Nederland is e land in Wes-Europa. In 't bezunder is 't dit deil vaan 'tKeuninkriek vaan de Nederlen wat in Europa ligk; ouchCaribisch Nederland (of de BES-eilen) maak evels deil devaan oet. De grens is 1027kilometer laank en sjeit Nederland vaan 'tBelsj enDuitsland. In 't noorde en weste weurt Nederland door deNoordzie begrens; de kös is 451 kilometer laank. 't Totaal landoppervlak bedreug 41.543km²; de bevolking besteit oet zoe'n 18 miljoen lui. Daomèt is Nederland eint vaan de diechsbevolkde len opEerd.
Nederland is in twelfprovincies verdeild. De provincies zien op hun beurt weer verdeild ingemeintes (342 sinds 2024). De provincies zien de volgende (wienie de Limbörgse naom aanders is es d'n officiële, steit de lèste tösse häökskes):
Typisch Nederlands is de indeiling inwatersjappe, 'n bestuurslaog die ziech bezeghèlt mèt zake gerelateerd aon waterbehier. Vreuger stoonte de watersjappe op sub-provinciaol niveau, neve de gemeintes; door groete herindeilinge de aofgeloupe jaore zien ze allewijl mie provinciaol vaan aard. Per 2018 gief 't 21 watersjappe.
Daoneve gief 't ouch nog laandsdeil (landsdelen), die op 't momint gein nationale beteikenis höbbe, meh inkel staotisch enEuropees. In totaol gief 't d'r veer:
Nederland is 'n parlemintairdemocratie en 'nconstitutioneel monarchie. 't Staotshoof - dekeuning - zit deregering veur meh heet mer 'n beperkde reëel mach. De wètgevende mach berös bij 'tparlemint, wat in NederlandStaote-Generaol hèt. Dit is e twiekamereg parlemint; 't hoegerhoes hètIerste Kamer, 't liegerhoesTwiede Kamer. De Twiede Kamer weurt um de veer jaor door direkte verkezinge gekoze; vèlt de regering, daan vinde vreugtijege verkezinge plaots. Umtot Nederland direkte verkezinge zoonder distrikte en zoonderkeesdörpel kint, besteit hei e väölpartijesysteem, en mote in de praktijk ummer coalities weure gevörmp veur 'n regering te steune. Oonder de groetste partije zienD66 (linksliberaol),PVV (rechspopulistisch),VVD (rechsliberaol),GL (GroenLinks) –PvdA (sociaoldemocratisch),CDA (christendemocratisch),JA 21 (rechsliberaol) enBBB (BoerBurgerBeweging).
Op provinciaol niveau weure ouch eder veer jaor verkezinge gehawwe. De bestuurder vaan 'n provincie hètcommissair vaan de Keuning(in) (in Limbörg: gouverneur); heer weurt aongestèld door 't Riek. 't Parlemint of de raod vaan 'n provincie weurtProvinciaol Staote geneump. De direk gekoze Provinciaol Staote keze deGedeputeerde Staote, 't daogeleks bestuur, 't 'kabinèt', vaan 'n provincie. De Staote keze ouch de leie vaan de Ierste Kamer (zuug bove).
Op gemeintelek niveau kees me, ouch al eder veer jaor, 'ne gemeinteraod. Ouch dao weure coalities gevörmp, die mecolleesj neump. De partije vaan 't colleesj beneumewèthawwers, die same mèt debörgemeister 't daogeleks bestuur vaan de gemeinte vörme. De börgemeister weurt door de gemeinteraod veurgedrage en normaal gezeen door 't Riek beneump.
't Nederlandsveendel besteit oet drei horizontaol loupende baone vaan roed, wit en blauw. Officieel zien de kleure gespecifieerd esheldervermieljoen, helder wit enkobaltblauw. Euver de verhajdinge gief 't gein wètteleke bepaolinge, meh de standaardverhajding 2:3 is algemein gebrukelek.
't Veendel stamp oet dezèstienden iew, meh in d'n tied vaan deRippubliek waor 'nen aandere variant officieel, mèt baone vaan oranje, wit en liechblauw (zuug pleetsje). Dit veendel steit algemein bekind es 'tPrinseveendel. De symboliek geit direk trök op de persoen vaan prinsWöllem vaan Oranje (vaandao de naom): blauw en wit waore de kleure vaan dee zienlivrei, oranje verwees nao zie geslach. Dit veendel woort op deUnie vaan Utrech (1579) aongenome. Me zuut 't Prinseveendel allewijl nog wel ins trök bij (ultra)nationalistische gróppe.
Al vreug in d'n tied vaan de Rippubliek evels woort de variant mèt roed väöl geveurd; boeveur perceis is neet dudelek. In de Fransen tied en later in 't Keuninkriek waor 't roed-wit-blauw veendel algemein gebrukelek, meh de wètteleke status daovaan laog neet vas. Pas toen in de jaore daarteg deNSB ziech de historische variant mèt oranje góng touweigene, besloot me de roej kleur officieel vas te lègke; dit woort gedoon bijKeuninklek Besluut vaan19 fibberwarie1937.
'tWaope vaan Nederland liet ziech zoe besjrieve: in lazuur (blauw), bezejd mèt stoonde blökskes vaan goud, 'ne klummende rechsgedrejde liew vaan goud, gekroend mèt 'n kroen vaan drei blaajer en twie perelpunte vaan 'tzelfde, getóngk en genageld vaan keel (roed), in de rechterveurklaw opgeluf hawwentere in sjuinslinkse stand 'n oontbloet Romeins zweerd vaan zèlver, mèt geves vaan goud, en in de linker 'ne bundel vaan zeve pijle vaan zèlver, mèt punte vaan goud, de punte umhoeg, en de pijle samegeboonde mèt e lint vaan goud. 't Waopesjèld gedèk mèt 'n keuninkleke kroen, dezelfde die door keuningWöllem I op zie waopezegel is geveurd; es sjèldhawwers twie heraldische liewe en profil vaan goud, oongekroend, getóngk en genageld vaan keel; 't deviesJe maintiendrai in Latiense lètters vaan goud op e lint vaan lazuur. 't Waope gezat op 'ne mantel vaan purper (mauve, meh in dit geval ieder roed), geboord vaan goud, geveurd mèt hermelijn (wit boont mèt zwarte stertpuntsjes), opgeboonde mèt gouwe kaorde indegentere in kwaste, bei vaan goud, en gedèk door e baldakijn vaan purper, geboord vaan goud en dragentere de keuninkleke kroen, geliek wie die heibove besjreve.
Allein 't sjèld, wie in de boveste alinea besjreve, neump me deklein (waope)compositie. Mèt de kroen, de sjèldhawwers en 't devies sprik me vaan demiddelgroete compositie, mèt de mantel en 't baldakijn vaan degroete compositie.
Dit waope woort oersprunkelek door Wöllem I vasgestèld bij Keuninklek Besluut vaan 24 augustus1815. In1909 kraog 't zienen huiege vörm. 't Is 'n combinatie vaan 't waope vaanNassau ('t geslach boe de stadhawwers en de later keuninge oet stamme) en dat vaan de Rippubliek. Allebei hadde ze 'ne gouwe liew in 't waope; 't veld vaan lazuur en de gouwe blökskes koume vaan Nassau, 't zweerd en de zeve pijle (die stoonte veur de zeve provincies) zien vaan de Rippubliek euvergenome (zuug 't pleetsje).
't Nederlands geriech oondersjeit ziech vaan aander len door 't oontbreke vaan juryrechspraok. De rechterleke mach is in drei niveaus ingedeild. Zake beginne bij d'n arrondissemintstribbenaol, boenao me in hoeger beroop kin goon bij degeriechshoof. 't Hoegste rechcolleesj, deHoege Raod, besteit allein veurcassatie: 't behandelt de zaak neet obbenuits inhajdelek meh kin 'n arres vernetege op formeel grun. Es dat gebäört, moot 'nen aanderen hoof de zaak obbenuits behandele.
Tot en mèt2010 gaof 't 19 arrondisseminte en 5 häöf, vaanaof 2011 weurt dat aontal trökgebrach tot 10 arrondisseminte en 4 häöf. 't Kantongerech woort al in2002 gefuseerd mèt de arrondissemintstribbenaole.
