Somalië (officieel (Somalisch)Jamhuuriyadda Soomaaliya, (Arabisch)جمهورية الصومال,Jumhūriyyat aṣ-Ṣūmāl) is e land in 't utersteooste vaanAfrika, in de zoegenaomdeHore vaan Afrika, grenzend aon (mèt de klok mèt)Kenia,Ethiopië enDjiboeti. In 't weste ligk 't land aon deIndische Oceaon, in 't noorde aon deGolf vaan Aden. Hoofstad vaan 't land is Mogadishu, twiede stad vaan 't land isHargeisa. 't Land, bewoend door 'tKoesjitisch volk vaan de Somaliërs, heet door iewelang ban mètArabië 'n gearabiseerde cultuur. Sinds 1991 is Somalië in constante staot vaan börgeroorlog, wat de bevolking in depe ermooj en elend heet gestort, en 't land tot 't sjaolveurbeeld vaan 'nemislökde staot heet gemaak.
Reëel gezeen heet de euvergaanksregering laank neet in 't gans land de mach. Somalië is in han vaan versjèllende ziech oonderein bevechtende facties, boevaan sommege de regering steune, aandere evels neet. Ouch de mèt de regering mètwerkende kreegshiere höbbe 'ne sterke vörm vaan otonomie binne Somalië, en hove ziech dus niks aon te trèkke vaan regiogrenze. Anno 2011 is de situatie zoewie op 't keertsje:
Somalië, nao umvaank 't 43e land op de wereld, heet mèt 3025 kilometer de laankste köslijn vaan gans Afrika. 't Land besteit oet zoewel lieg- en hoegvlaakde es hoegland. In 't noorde ligk de bergketteAl Mado, boevaan deShimbiris mèt 2416 meter d'n hoegste berg vaan 't land is. E groet deil van 't noorde weurt wijer ingenome door de zoegenaomdeGuban-haafweuste. In 't zuie vint me e geliekaardeg landsjap. 't Midde vaan 't land is veural hendeg druug,weuste-echteg. Twie echte revere loupe door 't land, d'nJubba en deShabele. Wijer kint 't land e groet aontalwadi's.
Somalië ligk op d'neveneer (dee door 't zuie vaan 't land löp) en heet daodoor neet väöl temperatuurversjèlle. Daagtemperature ligke dèks zoe roond de 30 graod. Vreem genóg is 't in 't noorde wermer es 't zuie: in Berbera weurt 't vaan juni tot september gemiddeld 38 graod. In dit gebeed vint me inkel vaan de hoegste temperature vaan de wereld. Regeseizoene loupe vaan aprèl tot juni en vaan oktober tot december. Veural 't ierste seizoen,gu in 't Somalisch en door demoesson geveujd, is vaan levesbelaank veur de Somalische groond, dee in deen tied 'n korte opleving vaan de vegetatie zuut. Es 't oetblijf, meugelek bij herholing zoewie in de jaore 2010-11, heet dit desastreus gevolge.
Somalië is, zeker veur Afrikaanse begrippe, 'n etnisch-cultureel relatief homogeen land. Zeker 85% vaan de bevolking besteit oet etnischeSomaliërs, die daobij in gans 't land euverheerse. In 't zuie is 't aondeil vaan aander bevolkingsgróppe evels aonzeenlek hoeger. In 't kösgebeed, neet in 't minste in Mogadishu, vint me deBenadiri, naokoumelinge vaanJemenitische handelere die evels de Somalische taol höbbe euvergenome. De aander belaankrieke miderheidsgróp zien de SomalischeBantoe, die dao veural door slaovehandel terech zien gekoume. Ethiopiërs, Indiërs en Europeaone vörme kleinder gemeinsjappe. In alle naoberlen vaan Somalië kump in 't grensgebeed mèt dat land 'n etnisch-Somalische mierderheid veur, in 't bezunder in oostelek Ethiopië (zuugoonder veur wie dat kump); sinds de börgeroorlog gief 't in väöl len leje vaan de Somalischediaspora.
De volkstaol veur de bulk vaan de bevolking is 'tSomalisch, ouch dèks op z'ch ArabischSomali geneump. Dit is 'nKoesjitische taol, ing verwant aon 'tOromo enAfar (gesproke in Ethiopië) en get wijer verwant aon aanderAfro-Asiatische taole (wie deBerbertaole en deSemitische taole). 'tMaay, gesproke door zoe'n 1,8 mieljoen lui in 't zuie,[2] weurt gemeinelek gezeen es e dialek vaan 't Somalisch meh kin es 'n apaarte taol gelle. Get soortgelieks gelt veur 'tDabarre,[3]Garre,[4]Jiddu[5] enTunni,[6] allemaol mèt e stök minder sprekers (in de orde vaan tiendoezende) es 't Maay of 't eigelek Somalisch. E wijer belaankriek dialek, 'tBenadiri, weurt neet veur apaarte taol aongezeen.
