Panama (officieelRepública de Panamá) is e land inMidde-Amerika, grenzend aonCosta Rica enColombia. Hoofstad en groetste stad is Panama-stad, bekans eve groet isSan Miguelito. Door Panama löp 'tPanamakenaal, 'n kunsmaotege verbinding tösse deStèl Oceaon en deAtlantische Oceaon, die veur de sjeepvaart vaan enorm belaank is. De rei tot dit kenaal hei löp is tot 't Amerikaans continent hei op zie smaals is. Panama waor tot begin twintegsten iew 'n provincie vaan Colombia en heet tijdens 't bèste deil vaan zie bestoon es oonaofhenkelek land väöl bemeujenis vaan deVereinegde Staote gehad.
De indeiling vaan Panama is get gecompliceerd. 't Gief negeprovincies en viefregio's (comarcas). De provincies zien conventioneel bestuurleke einhede, dewijl de regio's veural 't groondgebeed vaan inheimse stamme zien. Vaan de vief regio's stoon drei op provinciaol niveau en zien 'rs twie sub-provinciaol, te vergelieke mèt gemeintes (in Panama:corregimientos, boe-in de provincies aanders zien ingedeild).
De provincies en regio's (hoofplaotse tösse häökskes) zien de volgende:
Provincies en provinciaol regio's (gearceerd) vaan Panama.
Panama, e land oongeveer zoe groet wie Ierland of Tsjechië, ligk gooddeils tösse 7 en 10°NB en 77 en 83°WL. Oongeveer midde in 't land, tösse Panama-stad en Colón, ligk deLandingde (ismus) vaan Panama, boedoor 'tPanamakenaal is gegraove. Dit kenaal verbint de Stèl Oceaon, miebepaold deGolf vaan Panama, mèt de Atlantische Oceaon, in 't bezunder deCaribische Zie. 't Kenaal maak tot hei de Atlantische Oceaon noordelek vaan de Stèl ligk, en neet, wie euveral aanders, t'n ooste. Feitelek heet 't gans land 't karakter vaan 'n landingde, allewel tot de provincie Los Santos dao 'n oetstölping nao 't zuie op vörmp. In 't weste vaan 't land ligke versjèllende gebergdes, boe-oonder deCordillera de Talamanca, wat 't land deilt mèt Costa Rica. In 't land ligke, wie op mie plaotse in de regio,völkaone. Ouch 't hoegste punt vaan 't land is 'n völkaon: deBarúvölkaon, mèt 3.475 meter; deze berg is deil vaan de Talamanca en ligk op 35 kilometer vaan de Costaricaanse grens. In 't ooste ligk get lieggebergde, wat me es de uterste oetluipers vaan de Andes kin zien. In 't midde ligk de groond lieg; dao koume versjèllende groete mere veur. 't Groetste daovaan is 'tGatunmeer, boe 't trajek vaan 't kenaal door löp. 't Land kint versjèllende eilen, zoewel aon de Pacifische kös es aon de Caribische kös en in 't binneland. 't Groetste eiland isCoiba, 't ein-nao-groetste is Isla del Rey, deil vaan dePerelarsjipel (Archipélago de las Perlas), die allemaol aon de Pacifische kös ligke; wijer gief 't deSan Blasarsjipel, aon de noordkös. In 't land struime hoonderde revere, de mieste nogal kort en klein. De groetste reveer is deTuira, die oetmund in deSan Miguelbej (aon de Pacifische kös).
Panama heet etropischzieklimaot mèt 't gans jaor door hoeg (meh neet extreem hoeg)temperature en hoeglochvochtegheid. Maxima ligke gans 't jaor roond de 30°C en koume dao zelde wied bove. In 't hoegland ligke de temperature vaanzelf väöl lieger. Deneerslaag variereert vaan 1300 tot 3000mm per jaor. De mieste rege vèlt in 't noorde (aon de Caribische kant vaan 't land), umtot 't gebergde esregesjèld deent. Bekaans alles vèlt in 'tregeseizoen, wat zoe vaanmei totnovember löp. Panama ligk boete 'tOrkaantrajek, zoetot dees störmwin hei neet dèks veurkoume.