Officieel kint Nederland nog ummertouwconscriptie, meh sinds 1 mei 1997 is dieopgesjort. Dit kump trop neer tot alle manslui vaan de zjuste leeftied veur d'n deens weure opgerope es dat nujeg is (beveurbeeld in geval vaan 'ne vreemden inval).[5] Praktisch gezeen beteikent dit tot Nederland e beroopsleger heet.
Nederland heet 'n sterke, hoeg oontwikkeldeeconomie (7e in nominaol BBP per hoof in 2005), die, wie in de mieste oontwikkelde len, op deenste gebaseerd is, meh wel 'ne sterkere primaire sector heet es de umligkende len. De economie is sterk op dehandel geriech; Nederland is edistributieland. Dewerkeloesheid bedroog in 2009 4,8%;[8] deinflatie laog in de jaore 2000 roond de 2%.[9]
Vèsserij vint nog vrij väöl plaots, ouch in plaotse die intösse aon 'tIJsselmeer ligke en veur de vangs mote wieke nao deNoordzie (Urk,Volendam). Wie alle vèssers vaan de EU höbbe ze te make mètvèsquota.
Nederland waor noets e land vaan groete natuurleke riekdóm; dit veranderde evels wie me in1959 oonderSlochteren inGroninge e hiel groeteerdgaasveld voont. Vaan de oersprunkeleke 2700 tot 2800 km³ (= miljard m³) is roond 2010 nog e daarde euver. Kleinder gaasvelder vint me in deNoordzie enWaddezie. Me wèlt de gaaswinning de koumende jaore trökbringe um in 2030 gooddeils mèt gaasgebruuk te stoppe;[10] rei daoveur zien de touwgenome eerdbevinge in Groninge en de ambitie um de CO2-oetstoet te vermindere.
Eerdolie kin in klein kwantiteite gevoonde weure; um te beginne ouch in de Noordzie, wijer veural bijSchoonebeek (gemeinteEmmen; gewonne vaan 1948 tot 1996 en sinds 2011 weer) en e bitteke in Zuid-Holland (oonder mieRotterdam).Steinkole zitte in de groond in zuidelek Limbörg, meh sinds de jaore 1970 exploiteert me dat neet mie umtot 't väöls te deep ligk en daorum neet rendabel is. Iewelaank is ouch op groete sjaoltörf gestoke (iers in Holland, later in Friesland en tot slot veural in Drenthe). Boete brandstoffe weurt in Oos-Nederland ouchzaajt gewonne.
De mieste lui wèrke in de deenstesector; 64% vaan de bevolking deit dit. 79% vaan 't BBP geit hei-in um. Nederland heet 'n oetgebreid baank- en verzekeringsweze (ING,Rabobank,AEGON;ABN/Fortis is sinds 2008 in han vaan de staot), wat in devasgoodcrisis ind jaore 2000 hel watsje kraog. Door de bleujende handel is ouch detransportsector good oontwikkeld.
Duitsland en 'tBelsj zien al sinds jaore de veurnaomste handelspartners vaan Nederland, zoewel watexport es watimport betröf. De belaankriekste len veur export (ciefers veur 2009) zien Duitsland (24,1%), 't Belsj (11%),Fraankriek (8,9%), 'tVereineg Keuninkriek (8,5%),Italië (8,2%) en deVereinegde Staote (4,5%). Belaankriekste len vaan import nao Nederland zien Duitsland (19,8%), 't Belsj (9,9%), de Vereinegde Staote (8,5%), deVolksrepubliek China (7,9%), 't Vereineg Keuninkriek (6%) en Fraankriek (5%).
Brei fietspaajer wie dit zien in gans 't land te vinde.
Nederland is e diechbevolk land en heet 'n drökke infrastructuur. Opmerkelek aon 't land is 't väölvöldeg gebruuk vaan defiets door alle laoge vaan de bevolking. De diechte bebouwing (en dus klein aofsten tösse locaties) en 't vlaak land make dat good meugelek.
Nederland kint e paar hoonderd gewoenrieksweeg (N-weeg) en inkel tientalleotosnelweeg (A-weeg). De modern rieksweeg stamme vaan 't Riekswegeplan vaan 1927. In 1936 völde me dat aon mèt de verheffing vaan sommege rieksweeg tot otosnelweeg; nao d'n oorlog begós me die aon te lègke. De rieksweeg zien gedach vaanoetAmsterdam: Rieksweeg 1 tot 10 loupe allemaol vaanoet die stad (of waore zoe gepland, wie Rieksweeg 3).
D'n ierstespoorweeg in Nederland woort in1839 geëupend tösseAmsterdam enHaarlem. Allewijl loupe intercitylijne nao alle provincies vaan 't land; daoneve gief 't stoptreine, (op sommege intercitytrajekte) sneltreine en hoegesnelheidslijne. Internationaol treine kinne zoewel stoptreine es intercitytreine of hoegesnelheidstreine zien. 't Gief versjèllende toeristische spoorweeg, wie 'tMieljoenelijnsje in 't Heuvelland. DeNederlandse Spoorweeg zien vaanaajds 'n euverheidsbedrief (sinds jaore in 't perces vaan verzelfstandeging); aongezeen 't nèt geprivatiseerd is, zien ze neet mie d'n einegen exploitant. Concurrente -Arriva,Veolia,Syntus,Connexxion - beperke ziech evels tot regionaol lijne.
Doorsnee vaan 't IJsseldel, mèt e paar väölveurkoumende groondsoorte.
In 't bèste deil vaan Nederland ligke de vaste gesteintes deep in de groond. Tot 't feitelek op de huugde ligk die 't noe heet, kump door desediminte die revere in de loup vaan de iewe höbbe aongeveurd. In 80% vaan 't landdaagzuime sediminte vaan minder es e mieljoen jaor aajd; veur geologische begrippe oetzunderlek joonk. Daorum weurt in de Nederlandse geologie mie es in aander len versjèl gemaak tösse de groondsoorte in de bojem en de vaste gesteintes in d'n depen oondergroond.
De ajdste sediminte die in Nederland daagzuime zien te vinde in deheuvelrögke in Centraol-Nederland: d'nUtrechsen Heuvelrögk, deVeluwe en deSallandsen Heuvelrögk. Dees heuvelrögke neump mestouwwalle; ze zien in de einnaolèsteniestied (Saalien) door de ieslaoge opgestouwd. Soms ligk op de stouwwalle nogkeileim. In d'niestied dao-op, 'tWeichselien, woorte dèkzand en (in Midde- en Zuid-Limbörg)löss aofgezat. Dit zien zoegenaomdeeolische sediminte, die door de wind zien achtergelaote wie Nederland 'npoolweuste waor. In de kösprovincies vint me väölzieklei; me oondersjeit awwe en joonge zieklei. In de res vaan 't land ligk väölreveerklei: de revere höbbe in de loup vaan de doezende jaore väöl versjèllende loupe gehad en hunne klei bedèk daorum e groet gebeed. Ouch vint me in groete deile vaan 't landveen; liegveen in 't weste, hoegveen in 't ooste. Dat lèste is allewijl gooddeils aofgegrave (zuugbove). Direk aon de kös vint me duine (strandwalle), vaan ziezand.
Deep in de groond ligk deHercynische sókkel; in 't zuie ligk dat minder deep en sprik me vaan 'tLonde-Braobantmassief. 'tHeuvelland maak dao deil vaan oet.Carboonlaoge koume in 't Heuvelland aon 't oppervlak; ouch in Limbörg vint me e paar kolelaoge (oet 't Carboon). In 'tPerm enTrias zatte ziech zandsteinlaoge aof.Kalk- enmergellaoge, ouch al in Zuid-Limbörg, koume oet 'tKriet. Tot slot vint me in 't zuie e paar tertiair eerdlaoge.