't Zoezjus al geneump Oromo kump ouch dialektisch in Somalië veur.[7] 'n Hiel klein en bekans oetgestorve Koesjitische taol is 'tBoon.[8]
DeBantoetaole in Somalië valle in gróp G. 't Geit hei um 't sjaolveurbeeld vaan die gróp, 'tSwahili, wie ouch um 'tMushungulu.[9]
Neve 't Somalisch is ouch 'tArabisch 'n officieel taol in 't land, allewel tot 't neet es volkstaol veurkump. Dat lèste gelt ouch veur 'tIngels enItaliaans, wat volges 't Federaol Charter 'twiede taole' zien.[9]
De bevolking is bekans egaalislamitisch.Christendom kump oonder blaanke en Bantoes veur,animisme oonder Bantoes ouch nog wel. De mieste Somalische moslims ziensoenniete; oonder hun is 'tsjafisme de gebrukelekste struiming. Ouch 'tsoefisme is good bekind in 't land.
Somalië weurt al sinds 'tPaleolithicum bewoend, in 't noorde vaan 't land vint me rotsteikeninge vaan roond 9000 veur Christus trök. In 't noorde vaan 't land vint me oetgebreide rewiene die wieze op 'n hoegoontwikkelde awcivilisatie die oonderEgyptischen invlood stoont; aongenome weurt tot dees besjaving te identificere vèlt mèt 't aajdLand vaan Punt (Pwenet), boevaan in Egyptische tekste oet 't twiede milennium veur Christus weurt gesproke. Dit riek zouw höbbe gehandeld inwijrouk,ebbehout,vee,slaove,goud,ivoor en biestevelle; de lèste drei produkte kaome neet vaan eige bojem. 't Waor ouch in 't modern Somalië tot me dink tot d'ndromedaris is gedomesticeerd; vaan dao-oet zouw 'r daan euver Arabië en Noord-Afrika zien verspreid.
In de klassieken tied en demiddeliewe bleef Somalië e knouppunt vaan handelsroutes. Door zien ing ban mèt Arabië waor 't hei tot de ierste moslims in de vreugezevenden iew oonderdak zochte tege vervolging. Wie de moslims in Arabië de mach hadde, verspreide de nui religie ziech oonmiddellek ouch in Somalië. De stad Mogadishu woort noe 't centrum vaan d'n islam in 't land. Zoe roond 1200 waor 't land in essentie islamitisch. E mechteg riek in deen tied waor 'tSultanaot vaan Adal, later aofgelos door 'tSultanaot vaan Ifat. Dees rieke hadde hun basis in 't noorde vaan Somalië. Vaanaof deveertienden iew kreeg 't zuielek riek vaan deAjuuraan mier mach. Al dees rieke waore mechteg op zie, hadde handelsbetrèkkinge tot in Oos-Azië en lete indrökwèkkende paleize bouwe.
Nao deConferentie vaan Berlien in1884 begóste Europese machte claims te lègke op Somalië. 't Gebeed aon de Indische Oceaan kaom in Italiaanse han (Italiaans Somaliland), e groet deil vaan 't noorde in Britse han (Brits Somaliland), dewijlWes-Somalië aon d'n Ethiopische keizer kaom es daank veur dee ziene steun aon de Britte. De Somaliërs gaove ziech evels neet gemekelek gewonne en begóste gewaopend verzat oonder leiing vaanMohammed Abdoellah Hoessein. Hoessein kraog neet allein steun vaan Arabische rieke en Perzië die hun traditioneel vrun waore, meh ouch vaanDuitsland en 'tOsmaans Riek. Zoe woorte de Somaliërs d'nIerste Wereldoorlog ingesleip. In1920 oonderworpe de Britte het land definitief.
Mèt de opkóms vaan 'tfascisme in Italië woorte de imperialistische ambities sterk opgeveurd. In1935 veel Mussolini Abessinië (Ethiopië) binne, 'n actie boe deVolkerboond niks tege deeg. In1940, mèt d'nTwiede Wereldoorlog in volle gaank, veel 't rezjiem ouch Brits Somaliland in. Nao 'n korte bezètting sloge de Britte in1941 trök vaanoet Kenia en vaanop zie, boemèt ze zoewel Abessinië bevrijde es Brits Somaliland trökpakde en Italiaans Somaliland bezatte. Nao d'n oorlog woort de Britse euverheersing in bei kolonies kort geformaliseerd, meh in1949 kraog Italië de zijn trök op veurweerde tot me de oonaofhenkelekheid vaan 't land zouw veurbereie. In d'n tied dee veuraofgóng aon de oonaofhenkelekheid gaof 't nog probleme mèt Somalische populaties boete de kolonies. Wes-Somalië of Ogaden woort nog ins, tege de wuns vaan de bevolking in, aon Ethiopië gegeve, noordoos-Kenia woort ouch neet bij Somalië geveug, obbenuits tege de wèl vaan zien bewoeners. E referendum in Djiboeti euver wel of neet bij Somalië veel oet in 't veurdeil vaan 't Frans koloniaol bewind.
