie 't klimaot in Noord-Afrika väöl nater waor es deveur of denao (Greune Sahara) en vestegde ziech versjèllende volker in deSahara. Väöl vaan de intrèssante voondste oet deen tied vint me zjus in Tsjaad. In 't zuie zitte al zeker 2000 jaor sedentair, landbouwende rieke. 't Aajds bekinde waor dat vaan deSao-cultuur. Dit veel roond 't jaor 600 veur 'tKanemriek. In de Kanemtied moot Tsjaad d'n islam höbbe euvergenome. Dit riek, en zien opvolgers (nao 1300 waor 't mèt Kanem wel aofgeloupe), controleerde versjèllende trans-Saharaanse handelsroutes.
De Franse kolonisatie begós tege 't ind vaan denegentienden iew. Inheimse veldhiere wieRabih az-Zoebair verzatte ziech tege de Franse; 't territoriumTchad kós neet ieder weure oetgerope es tot az-Zoebair in1900 waor umgebrach. Pas roond 1920 hadde de Franse 't gebeed gans oonder controle; toen woort 't geïncorporeerd inFrans Equatoriaol Afrika. 't Oonvröchbaar en oonbereikbaar land had gein hoeg prioriteit bij de kolonisator, op wee 't immens koloniaol riek 'ne groeten administratieven drök lag. Nao d'nTwiede Wereldoorlog veranderde de status vaan kolonie in euverzies gebeed; in1960 woort 't land, wie zoeväöl Franse kolonies, oonaofhenkelek.
Ierste president woortFrançois Tombalbaye. Al nao twie jaor begós zie beleid dictatoriaol te weure, wie heer aander politieke partije es de zijn verbooj. Dit leide tot verzèt en vaanaof1965 tot 'nebörgeroorlog. Ouch 't aofzètte en vermaorde vaan Tombalbaye in 1975 leide neet tot 't ind vaan de chaos. Wie in 1979 rebelle de hoofstad introkke, oontstoont completeanarchie. In de jaore 1980 begós 't Libië vaanMoe'ammar Qaddhafi ziech mèt 't land te meuje, oonder aandere mèt de bedoeling de umstrejeAoezoestroek in han te kriege. Dao-op mingde ziechFraankriek weer inger in de politiek vaan zien aw kolonie:Hissène Habré woort es president aongestèld. Heer wis de Tsjadiërs achter ziech te vereinege en kós mèt Franse militaire steun de Libiërs oetdrieve. Zie beleid waor evels repressief en corrup, wat ziene generaolIdriss Déby in1990 tot 'ne staotsgreep brach. Déby legaliseerde oppositiepartije en brach ouch aander democratische hervörminge op gaank. Mèt de jaore evels woort ouch heer otoritairder en corrupter. 't Land lijt allewijl zwoer oonder versjèllende probleme. (Westerse) woernummers zien 't land es 't op eint nao mies otoritair op de wereld (naoNoord-Korea),[8] 't op zes nao mins oontwikkelde (ermste) land vaan de wereld (naoZimbabwe,Kongo-Kinshasa,Niger,Boeroendi,Mozambique enGuinee-Bissau),[9] 't op zeve nao corrupste land op de wereld (naoSomalië,Birma,Afghanistan,Irak,Oezbekistan,Turkmenistan enSoedan; in 2005 stoont 't zelfs bovenaon)[10][11] en d'n op eine nao miesmislökde staot (naoSomalië).[12] Ouch mèt minserechte blieve probleme.