Eerdsjókke zien in Nederland meugelek. Nederland, 't Belsj en 't aonligkend deil vaan Duitsland zien 't geologisch actiefste gebeed in 't euveregens relatief stabiel Noordwes-Europa. Breuklijne loupe in zuidoos-noordwesriechting door 't land. Sjókke vaan 4 op deMomint-Magnitudesjaol (de gereviseerde Sjaol vaan Richter) of hoeger koume zoe um de tien jaor veur. In1992 voont'ne bezunder krachtegen eerdsjók vaan 5,8 plaots, mèt 'tepicentrum inRemund. Geologe hawwe eine mèt 'n krach vaan 7 op de MM-sjaol veur meugelek.[11] De helste sjókke höbbe hun epicentrum in Limbörg. Dit kump door 't zoezjus geneump Londe-Braobantmassief: umtot dat in Limbörg en Oos-Braobant minder deep ligk, gief 't dao minder weike groondlaoge die de sjókke kinne dempe es in Noord- of Wes-Nederland.[12]
Veural inGroninge koume dèks eerdsjókke veur die hunnen oersprunk neet in plaattektontiek meh in gaaswinning höbbe (zuugbove). Hun aontal en zwuurte begóste roond 2010 touw te numme; vaanaof 2013 greujde daorum 't protes.[13] Me heet sindsdeen de winning vaan gaas trökgebrach[10] en is in 2023 (zoe good wie) gestop mèt de gaaswinning.[14]
't Heuvelland (hei bijSjin) is oetzunderlek es hoeggelege stökske Nederland.
Oongeveer de helf vaan 't Nederlands groondgebeed ligk oonder deziespiegel. Dit kump oonder mie doortot de ziespiegel al doezende jaore stijg en de bojem door inklinkend veen en aander oerzake daolt. Ouch heet me in groete deile vaan veural Holland en Utrech zoe intensieftörf gestoke tot allein e, later dèks weer druuggelag, meer euverbleef. Es me neet al sinds demiddeliewe aonwaterbehier hej gedoon, zouw haaf 't land noe oonder stoon. Waterbehier hèlt 't bouwe vaandieke, verstevege en oonderhawwe vaanduine en 't inpoldere vaan land in (landaonwinning). 't Liegste punt ligk allewijl in de Zuidplaspolder (gemeinteZuidplas) op 6,76 meter oonder zieniveau. In 't zuie en ooste ligk de groond bove de ziespiegel, meh euver 't algemein minder es 20 meter. Debove besjreve stouwwalle koume dao wel bove - de Veluwe zelfs tot bove de 100 meter. Ouch ligke inEuverijssel e paar geïsoleerde bergskes vaan bove de 50 meter (Koningsbelt bij Rijssen). 't Zuidooste vaan Braobant en groetde deile vaan Limbörg ligke op 't bove besjreve massief. In 't Heuvelland is de groond ouch in de lieger stökker bove de 50 meter en op väöl plaotse bove de 100 meter. DeVölzerberg is mèt 321 meter 't hoegste punt vaan Europees Nederland. In Caribisch Nederland haolt me 877 meter, opSaba.
Nederland ligk in 't stroumgebeed vaan drei groeterevere, deRien, deMaos en deSchelde, die in 't land oetmunde en ziech hendeg (ouch mètein) vertekke. In de provincies Zieland en Zuid-Holland verbreie ziech de oonderluip vaan de revere totzie-erm. Dit gebeed heet zoewel kinmerke vaan 'nendelta en vaan 'nestuarium (dit kump door de snel struimende Noordzie). D'nIJssel (de noordeleken tak vaan de Rien) dao-entege vörmp 'nen echten delta. 'tDebiet vaan de Rien is gemiddeld oongeveer 2200m³/s, varierend vaan 1250 in de zomer tot 3250 in de winter. 't Verdampe in werm maond weurt gecompenseerd door d'n aonveur vaansmeltwater in deenzelfden tied. Dit gelt evels neet veur de Maos, wat 'n typische regereveer is. Maondgemiddelde loupe dao oeterein vaan 45 tot 660m³/s, mèt maxima roond de 3000 (in jaore tot väöl Limbörgse dörper oonderluipe) en minima vaan mer e paor m³/s (daan ligk de bèdding zoe good wie druug). Probleme mètwatervervojling waore in de jaore nao d'n Twiede Wereldoorlog hendeg groet, meh zien de lèste jaore aofgenome, door beter behier ouch in 't Belsj, Fraankriek en Duitsland.
Doorwaterwerke in d'n twintegsten iew -Zuiderziewerke enDeltawerke - is de hydrografie vaan Nederland sterk veranderd. De lengde vaan de köslijn leep mèt twie daarde trök, en väöl kunsmaotege binnenmere zien oontstande. 'tIJsselmeer en 'tMarkermeer zien de groetste; wijer ligke in dat gebeed nog zoegeneumdeboezems of randmere wie 'tVeluwemeer en 'tKetelmeer. In 't zuidweste zien aw zie-erm wie 'tHaringvliet, deGrevelingen en 'tVeerse Meer (veurheerVeerse Gat) ouch binnemere gewore. De mere in Friesland zien awwer, meh veur e groet deil ouch 't gevolg vaan minseleke activiteit, i.c. de törfwinning. Klein peulkes vaan natuurleken oersprunk (pingorewiene, relikte oet deiestije) vint me beveurbeeld op deVeluwe (Uddelermeer).
Gemaol Cruquius, gebruuk veur 't druuglègke en -hawwe vaan de Haarlemmermeer.
Wiebove gezag ligk e groet deil vaan Nederland oonder de ziespiegel en deit me al sinds de middeliewe aon waterbehier. Toen ouch is me begós mèt 't aonlègke vaanpolders: druuggelagte groond dee zoonder waterbehier oonder zouw loupe. Aonvenkelek deeg me dat door druugvallende grun (wadde,kwelders,schorre,slikke) door 'nendiek te umgeve; 't nui land veel daan dèks spontaon druug of leegsjöppe waor genoog. In de vreugmodernen tied begós mewindmeules in te zètte, zoetot me ouch ganse mere (die get deper waore es de vreuger polders) kós druuglègke. Zoe góng dat in Noord-Holland mèt oonder mie deSchermer,Beemster,Wormer enPurmer. Allein 'tHaarlemmermeer, wat groeter en gevierleker waor, mós wachte tot de oetvinding vaan 'tstoumgemaol in denegentienden iew. Dieselgemaole en elektrische gemaole, wie ouch de gemachineerden aonlègk vaan dieke endamme, maakde de groetsjaolegeIJsselmeerpolders (Wieringermeer,Noordoostpolder, Oostelek en ZuidelekFlevoland) meugelek.
Nederland heet, volgesKöppen, e Cfb-klimaot, e gemaoteg zieklimaot mèt rege 't gans jaor door. 't Neerslaaggemiddelde ligk roond de 800mm per jaor. Zieland en Midde-Limbörg zien bezunder druug; deVeluwe en Zuid-Limbörg zien belaankriek nater es gemiddeld, door de aonwezegheid vaan heuvele. Aon de kös heet me roond de 1600 zonore per jaor, nao 't binneland touw weurt dat minder mèt es deepdepunt 1450 in d'nAchterhook (landelek gemiddelde: 1524). De jaortemperatuur laog tösse 1971 en 2000 op 9,8°C; door 't breujkaseffek ligk dat de lèste jaore hoeger. Kaajdste maond isjanuari, wermste isjuli (aofgoond op de gansen daag).
De weerciefers veurDe Bilt (provincieUtrech; standplaots vaan 'tKNMI) in de periood 1971-2000 zien de volgende:[15][16]
Nederlandse botanici deile 't land dèks infloradistrikte (ouch welplantegeografische distrikte) in. Väöl plantesoorte, veural de zeldzamer, zien wat Nederland betröf exclusief te vinde in Zuid-Limbörg; dat is 'tZuid-Limbörgs distrik. De flora in de res vaan Nederland is verwanter en kint de volgende distrikte: dePleistoceen distrikte (op de druger en hoeger gelege deile vaan 't land), 'tfluviatiel distrik (in de stroumdale vaan groete en middelgroete revere, boete de Maos in Zuid-Limbörg), dehafdistrikte (in 't noorde en noordweste) en deduindistrikte (aon de kös). Drei vaan die veer distrikte zien (wie de miervoudege naome al aongeve) wijer verdeild in kleinder distrikte. De zie vörmp 'tmaritiem distrik. Tot slot oondersjeit me (sinds relatief kort) nog 'n categorie floradistrikte die door minseleke activiteit zien gevörmp: 'turbaan distrik en 'tIJsselmeerpolderdistrik. In Nederland zien oongeveer 1400 soortevaatplante bekind, zoewie nog 600mossoorte en hoonderdealge.