Panama heet 'n rieke variatie inflora enfauna, mèt 'n aontalendemische soorte. Me kint 231zoogdiere en 972veugel (daovaan 12 soorte endemisch). Veurbeelder vaan endemische soorte zien deboonte parkiet (Pyrrhura picta), deVeraguamango (Anthracothorax veraguensis) en dePanama-goudkwakker (Atelopus zeteki). 't Land is versjèllendenationaol parke riek, zoewie 'tNationaol Park La Amistad op de grens mèt Costa Rica, de parkeSoberania enCamino de Cruces kortbij 't kenaal en 'tNationaol Park Darién bij de grens mèt Colombia. Dat ierste en lèste park ligke in dunbevolk en oongerep gebeed (veur 't lèste park heet me zelfs naogelaote dePan-Amerikaanse Snelweeg aon te lègke, es einege plaots op gans 't trajek). De parke bij de eveneer evels stoon oonder groeten drök vaan de sterke bevolkingsconcentratie die dao kortbij ligk.
De bevolking vaan Panama liet ziech oongeveer zoe opdeile: 70% vaan de bevolking ismesties, 14% iszwart (gemeinelek gemingk mèt 'n aander ras), 10% isblaank en 6% isAmerindisch. Versjèllende Indiaonevolker leve in 't land, mèt vrij groete maot vaan otonomie (zuug ouchbove). De volker hure tot deChibchaone en deChocó's. Etnische gróppe mèt eige regio's zien deNgöbes (ouch welGuaymí's) enBuglés, ing verwant en same bewoeners vaan de regio die nao ze is verneump, deEmberá en Wounaan ofChocó in de regio Embera, deKuna's in de regio Kuna Yala en de subprovinciaol regio's. Kleinder volker zien de Naso's ofTeribes in de provincie Bocas del Toro, deBribri's in enclaves vaan 't land. Ouch leve väöl volker, in 't bezunder de Emberá's, ouch wel boete de hun touwgeweze regio's. De Indiaonevolker oet 't midde vaan 't land zien al kort nao de Europese kolonisatie verdwene, veural door krenkdes.
De officieel taol en dominante volkstaol is 'tSpaons, wat in Panama in especifiek dialek weurt gesproke. 't Panamees Spaons liek fonologisch väöl op aander Caribische variante wie 't Nicaraguaans, meh versjèlt vaan dat lèste dialek door 't oontbreke vaanvoseo. VersjèllendeAmerindische taole huurt me in dit land spreke, dèks nog in levendeg gebruuk. DeChibchaanse taole zien vertrooje mèt 'tNgäbere, wat zoe'n 128.000 sprekers heet,[1] en zie zösterke 'tBuglere, wat laankzaamaon in 't Ngäbere opgeit,[2], wie ouch door 'tTeribe, en in 't weste door versjèllendeKuna- enWounaan-dialekte.[3] DeChocótaole huurt me in 'tEmberá, volges sommege 2 apaarte taole.[4] Ouchcreooltaole weure gesproke: veural in de aw Kenaalzone huurt mePanama-Creoolingels, vaanajds spraok me in Panama ouch 't noe oetgestorve (of zoe good wie oetgestorve)San Miguel-Frans.[5] 't Gief veur de res nog e paar doezend sprekers vaan 'tChinees (Hakka enKantonees).[4]
Religie weurt in Panama neet mèt volkstèllinge bijgehawwe, meh d'n indrök besteit tot hei nog tösse 75 en 85% vaan de bevolkingroems-katholiek is en 15 tot 25% vaan de bevolkingprotestants. Daomèt is 't aontal katholieke nog hoeger es in väöl aander len vaanLatiens Amerika. Daoneve (de veurgeneumde getalle, die bijein 100% make, kloppe dus neet perceis) gief 't nog 'n belaankrieke minderheidBahaís, veural oonder de Ngöbe-Buglé.Joededóm enislam zien ouch presint, wie 'tboeddhisme (oonder etnische Chineze) entraditioneel religies vaan de Indiaone.
De landingde vaan Panama, pas sinds drei mieljoen jaor geslote en bevolk sinds 't ind vaan de lèsteniestied, hoort in deprecolumbiaansen tied bij 't Middegebeed tösse de groete besjavinge vaan Midde-Amerika en de Andes in. Boete de Chibchaanse volker en Chocóvolker die 't land allewijl kint, woort 't land ouch bewoend door deCueva's en deCoclés, die hun taole te wieneg bekind zien um ze bij ein of aander groeter gróp in te deile. De naomPanamá kump oet 'n inheimse taol; 't zouw de naom vaan e vèssersdörp bij de modern stad zien gewees eneuvervlood aon vès beteikene. Zeker is dat evels neet, umtot die specifieke taol is oetgestorve.