Op26 juni1960 woort Brits Somaliland oonaofhenkelek, Italiaans Somaliland volgdevief daog later en sloot ziech bij de nui republiek aon.Aden Abdullah Osman Daar woort d'n ierste president vaan 't land. In1969 kaom 't tot 'ne staotsgreep oonder leiing vaan majoor-generaolMohamed Siad Barre, dee ecommunistisch bewind instèlde. In de ierste jaore waor dit rezjiem succesvol: groetsjaolege werke woorte opgezat en alfabetiseringscampagnes op 't land hadde succes. Mèt hölp vaan deSovjet-Unie en aander staote oet 't Oosblok bojde me e groet leger op. Dit leger veel in1977 naoberland Ethiopië in, mèt de bedoeling um Ogaden te annexere. In dezen oorlog verloor Somalië evels de steun vaan de USSR, die koos veur 't intösse ouch communistisch Ethiopië. Mèt 'nCubaans-Sovjetrussische interventie woorte de Somaliërs weer oetgedreve. Dit brach Barre detouw steun te zeuke bij deVereinegde Staote. In de jaore 1980 verzwaakde 't rezjiem, wat ummer repressiever woort: de strategische steun vaan Amerika waor mèt 't aofloupe vaan de Kawwen Oorlog minder nujeg en Ethiopië bemeujde ziech actief mèt verzètsgróppe in 't land. In1991 kaom 't tot 'ne staotsgreep.
Al gaw bleek tot de versjèllende verzètsgróppe, die hadde samegewèrk um 't rezjiem vaan Barre oet 't zaol te helpe, 't oonderein neet eins woorte en ziech begóste te bevechte. Dit leide tot 'ne groete börgeroorlog, boebij partije en facties woorte gevörmp op basis vaan traditioneel clans. In 't land boe ete al ummer sjaars waor, beteikende d'n oorlog tot väöl lui vaan levesveurzeninge woorte aofgeslote. In1992 besloot deVN-Veilegheidsraod 'n missie nao Somalië te sjikke, genaompUNOSOM. Umtot de Vereinegde Staote de missie neet wied genóg voonte goon, vele ze in december zelf in mèt de zoegenaomde Operatie Herstèl Hoop (Restore Hope). Lokaol kreegshiere zaoge allebei es 'n bedreiging vaan hun mach.Mohamed Farrah Aidid begós ze in1993 daan ouch actief te bevechte, mèt zoe'n militair successe tot de operaties oetindelek woorte beïndeg.
In de jaore die volgde bleef de chaos dore, veural in 't zuie vaan 't land; in 't noorde kaome de stabiel meh oonerkinde staote Somaliland en Puntland, boe neet neumesweerd woort gevochte. Wie in de jaore 2000 de balans oetsloog nao de radicaol-islamitische Al-Shabaab en deUnie vaan Islamitische Tribbenaole (UIC), begós 't boeteland ziech weer mèt Somalië te meuje, veural in 't gevech tege 't internationaolterrorisme. In december2006 veel Ethiopië mèt instumming vaan de international gemeinsjap Somalië in, wat de weeg vrijmaakde veur 't instèlle vaan 'n Somalische (euvergaanks)regering. Zoe gaw es de Ethiopiërs in december2008 ewegtrokke, en 't mandaot aon deAfrikaanse Unie lete, won Al-Shabaab weer terrein; allein Mogadishu bleef veur de regering behawwe.
D'n twintegjaoren oorlog heet enorm stroume vaan vlöchtelinge op gaank gebrach, en gezörg veur 'n herleving vaanpiraterij oonder de zievèssers die koelek inkómste hadde. Tege 't ind vaan de jaore 2000 begóste versjèllende vlote vaan oonder mie Westerse len hun koupvaardijsjeper militair bij te stoon. In2011 leide extreem druugde in combinatie mèt anarchie en oonwèl vaan de islamiste um hölp touw te laote tot 'nenhoongersnoed in 't zuie vaan 't land (en ouch extreem sjaarsde in de wij umgeving).[10] Dit zörgde veur 'n nui golf vaan vlöchtelinge, veural nao Kenia.
Dit artikel is gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel indees versie; wijer kump get informatie vaanen:Somali Civil War.