De Nederlandse fauna is veur e groet deil recint: ze heet ziech nao de lèsten iestied gevesteg. Dit is ouch logisch, aongezeen de poolweuste en toendra vaan toen gein biotope vaan groete biodiversiteit zien.
In Nederland leve good viefteg oersprunkeleke soortezoogdiere, es me de gereïntroduceerde soorte mètrekent. 't Euvergroet deil besteit oetknaagdiere,vleermuis enspitsmuis. Groeter soorte dao-entege zien oonder mie degewoene ziehoond (Phoca vitulina), debroenvès (Phocoena phocoena) en defóks (Vulpes vulpes). 'n Oondersoort vaan deNoordse weulmoes (Microtus oeconomus arenicola) leef oonder mie in deBiesbos en is bezunder esendemisch zoogdier in Nederland.[17] Algemein soorte wie deknien (Oryctolagus cuniculus), debrojn rat (Rattus norvegicus) en dezwarte rat (R. rattus) zien oetheims (meh ingebörgerd en daorum koelek nog esexote gezeen). Exote vaan lateren tied zien oonder mie demuskusrat (Ondatra zibethicus), de verwèlderdekat (Felis catus) en dewasbeer (Procyon lotor). Verdwene es inheims dier meh nog presint esdaolgas zien d'ntoemeleer (Tursiops truncatus), degewoenen dolfien (Delphinus delphis) en sinds 2011 weer dewouf (Canis lupus).[18][19] Gans verdwene is d'nEuropese nerts (Mustela lutreola); vaan d'nEuraziatische lynx (Lynx lynx) is dat oonzeker.[20] Weer ingeveurd zien d'notter (Lutra lutra)[21] en debever (Castor fiber).[22]
't Aontal veugel in Nederland ligk bove de 200, es me teminstedaolgaste mètrekent. De lèste jaore is 't aontal soorte ieder touw- es aofgenome; neet in 't minste doortot 't klimaot aontrèkkeleker weurt veur subtropische soorte wie debije-eter (Meropus apiaster).[23] Soorte wie dehoesmösj (Passer domesticus) zien door veranderende bouwtrends hendeg trökgeloupe;[24][25] demerel (Turdus merula) is allewijl de mies veurkoumende vogel.[26] Degrawwe gajs (Anser anser) is vaanwintergas nao standvogel gegaange.[27] Deraof (Corvus corax) is mèt succes obbenuits oetgezat naotot 'r in Nederland waor oetgestorve.[28] 'ne Spectaculairen doortrèkker is dekroenekraon (Grus grus).[29] Tropische veugel hawwe ziech in 'n urbaan umgeving soms es exoot, wie dehalsbandparkiet (Psittacula krameri)[30][31] en d'nheilegen ibis (Threskiornis aethiopicus).[32][33]
Nederland is relatief erm aonreptiele, wat ziech liet verklaore oet dekaajdbleujetegheid vaan die diere. Vief soorteherdisse en drei soorteslange zien inheims. Bij die slange geit 't um derinkslang (Natrix natrix), d'nadder (Vipera berus) en degladde slang (Coronella austriaca). De slange koume in groete deile vaan 't land veur, meh 't frequintste op deVeluwe en deDrentse zandgrun. De herdisse koume 't mieste veur in Zuid-Limbörg; sommege soorte zien daobove gaaroet neet te vinde. Es exote koume versjèllendesjèldpadde veur, veural deroedwangsjèldpad (Trachemys scripta elegans) en debietsjèldpad (Chelydra serpentina). DeEuropese moerassjèldpad (Emys orbicularis) weurt soms es daolgas gezeen.
Kapelle en motte zien in Nederland mèt hoonderde soorte, meh in d'ntwintegsten iew zien ze wel in aontal achteroet gegaange, e perces wat nog ummer wijer geit. Verdwene zien beveurbeeld deroej vuurkapel (Palaeochrysophanus hippothoe) en dezèlvervlek (Boloria euphrosyne); 'tduingentiaanbluiwke (Maculinea alcon arenaria) kaom allein in Nederland veur en is noe es oondersoort zelfs gans oetgestorve. Ouch de in Nederland endemische oondersoort vaan degroete vuurkapel (Lycaena dispar batava) is intösse irnsteg bedreig.[34] Zelfs 'n tot veur kort extreem algemein soort wie d'ndaagpauwoug (Aglais io) heet las vaan de klimaotverandering.[35] Toch koume ouch aoventouw nui soorte kapelle 't land binne.[36]
DeVeluwezoom en deHoge Veluwe waore in1930[37] resp.1935[38] de ierstenationaol parke vaan Nederland.[39] Allewijl (2018) gief 't 'rs einentwinteg; sinds in 2018 deOostvaardersplasse tot einentwintegste park woort gepromoveerd; kin me ze in alle provincies vinde.[40] Ouch de BES-eilen kinne nationaol parke.[41] Daoneve gief 't nogNatura 2000-gebeje. De aonwiezing en oontwikkeling daovaan is nog in volle gaank.[42] Nederland, wat begin negentienden iew bekans compleet oontbos waor,[43] kint väölnui natuur die bewus veur dat doel is aongeplant. E spectaculair veurbeeld zien de Oostvaardersplasse inFlevoland.[44]
Bevolkingsdeechde in Nederland, per wiek of naobersjap; vol roed is 2000 inw./km².
Nederland heet sinds augustus 2024 18 mieljoen inwoeners en steit daomèt roond de zestegste plaots op de lies vaan len nao bevolking (de exakte plaots kin variëre). Dit gief 'n bevolkingsdeechde vaan 432 inwoeners/km²; mèt 't water neet mètgerekend is dit zelfs 533 km².[2]
De Nederlandse bevolking is in d'n twintegsten iew oongeveer lineair gegreujd mèt get mie es 100.000 lui per jaor. Nao 1950 naom de greuj in relatief ciefers aof, door achterein nettoemigratie en trökloupendehouweleksvröchbaarheid. Wel heet Nederland vaan de jaore zesteg tot in de jaore nul veural 'n netto immigratie gekind. Allewijl ligk 't greujciefer op 0,39% (eint vaan de liegste op de wereld); 't geboorteciefer ligk op 10,3 per 1.000 (vergeliekbaar lieg), 't sterfteciefer op 8,78 per 1.000. De levesverwachting is 79,55 jaor 76,94 jaor veur manslui en 84,30 jaor veur vrouwlui. De verhajding manslui:vrouwlui is bij de geboorte oongeveer 21:20; bij de ganse bevolking ieder 49:50, door 't groet versjèl in levesverwachting. De hoeg (en stijgende) levesverwachting, 't lieg geboorteciefer en de aofgenome immigratie make tot de Nederlandse bevolking verawwert.
De verdeiling vaan de bevolking euver 't land is get oongewoen: oondaanks de hoeg bevolkingsdeechde kint 't land gein stei vaan mie es ein mieljoen inwoeners. Wel make de veer groetste gemeintes -Amsterdam,Rotterdam,D'n Haag enUtrech - mèt nog väöl aander middelgroete stei (boe-oonderAlmere, zevende stad vaan 't land), klein stei en versteidelekde dörper deil oet vaan deRandstad, e groet urbaan gebeed inWes-Nederland boe intösse 7 mieljoen lui woene. De twiede groetste bevolkingsconcentratie vint me inNoord-Braobant, boe oonder mie de vijfde, zesde en negende stad te vinde zien (Eindhove,Tilburg enBreda respectievelek). Aander concentraties zien te vinde in zuidelek Limbörg (Mestreech,Zittert-Gelaen enParksjtad Limburg), zuidelek Gelderland (Nimwege,Arnhem enApeldoorn); enTwente (Enschede enHengelo); de stadGroninge, de achste vaan 't land, vörmp gooddeils allein e steidelek gebeed. In de NederlandseRuimdeleke Ordening weurt mèt 't begripstadsgewes gewèrk.