D'n iersten Europeaon dee 't land zaog waorRodrigo de Bastidas in1501. E jaor later deegColumbus 't land aon.Vasco Núñez de Balboa, dee in Panama es nationaolen held gelt, trok es ierste blaanke vaan de Caribische nao de Pacifische kös en tuinde daomèt aon tot hei Amerika op zie smaals waor en dit 'n ideaol plaots waor veur transport euver land vaan de ein nao de aander zie. Dit brach al gaw dekolonisatie vaan 't land op gaank. De Spaonse expansie zörgde veur 't sebiet oetsterve vaan de Cueva's en Coclés, zoewel door geweld es ouch door Europese krenkdes. Veur slaovewerk begós me al gaw Afrikaone te gebruke. Groete deile vaan wat noe Panama is kaome evels neet zoemer oonder Spaonse controle: groete deile bleve Indiaonegebeed, en aon de noordkös vestegde ziech eweggeloupe slaove (marrons, in 't keuninkriekBayano), (Nederlandse en Ingelse)zieruivers en aander koloniste, zoewie deSjotte, die in1698 'n compleet mislökde kolonie stiechde. Vaanaof1717 maakde Panama deil oet vaan 'tOonderkeuninkriek Nui-Granada.
Beginnegentienden iew begós me ziech euveral in Latiens Amerika te reure, wat in1821 tot de RepubliekGran Colombia vaanSimon Bolivar leide. Panama maakde dao deil vaan oet, en wie in1831 Gran Colombia oetereinveel, bleef Panama deil oetmake vaan (Klein-)Colombia. Dit waor tege de zin vaan väöl Panameze. Intösse woort, tege 't ind vaan d'n iew, de aw idee vaan e kenaal door de landingde (zoe aajd wie de expeditie vaan Balboa) nui leve ingebloze. In de jaore 1880 perbeerde 'n Franse kompenij dit, zoonder succes evels: 't hel klimaot en de huugdeversjèlle maakde 't lesteger es me dach. Daonao waor 't de beurt aon de Amerikaone. Begin1903 slote diplomaote vaan de VS en Colombia 'tHay-Herránverdraag, wat constructie vaan 't kenaal door de VS zouw regele, wie ouch de pach vaan de kenaalzone. De Colombiaansesenaot wees dit evels aof. Heiop beslote de VS de oonaofhenkelekheid vaan 't sinds1899 opstendeg Panama te erkinne en 't militair te steune. De VS dwonge in ruil oonder geunstege veurweerdes depach euver e gebeed in 't midde van 't land aof, dePanamakenaalzone, boe ze 't kenaal grove. In1914 waor 't werk veerdeg. 't Kenaal verkort routes euver zie tot wel 13.000 kilometer.
Jimmy Carter en Omar Torrijos slete e verdraag euver de Panamakenaalzone.
De volgende decennia woort Panama e min of miedemocratisch land, sterk gedomineerd door 'noligarchische elite. In de jaore nao d'n Twiede Wereldoorlog begós dit te verandere: 't leger raakde oontevrei mèt de economische oongeliekheid en in 't land oontstoont de wuns um de veurweerdes vaan 't verdraag mèt de VS te herzeen. In1967 woorte chaotische en frauduleus verkezinge gehawwe, dieArnulfo Arias es winner oplieverde. In oktober1968 kaom heer zoe in conflik mèt de Nationaol Garde tot die häöm aofzat. Heimèt kaom 'n ind aon de democratie. 't Nui rezjiem perbeerde actief de control euver 't kenaal te kriege. De linksen Amerikaanse presidentJimmy Carter stoont, in 'tTorrijos-Carterverdraag vaan1977, touw tot de Kenaalzone in 't vervolg door 'n gezameleke commissie vaan de twie len zouw weure bestuurd; dit woort in1979 geïmplementeerd. In de jaore 1980 bleef Panama 'n militair dictatuur, meh oondaanks dat had 't rezjiem aonvenkelek de steun vaan de VS (die engsteg waore veur linkse rezjiems in de regio). Dit veranderde in de twiede hèlf vaan 't decennium, wie 't rezjiem ummer repressiever woort en ziech ouch mèt de handel in drugs góng bezeghawwe; de relatie mèt Panama waor veur de VS oonhawbaar gewore. Ind1989 veel presidentGeorge Bush sr. 't land binne. De drei weke dorenden oorlog kaom bekind te stoon door de oetgebreide touwpassing vaan steideleke oorlogveuring. Op las vaan de VS woorte de rizzeltaote vaan de verkezinge ieder in 1989 gehonoreerd en de democratie herstèld. In ruil zouw Panama tege 't jaor 2000 de control euver de Kenaalzone kriege, welke belofte de VS in1999 hele.
