Dit artikel is gesjreve (of begós) in 'tValkebergs. Laeshie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
OdessaDe bekinde Potemkintrappe aan de have van Odessa, gefotografeerd in de late 19e ièw.
Odessa (Oekraïens: Одеса,Odesa;Rössisch: Одесса,Odessa;Jiddisj: אדעס,Ades;Grieks: Οδησσός,Odissos) ies 'n havesjtad inOekraïne aan deZjwarte Ziè. 't Inweunersjaantal bedruug ongevear 1,1 mieljoon. Odessa liegk op de berg rontelum 'n klein haveke, en ies de op veer nao groatse sjtad van 't land. 't Is de groatse sjtad aan de Zjwarte Ziè. Odesse is ouch 't besjtuurlek centrum van deoblas Odessa.
De ièrsjte beweuning in wat noe Odessa ies vong al plaats in 't vreugPaleolithicum. Vanaaf de8e ièw v.Chr. ongsjtonge d'r nejerzittinge van deIndo-Europeane, die nao 'n tiedsje woorte verdreve doornomade oet 't allewielIran. In d'n tied van 'tKiëvs Riek woort 't gebeed in 't noorde, neet wiet eweg van Odessa, door waerOos-Sjlavische sjtamme euvergenomme.
Tösje1239 en1240 veroverde de Mongole van deGawwe Horde 't allewiel Odessa, en zoa-ouch e gans groat gebeed van de res vanOas-Europa. In de vreuge15e ièw woort 't gebeed door deKrim-Tatare euvergedrage aanLitouwe. Onger besjerming van de Litouwers, riechde de Krim-Tatare hie 'n nejerzètting veur 'tKanaat van de Krim.
In daen tied woort Odessa bekind onger de naam 'Chadzjibej,Khadjibei,Khadzhibei ofGadzhibei (aafhankelek van de sjeplling; Litouws:Chadžibėjus;Törks:Hacibey) en woort 't ongerdeil van de Litouwse regioDykra. 't Gebeed waor ivvels gans dun bevouk en besjtong veural oet onbewoondesjteppe.
Nao1529 kaom Chadzjibej onger direk besjtuur van 'tOsmaans Riek en woort 't ongerdeil van de Osmaanse regioJedisan, besjtuurd vanoet deSilistra eyalet (Törks:Özi eyalet). Hauverwege de18e ièw boewde de Osmane hie wat zeEni-Dunia neumde (Törks:Yeni Dünya; letterlek op 'tLimbörgs:nuuj waereld). Tiejes deRössisch-Törks oorlog (1787-1792) veruèverde 'tKeizerriek Rösland 't ford in1789, gesjteund door door de Oekraïense Zjwarte Ziè-Kozakke. De soldaote sjtonge onger 't bevel van 'ne Sjpaanse mazjeur-ginneraal in Rössische deens, genaompJosé de Ribas (dae in Rusland bekind sjtong esOsip Michailovitsj Deribas), waonao de belangrieksde sjtraot van Odessa is verneump (ulytâ Derisbasivska). 't Gebeed woort oetindelek euvergedrage door de Osmane bie 'tverdraag van Jassy (Iaşi) in1792, woanao 't ongerdeil woort vanNovaâ Rossiâ (Nuuj-Rösland).
In1794 hernömde de Russische keizerinCatharina de Groate Chadzjibej totOdessa, nao de aw Griekse kolonieOdessos, die ivvels väöl zuujeleker bieVarna loog. Dit weurt door väöl Rösse en Oekraïeners es 't begin van de allewiel sjtad gezeen.
In 't tsaristisch Rösland woort ODessa al gauw de derde sjtad van 't riek, naoMoskou enSint-Petersbörg. Zjus wie Sint-Petersbörg, wat bekans 'n ièw awwer is, woort Odessa gebouwd mèt 't idee 'ne vènster op Europa te zin. 't Goof hie väöl Wes-Europese architecte, kunsteneers en anger luuj die de sjtad volges Europese meetsjtave en sjmake moos opbouwe. 't Gief sjterk Franse en Italiaanse invlooje in de sjtad. Eine van de ièrsjte gouverneurs waor zelfs 'ne Fransoos: hertogEmmanuel Richelieu (1805-1814, daonao wort hae inFrankriek minister. De sjtad ontwikkelde ziech tot 'nkosmopoliete vriejhave, woabie later sjatrieke Griekse rejers 'n groate inbring hawwe. De havesjtad kroog de bienaamMarseille van deZjwarte Ziè.
In d'n tied van deSovjet-Unie woort de have hièl belangriek veur de Sovjetmarine. Allewiel gief 't hie de Marinebasis van Oekraïne en de nationaal vösjersvloot. Anger industrieë in de sjtad zin sjeepsbouew, olieraffinajerieje, chemisch febrieke, metaalbewirking en veujselverwirking. Zie is de allerbelangriekstehandelssjtad van Oekraïne.
In1914 haw de sjtad 600.000 inweunersj. De sjtad haw 'n gans groateJuudse gemeinsjap (180.000 Odessiete waore Juuds, wao-onger de bekinde Rössische sjrieversVladimir Žabutinskij enIsaak Babel). Mèt denazi-bezitting raakde de sjtad in verval en verloor zie 't groatse deil van häör Juudse börgers. De euvergebleve ginge dèks nao deVS, woa in de loup van de late19e ièw en vreuge20e ièw al gans väöl Juudse Odessiete nao toe waore verhuus. VeuralBrooklyn in 't allewielNew York City waor 'n sjtad mèt 'n groate Odessiets-Juudse mingerheid. Onger angere de awwersj van de bekinden Amerikaanse komponisGeorge Gershwin waore Juude oet Odessa.
'tToerisme besjteit veural oet traditionele gaste oet de vreugereSovjet-Unie: luuj oet deKaukasus komme hie väöl, zoa-ouch Oekraïense toeriste. Rösse komme ummer minder vanwaege de sjlechte beng tösje Oekraïne en Rösland. 'n Nuuj ontwikkeling is de toename van Törke enJäö. Veural Jäö mèt Juudse wortele in Odessa komme ummer dikser nao Odessa. Odessa is traditioneel 'n echte toeristische sjtad mèt väölsjtrande en goojvleegmesjienconnecties, de sjoan 19e-ièwse boeteverblieve en de oetgaonsgelegeheje.
Toch geit 't ummer minder good mèt 't toerisme in Odessa. Dat woort al minder tiejes de Sovjet-Unie, umdat de sjtad häör beng mètWes-Europa en veuralZuud-Europa verloor. Nao de val van de Sovjet-Unie is dat allein meh erger gewore en is de sjtad in verval geraak door de ikkenomische situatie. DeOekraïense crisis zörgde d'r veur dat beng tösje Oekraïne en Rösland historisch sjlech woorte. Daodoor verloor de sjtad ouch 'n aanzienlek deil van zien Rössische inkomste (via ziètransport en toerisme). De gunstege visa-regelinge mèt deEU höbbe recent waal 'n veurziechteg gooj impek gehad op de ikkenemie van Odessa.
De meiste Odessiete sjprekeRössisch es mojertaal. Toch gief 't 'n opkoms van 'tOekraïens. Die lètse taal is ouch de innegste officieel taal van de sjtad (en 't land).