Oongeveer 80% vaan de Nederlandse bevolking is etnische Nederlander. Vaan de aander 20% kump gein inkel gróp bove de 2,5% percint oet. DeTurke make oongeveer 2,3% percint oet, zoe good wie de (gooddeils geïntegreerde)Indiërs en dePruse (die veural in Limbörg woene).Marokkane enSurinamers koume op get mie es 2%. De mieste Marokkane zienBerbers; Surinamers zien te verdeile inCreoolse enHindoestaanse Surinamers. Kleinder gróppe zien Antilliane (sinds 2010 oonder veer veendele verdeild),Chineze,Pole enKaapverdiane, welke lèste veural in Rotterdam woene.Spanjole,Italiane enGrieke, die hei oets mèt väöl es gasarbeiers wèrkde, zien gooddeilsgeremigreerd. Tot slot vint me hei nog klein gemeinsjappe vaan vlöchtelinge.
De Nederlanders hure genetisch gezeen veural tot dehaplogróppe R1b (70%) en I (25%). Mèt dat hoeg percentaasj R1b liekene de Nederlanders väöl op de Britte en minder op de Franse en Pruse. Binne de gróp R1b is de subgróp R1b1b2a1 de frequintste.
't Fries is in Friesland bestuurstaol neve 't Nederlands.Domkèrk en -torie in Utrech; kathedraol veur de Reformatie, noe protestants.Merkezmoskee in Deventer.Hindoeïstische Moeroegantempel in Remunj.
Feitelek isNederlands de officieel taol vaan 't land, allewel tot dit neet expliciet in de groondwèt steit gesjreve. 'tFries heet 'nen officiële status (erkind volges chapiter 3 vaan 'tEuropees Handves) in de ganse provincieFriesland en weurt dao op 't platteland nog vrij väöl gesproke. Erkind es streektaole zien 'tNedersaksisch (groof-eweg de provinciesGroninge,Drenthe,Euverijssel en gooddeilsGelderland; zuug 't artikel veur 'n perceizer definitie), wat nogal in verval is, en 'tLimbörgs in de provincieLimbörg, wat dao nog ummertouw zoewel in de stei es op 't land door lui vaan alle leeftije weurt gesproke. Ouch in 't weste vaan 't land weuredialekte gesproke (in versjèllende graode vaan conservatie), die evels neet weure erkind umtot ze inger mèt de oontwikkeling vaan 't Standaardnederlands verboonde zien.
OpBonaire sprik me ePapiaments dialek, opSint Eustatius enSaba huurt meIngelse dialekte. De volkstaole genete groete maote vaan erkinning; zoe weurt dao oonderwies in 't Papiamento en Ingels gegeve.
Jiddisch enRomani (Zigeundertaol(e)) genete erkinning estaole vaan minderhede. Ze weure evels neet väöl (mie) gesproke; 't in Nederland geworteld Jiddisch dialek moot zoe good wie oetgestorve zien.[46] Aander taole vaan minderhede zien in d'n twintegsten iew mètgebrach, zoewie (Kantonees)Chinees,Turks,Koerdisch, (Maghrebijns)Arabisch, (Riffijns)Berbers,Papiamento,Sranantongo (Surinaams), (Sarnami)Hindi enKaapverdiaans Creool. Veural Chineze hawwe hun taol generaties laank oonderein aon, Surinamers dao-entege goon in Nederland gawwer euver op 't Nederlands.
Op sjaol liert me ouch vreem taole spreke, in 't bezunderIngels, wat door de mieste Nederlanders weurt gesproke en verstande, en in minder maoteFrans enDuits. Op gymnasia liert meLatien enAajdgrieks.
Nederland is sinds de lèste decennia vaan d'n twintegsten iew sterk oontkèrkelek. In 2005 hóng 41% vaan de Nederlanders gein georganiseerde religie aon. Vaan de aandere geit e groet deil mer sporadisch nao de kèrk. Vaanajds evels waor Nederland sterk sociologisch verdeild euver religieus lijne.Katholiek zien ze in de provinciesNoord-Braobant (boete 'tLand vaan Altena) enLimbörg, in väöl plaotse inNoord-Holland, in sommege plaotse inZuid-Holland enUtrech, in oostelekTwente (provincieEuverijssel), in 'tRiek vaan Nimwege en deLiemers (Gelderland) en in de gemeinteHulst (Zieland),protestants op de mieste aander plaotse.[47] Dit versjèl is gooddeils oontstande in 'tTwelfjaoreg Bestand (zuugoonder): de katholieke deile vaan Nederland laoge toen ofwel in Spaons gebeed, of in lendelek gebeed boe 'ne plaotseleken ambshier 't katholicisme besjermde.
't Protestantisme in Nederland vertegewoordeg veural de traditie vaan 'tcalvinisme;lutheraanse gemeinsjappe zien mer klein. Vaanaof de zeventienden iew meh veural in denegentienden entwintegsten iew heet 't väöl sjismata en aofsjeiinge gegeve, die tot 'n ooneuverziechteleke versplintering vaan 't kèrklandsjap leide. Zoe veel 't calvinisme in de negentienden iew oeterein inhervörmde engerifformeerde, wat daoveur eigelek 'tzelfde had beteikend. Sinds 2004 evels zien väöl genoetsjappe (hervörmde, gerifformeerde en lutheraanse) gefuseerd tot de zoegenaomde PKN (Protestantse Kèrk in Nederland). Genoetsjappe of gemeintes zien te sortere nao theologische oriëntatie, in de ierste plaots inorthodox envrijzinneg. Binne de orthodoxe vint me ouch nog 'ultra-orthodoxe' gemeinsjappe die mebevindelek gereformeerd neump (geconcentreerd in 'ne strook vaanRijssen, gemeinteRijssen-Holten, euver Midde-Nederland tot inZieland). In de PKN zien alle theologische hoofgróppe verzameld, meh vrijzinnege zitte dèkser in de PKN en (streng-)orthodoxe zien (väöl) dèkser boete de fusiekèrk gebleve. 't Protestantisme organiseert ziech neet zoe hiërarchisch wie 't katholicisme; centraol euverlègk binne e genoetsjap vint plaots in desynood. De veurgenger weurtdominee geneump; dit is e typisch Nederlands woord.
't Gief ouch klein christeleke genoetsjappe, aofkomsteg oet Amerika en dèks mèt oppervlekkege euvereinkomste mèt 't protestantisme. DeMormone höbbe 'n klein 8.000 lede[53] en höbbe 'nentempel inZoetermeer.[54] DeJehova's getuiges zien mèt good 30.000.[55] DeZevendendaagsadventiste höbbe oongeveer 5.000 aonhengers in Nederland zelf[56] en 'n aonzeenlek aontal lede in Caribisch Nederland.
De historie vaan d'nislam in Nederland leep laank parallel aon de historie vaan Nederlands-Indië. 'Nederlandse' moslims waore dèks Indische studente en aander immigrante. Pas mèt de groetsjaolege immigratie vaan Marokkaonse en Turkse gasarbeiers (en hun femilies, later) kaom dao veranderin in. De ierstemoskee woort in1956 inD'n Haag gestiech;[57] allewijl gief 't 'rs e paar hoonderd. De mieste moslims hure bij desoenniete;aleviete,sji'iete,salafiste enAhmedijne (de stiechters vaan die ierste moskee) zien in de minderheid. 't Aontal moslims löp tege 't mieljoen. Vaan hun is mer good 1% vaan otochtoon aofkóms; wijer zien 't oonder mie Turke, Marokkane, Indiërs, Hindoestaanse Surinamers, Somaliërs en Bosniërs.
'tJoededóm in Nederland, wat tösse 30.000 en 40.000 aonhengers kint, is geconcentreerd inAmsterdam enAmstelveen. Dao vint me versjèllende genoetsjappe, zoewel orthodox es conservatief en liberaol, wie ouch koosjer winkele. Gemeinsjappe boete de hoofstad zien miestal liberaol of neet-religieus vaan aard.
'tHindoeïsme weurt gooddeils door Hindoestaanse Surinamers aongehaange; de hindoes zien in Nederland mèt oongeveer 250.000. 'tBoeddhisme heet in Nederland mier aonhengers oonder otochtone es oonder allochtone; väöl vaan die boeddhistische allochtone zien Chineze. Chineze in Nederland haange ouch dèks 'ttaoïsme of aander Chinees religies aon.
Nederland erkint ouch zoegenaomderieksmonuminte. Daovaan gief 't 'rs in 't land intösse good 64.000.[60] De gemeinte Amsterdam heet mèt (anno 2011) 7512 rieksmonuminte mie es 10 percint in han;[61] Mestreech volg es twiede mèt 1685.[62] Op lieger niveau erkinne provincies en gemeintes ouch monuminte.[63]
Nederland heet ziech 'ne groete naom gemaak in desjèlderkuns. In de middeliewe mós me de Zuideleke Nederlen dao-in nog veur ziech laote, al had 't gebeed eine geniale sjèlder:Jheronymus Bosch (ca. 1450-1516), 'ne religieuze sjèlder. In d'n tied vaan deRepubliek (veural dezeventienden iew, dee me ouch daoveur in Holland degouwe iew neump) woorte veural Hollandse sjèlders wereldbekind.Rembrandt van Rijn (1606?-1669), meister vaan 'tclair-obscur,Johannes Vermeer (1632-1675), meister vaan de leechinval oet lestege heuk, enJan Steen (1625?-1679) zien allein mer de bekindste. Ind negentienden iew kaom deHaagse Sjaol op, 'n gróp landsjapssjèlders, en waor d'n impressionisVincent van Gogh (1853-1890) actief. In 'tmodernisme leep 't land veurop mètDe Stijl, 'n gróp kunstenere die radicaal geometrische abstractie veur ouge hadde; vaan hun isPiet Mondriaan (1872-1944) de bekindste.Theo van Doesburg (1883-1931), ouch lid vaan de gróp, deeg Nederland kinnesmake mèt 'tdadaïsme. Nao d'n oorlog waor Nederland, mètGuillaume Cornelis Beverloo (Corneille; 1922-2010) enKarel Appel (1921-2006), eint vaan de centra veur deCobra-beweging.
Romaansebeeldhouwkuns in Nederland beperk ziech gooddeils tot ornaminte in kèrkgebouwe. In Limbörg waor zoe eineHeimo (fl. 1170-1180) actief, nao wee me 'nHeimo-sjaol heet besjreve. Groete meisters oet degotiek wieClaus Sluter (1350-1406) wèrkde veural boete de Nederlen, in Duitsland. Euver 't algemein steit de beeldhouwkuns in die daog nao Duitse, Franse of Vlaamse trends. In 't prèl begin vaan derenaissance waor in LimbörgJan van Steffenswert (veur 1465-nao 1530) actief (veurbeelder in versjèllende kèrke in 't Maosland); ouch bekind woorte dekoerbenk inDordrech (Groete Kèrk). In de 'gouwen iew' haolde me dèks Vlaominge nao Nederland veur beeldhouwwerk (Jacob Colijns de Nole [1535-1601],Rombout Verhulst [1624-1698]). Daonao sleep de beeldhouwkuns in; pas in d'ntwintegsten iew kaom ze weer op mèt figure wieHildo Krop (1884-1970). 'n Belaankrieke patrones vaan de modern beeldhouwkuns is prinses Beatrix.
In vergelieking mèt de naoberlen heet de Nederlandsefilm laank neet väöl veurgestèld. Veur e deil is dit te verklaore oet de relatief inge merret dee e land vaan 16 miljoen lui en 'n taol mèt 22 miljoen sprekers beie. 'ne Pioneer waorJoris Ivens (1898-1989), meker vaan dèks politiek geëngageerde documentaire. 'ne Wijere veuroorlogse film mèt succes waorBoefje oet 1939. Nao d'n oorlog kaom 't genre op gaank mèt de films (wie Ivens veuraldocumentaire) vaanBert Haanstra (1916-1997). Nog bekinder woortPaul Verhoeven (*1938), dee neet allein in Nederland väöl succes had mètTurks Fruit, meh ouch in Amerika bekind woort.Dick Maas (*1951) zörgde veurhorrorfilms. De Nederlandse filmindustrie reik edersjaor deGouwe Kaver oet.
In degecomponeerde meziek heet Nederland neet de rol kinne speule die 't in de sjèlderkuns späölt. Vaan deNederlandse polyfoniste kaome 'rs mer e paar oet de Noordeleke Nederlen. De belaankriekste en alzeleve mies invloodrieke componis oet Nederland isJan Pieterszoon Sweelinck (1562-1621), deeklaveermeziektradities oet gans Europa bijeinbrach en euver zien lierlinge es de stiechter vaan de Noord-Duitse örgelsjaol gelt. De hoegbarok is vertegewoordeg inUnico Wilhelm van Wassenaer (1692-1766), dee zien wereldbekindeConcerti Armonici 240 jaor laank oonterech aonPergolesi zien touwgesjreve. Roond 1900 waorAlphons Diepenbrock (1862-1921) actief, dee vocale muziek in d'n trant vaanMahler sjreef en dee lèste ouch heet beïnvlood. Prominentemoderniste waoreMatthijs Vermeulen (1888-1967; veural bekind mèt symfonieë in de vrijatonaliteit) enWillem Pijper (1894-1947; 'neneoclassicus, wie de mieste Nederlandse componiste oet zienen tied Frans georiënteerd). Nao d'n Twiede Wereldoorlog woortTon de Leeuw (1926-1996) de belaankriekste veurvechter vaan internationaol trends oet d'navant-gardemeziek. Um häöm heer waore oonder miePeter Schat (1935-2003),Jan van Vlijmen (1935-2004) enSimeon ten Holt (1923-2012; later bekind mèt minimal music) actief. Ouch kaom 'n bleujendeimprovisatiescene op, die es 'typisch Nederlands' gelt en wèrk op de grens vaan modernejazz en gecomponeerde meziek, mèt figure wieWillem Breuker (1944-2010) enMisha Mengelberg (1935-2017).Louis Andriessen (*1939) maakde internationaal naom mètminimal music dee doorStravinski is beïnvlood.
Nederlandsevolksmeziek is veur e groet deil historisch, dat wèlt zègke tot de tradities die veurfolkloriste intrèssant zien, al in de negentienden iew bekans stèlvele. 't Gief väöl zaankbeukskes oet vreuger tije, die evels miestal allein de tekste geve en gein wijsaonduidinge höbbe. Door intensief oonderzeuk lök 't miestal de melodie bij de teks te vinde.[65] Volksleedsjes die in Nederland in de negentienden en twintegsten iew nog woorte opgeteikend, zien gemeinelek tonaol en in majeur. Oetzunderinge beejeVolendam[66] (gemeinteEdam-Volendam, Noord-Holland) enHoogeloon[67] (gemeinteBladel,Noord-Braobant), boe me nog nao d'n oorlog mineur-melodieë kós opteikene. Instrumentaal tradities concentrere ziech roontelum detrèkzak en deblaosmuziek, instruminte die in de negentienden iew binnekaome. OpTerschelling (provincie Friesland) heet me evels awwer muzikaal tradities behawwe (volksvioolspeul). De blaosmuziek is populair gebleve inFriesland (vasteland) meh veural inLimbörg, boe eder groeter dörp wel 'nfamfaar ofhermenie heet. Veural in Limbörg ouch besteit 'n levendege zaankcultuur roond devastelaovend.
'n Gans aander populair traditie is 'tlevesleed, ouch welsmartlap geneump, wat ziech veur d'n oorlog bij amusemintszengers oet operatradities oontwikkelde.Willy Derby (1886-1944),Mary Servaes (Zangeres zonder naam; 1919-1998) enAndré Hazes (1951-2004) woorte dao bekind mèt, zoe good wie de producinteJohnny Hoes (1917-2011) enPierre Kartner (1935-2022). 't Levesleed is dèks ing verboonde mèt de Duitseschlagertraditie (die in Nederland ouch good bekind is) en flirt allewijl soms ouch mèt de popmuziek (Jan Smit [*1985]). E zier volks subgenre vaan 't levesleed steit bekind espiratemuziek.
Groetstegezèt in Nederland isDe Telegraaf, mèt e sterk populair karakter en 'n rechse oriëntatie. Aander daagblajer zienDe Volkskrant (links en maoteg populair),NRC Handelsblad (oonaofhenkelek en elitaristisch),Algemeen Dagblad (populair en regiogeriech) enTrouw (vrijzinneg-christelek); daoneve gief 't nog get kleinder gezètte en gans get regionaol daagblajer.
Bij depubliekeradio en detelevisie is e systeem vaanumroopvereineginge vaan krach, wat uniek veur Nederland is. 't Hèlt in tot ideologisch gekleurde umreup (beveurbeeld de socialistischeVARA, de katholiekeKRO en d'n orthodox-protestantsenEO) same hunne zendtied verdeile euver de besjikbaar radio- en tv-kenale. Radio-oetzendinge gief 't in Nederland al sinds1919, tv-oetzendinge sinds1951. Me kint (sinds1989) ouch versjèllendecommercieel radio- en tv-kenale.
Academiegebouw in Leiden, hoofkerteer vaan de ajdste (1575) universiteit in Nederland.
Nederland kintlierpliech vaan 't viefde tot 't zestiende jaor. Gemeinelek zoe vaan 't veerde tot 't twelfde jaor doorlöp 't keend debasissjaol, daonao volg 'tvoortgezat oonderwies, wat ziech vertek invmbo (beroopsoonderwies),havo envwo (wetensjappelek oonderwies). Vervolgopleiinge veur die drei zien respectievelekmbo (middelbaar beroopsoonderwies),hbo (hoeger beroopsoonderwies) enuniversiteit. Nederland tèlt veertien gesubsidieerde (twie inAmsterdam, wijer inGroninge,Enschede,Utrech,Wageningen,Nimwege,Delft,Leiden,Rotterdam,Tilburg,Eindhove enMestreech en 'n Ope Universiteit) en vieferkinde universiteite (veur 't bedriefsleve: Nyenrode inBreukelen en Nimbas in Tilburg/Eindhove; of speciaal veur 'n levesvisie: theologische universiteite inKampen,Apeldoorn en de Universiteit veur Humanistiek in Utrech). Nederland kint de zoegenaomdevrijheid vaan oonderwies, wat de ruimde gief veur veural basissjaole en middelbaar sjaole op confessionele of oonderwiesfilosofische groondslaag.
Nederlands voetbalèlftal op 't WK vaan 1974, veur de finale tege Wes-Duitsland.
De populairste sport is ouch in Nederland 'tvoetbal. Dit weurt in alle deile vaan 't land op amateurbasis gespäöld. Ouch bestoon twie professioneel divisies veur de manslui (Ieredevisie enKeuken Kampioen Divisie) en'n klein veur de vrouwlui. 'tNederlands hierevoetbalèlftal huurt bij de bèste vaan de wereld meh is nog noets kampioen gewees. De populariteit en prestaties vaan 't vrouwluivoetbal blieve in Nederland evels achter. D'n aandere nationale sport issjaatse, wat in Nederland mier weurt gedoon es boe ouch op de wereld. 't Is 't populairste in Friesland; wijer geneet 't ouch populariteit in Euverijssel en de Hollande.Körfbal, bekans exclusief in Nederland gespäöld, is in 't weste en midde vaan 't land populair.Hockey is geleef oonder deelite; de Nederlandse hockeyclubs en nationaol èlftalle (manslui en vrouwlui) hure bij de wereldtop.Fietserenne is 't bekindste in Noord-Braobant en Limbörg. Ouch in 'tzwumme,judo,volleybal en in depeerdssport höbbe de Nederlanders naom gemaak.
Prehistorische voondste zien in Nederland dèkser in 't ooste es in 't weste gedoon, umtot 't ummer waterriek en lieggelege weste dèks oonderleep of moerasgebeed waor. Ouch waor iniestije 't noorde dèksvergletsjerd ofpoolweuste, zoetot artefacte oet die periode dèkser in 't zuie zien te vinde.
Oeraw voondste deeg me in Limbörg; 'tBelvédèremets moot mesjiens zelfs aon d'nHeidelbergmins weure touwgesjreve.[68] Oet Noord- en Oos-Nederland zien inkel voondste oet 't midde-paleolithicum bekind, geassocieerd mètNeanderthalers.[69] Nog versjèllende aander culture oet 't paleolithicum enmesolithicum zien oet 't land bekind. De ierstelandbouwers op later Nederlandse groond waore 't volk vaan debandkeramische cultuur (ca. 5000 v. Chr.), wat veural in Midde-Europa leefde meh ziech ouch in 'tHeuvelland vestegde. Ouch nog oet 'tneolithicum stamp detreisterbekercultuur (4350-2700 v. Chr.), die in Noordoos-Nederland leefde en inDrenthe dehunebèdder naoleet. Ze zien verdroonge door detouwbekercultuur, die algemein weurt geassocieerd mèt (d'n opmarsj vaan) deIndogermane, en in häör verspreiing de hölp zal höbbe gehad vaan 'traad en dedomesticatie vaan 't peerd. De lèste vaan de neolithische bekerculture waor deklokbekercultuur (2700-2100 v. Chr.), die euver gans Wes- en Midde-Europa bekind is meh zoewoer zienen oersprunk in Oos-Nederland sjijnt te höbbe gehad.
Vaanaof 't twiede millennium veur Christus begint in Nederland debroonstied; koper en tin zien neet in Nederland te vinde en de volker in kwestie mote aofhenkelek zien gewees vaan handel. 'n Nederlandse broonscultuur waor de zoegeneumdeHilversumcultuur, die in väöl hoeger gelege deile vaan 't land te vinde is. D'niezertied associeert me mèt deHallstattcultuur en deLa Tènecultuur. Vaan al dees volker is neet good bekind of zeKelte daan welGermane waore; 't is evels woersjijnelek tot de lèste in dezen tied 't land binnekaome. Wie de Romeine de Nederlen binnevele, leefde hei in 't zuie Keltische volker (bekind es deAw Belzje), en in de res vaan 't land Germaanse.
Prehistorischetoponieme in Nederland zien oonder mie oonverklaorde reviernaome en bepaolde plaotsnaome - naome wieZeist,Houten enZöstere zouwe op e pre-Indogermaans substraot kinne trökgoon - zoewie Keltische naome wieGelaen,Lemieësj enNimwege (de ajdste stad vaan Nederland), en Germaanse toponieme wieWadenoijen (gemeinteTiel; iersten iew:Vadam)
De campagne vaanCaesar oonderworp alle Gallische stamme - dao huurde de Belzje in Zuid-Nederland ouch bij - meh umtot ze liever water es grens hadde, liefde deRomeine alles oonder deRijn bij 'tRiek in. Dees revier had toen häören hoofloup oongeveer bij d'n huiegeKromme Rijn enAwwe Rijn. Dit had tot gevolg tot ouch de Germaans sprekendeBatave enCaninefate (in 't huieg Zuid-Holland) bij 't Riek kaome te hure. Daobij kaom tot de (Keltische)Eburone oet 't huieg Nederlands en Belsj Limbörg gooddeils waore oetgemaord, en tot de (Germaanse)Tóngere (Tungri) hun plaots innaome.
Kort tenao woorte ouch deFrieze oonderworpe; in 't midde vaan d'n iersten iew móste ziech de Romeine weer tröktrèkke achter de Rijn, wie dit volk in opstand kaom en 't Romeins leger de aander Germaanse stamme neet oonder controle kreeg. In69 kaome ouch de Batave in opstand, oonderJulius Civilis; dezen opstand woort mer mèt meujte bedwoonge. Vaan de res vaan deRomeinsen tied in Nederland is minder bekind. De Romeine höbbe ziech veural laanks delimes (dus aon de zuidkant vaan de Rijn) en inZuid-Limbörg gevesteg. In dat gebeed vint me versjèllende naome vaanLatiensen oersprunk, wieMestreech (Mosae Trajectum) enZumpelveld in 't zuie, enTricht,Utrech (Trajectum) enKesteren (gemeinteNeder-Betuwe;Castra) in 't midde. Tege 't ind vaan de Romeinsen tied moot ziech 't christendom zien begós te verspreie;Sintervaos weurt mèt de keerstening vaan de Tóngere geassocieerd. Mèt de ineinstorting vaan 't Romeins Riek in deveerden iew verlete de Romeine ouch de Nederlen.
Wat in d'n tied vaan deGroete Volksverhuizinge perceis in Nederland is gebäörd, liet ziech door e totaol gebrek aon gesjreve bronne neet achterhole. In eder geval leefde nao inkel iewe drei Germaanse volker in Nederland: deFrieze in 't noorde en weste (of 't um dezelfde Frieze geit wie veur de volksverhuizing, is oondudelek en volgens sommege neet woersjijnelek), deFraanke in 't zuie en deSakse in 't ooste. De Fraanke waore al vreug, op las vaan keuningClovis, tot 't christendom bekierd, wat in hun gebeed daan ouch algemein waor. In d'nachsten iew weurt de zaak weer dudeleker es de Fraanke achterein de Frieze (734, doorSjarel Martel) en de Sakse (doorSjarel de Groete) oonderwerpe. Ouch hun weurt 't christendóm opgelag; bisjopsstad veur de Nederlen weurt Utrech. Evangelieprekers oonder de Frieze, wieWillibrord enBonifatius, kaome väölal oetIngeland. Aander plaotse vaan einege beteikenis in 't daan zier dunbevolk Nederland zien Nimwege (boe Sjarel de Groete 'nepalts had), Mestreech,Deventer,Dokkum,Dorestad enWitla.
Nao d'n doed vaan Sjarel de Groete en de dao-opvolgende conflikte weurt Nederland bij 'tVerdraag vaan Verdun (843) gooddeils ingedeild bij 'tKarolingisch Midderiek, tenao bij 'tVerdraag vaan Meerse zoe good wie compleet bij 'tDuits Riek, wat tot in de zeventienden iew zoe zal blieve. In deen tied hiers in de Nederlen relatieve veurspood; zeker ouch Dorestad weurt 'n rieke handelsplaots. Deze riekdom trèk de invallendeNoormanne aon, die versjèllende plaotse brandsjatte.
Ridderzaol in Den Haag, gebouwd op las vaan d'n Hollandse graof Floris V.
Wie in gans 't Duits Riek (en in zekere zin gans Wes-Europa) trèkke vaanaof dezen tied lienmaander ummer mie mach nao ziech touw, zoetot de Nederlen staotkundeg oetereinvalle. Aon 't begin is de mechtegste lienmaan nog de bisjop vaan Utrech, dee neve de kèrkeleke mach euver 't groetste deil vaan 't gebeed ouch groete deile vaan Midde- en Oos-Nederland wereldlek controleert. Aander plaotselieke lienmaander zien de graove vaanHolland (graofsjap gevörmp in d'ntienden enèlfden iew) enZutphen. De graove vaanVlaondere, de hertoge vaanBraobant en de graove, later hertoge vaanGelder, die residentie hawwe boete wat me allewijl Nederland nump, höbbe ouch oetgebreide bezittinge; Zutphen kump in1138 aon Gelder.
Veural Holland weurt loupende demiddeliewe ummer belaankrieker. Oersprunkelek umvat 't allein mer get bezittinge in de duine vaan 't huieg Zuid-Holland, later breit 't zien economische mach oet mèt stei wieDordrech enDelft, en annexeert 't väöl Utrechs groondgebeed. Al in1018, in deSlaag bij Vlaardingen, dwinge de graove vaan Holland 't tolrech aof: de keizer, dee zie leger dao weurt verslage, had dao tot daan touw 't alleinrech op. Ouch weure de moerasse in 't binneland (in de regio die me noe 'tGreun Hart neump)oontgonne en veurveeteelt gesjik gemaak. Dit maak 'nen enorme bevolkingsgreuj meugelek. DeWes-Frieze weure inddaartienden iew doorFloris V oonderworpe. Ouch pakke de Hollenders 't groetste deil vaanZieland, boe ze mèt de graove vaan Vlaondere um vochte.
De Braobanders höbbe oonderwijl 't groetste deil vaan wat allewijlNoord-Braobant is in han gekrege.Friesland tösse Vlie en Lauwers behèlt zien relatief zelfstendegheid, oondaanks aonspraoke vaan Floris op ouch dat deil.Limbörg is in deen tied 'ne politieke lappedeke, boe versjèllende veural klein voorste en hiere lokaol bezittinge höbbe. 'ne Wijeren trend, ouch neet oonbekind in Europa, is de ummer greujende mach vaan de stei ten koste vaan d'n adel. Dit zuut me in Holland (boe de graove ziech dèks mèt de börgers verbinde tege de riddersjap), meh ouch in Braobant en in deIJsselstei,Kampen veurop, die bleuje door hun lidmaotsjap vaan deHanze.
In de late middeliewe woort d'n trend vaan sjaolverkleining weer umgekierd. Voorste perbeerde hun mach oet te breie door verstandshouweleke die hun personeel unies opleverde. Holland enHenegouwe waore sinds1299 al vereineg; later kaome die euveregens inBeiers bezit. 't WaorFilips de Goje, hertog vaan Bourgondië, dee in1430 Braobant erfde en in1433 Holland en Henegouwe wis te pakke, dee de Nederlen (noord en zuid) begós te vereinege; heer had boete de geneumde geweste ouch Vlaondere,Luxembörg en 'tHertogdóm Limbörg. Poginge um ouch Gelder te oonderwerpe mislökde. De vereineging vaan de Nederlen woort gecompleteerd oonderSjarel V, dee achterein Friesland (1524), 't Stiech (Utrech) en Euverstiech (Euverijssel, allebei 1528),Groninge mètDrenthe (1536) en tot slot ouch Gelder (1543) inliefde. De vereinegde Nederlen oonder de hertoge vaan Bourgondië neump me deBourgondische Staot; later, es Sjarel V de gebeje in han krijg, sprik me vaan deBourgondischeKreits, dee in1548 weurt opgeriech. De Nederlen woorte vaanaof deen tied bestuurd door 'ne landvoog, dee in naom vaan de keizer regeerde.
Bij 't aoftrejje vaan Sjarel V in1555 gónge de Nederlen euver op keuningFilips II vaan Spaanje, dee geine keizer waor en neet alle Habsbörgse len erfde. 't Waor oonder häöm tot de Nederlen in opstand kaome. Nao e paar jaor koos heer definitief zien residentie in Spaanje en leet de Nederlen euver aon zie haafzösterMargaretha vaan Parma, landvoogdes vaan de Nederlen. In de jaore die volgde naom de oonvrei touw: me klaagde euverbelastinge (die woorte geïnd meh neet in de Nederlen besteid), en 't sterk opkoumendcalvinisme woort oonderdrök. Religieuzen oonvrei leide in1566 tot deBeelderstörm in kathelieke kèrke. Dit brach de keuning detouwFernando Álvarez de Toledo, hertog vaan Alva, es landvoog te installere.
Alva zien beneuming wèrkde contraproductief: heer kaom bekind te stoon es tiran en wèkde nog mie weuj oonder de Nederlandse bevolking. ZieneRaod vaan Beroerte straafde alle oontrouw edele mèt oonthoofding; dit brach prinsWöllem vaan Oranje in1568 detouw oet te wieke nao Noord-Duitsland (lutheraons). Nog datzelfde jaor perbeerde heer de Nederlen binne te valle um Alva te verdrieve; dit mislökde. Mèt dees campagne begós d'nTachtegjaoregen Oorlog, ouch wel bekind es d'n Opstand. 'n Nui belasting, deTiende Penning, die Alva in1569 wouw inveure, zörgde veur nog mie tegestand.
D'n Opstand kaom pas good op gaank in1572, wie deWatergeuze vaanoet zie versjèllende stei innaome, te beginne mètBrielle (op 1 aprèl). Al gaw koos de ein nao de aander stad de kant vaan Oranje en de Geuze, zoetot nog datzelfde jaor inDordrech de ierste calvinistische Staote vaan Holland bijein kaome (al waorAmsterdam nog neet debij). De Spanjole gónge in d'n tegenaonval, meh kóste mer mèt väöl meujteHaarlem innumme (1573), en móste campagnes tegeAlkmaar ('vaan Alkmaar de victorie') enLeiden (1574, 'Leids oontzèt') opgeve. Alva woort al gaw vervaange doorDon Requenses en in1576 slote alle geweste dePacificatie vaan Gent. Dees vrei doort evels mer kort:Alessandro Farnese, hertog vaanParma, de nuie landvoog, sloot es alternatief deUnie vaan Atrecht (1579), boe-in de zuieleke geweste ziech katheliek verklaorde, en datzelfde jaor slote de protestantse noordeleke geweste deUnie vaan Utrech. Dit beteikende 't begin vaan de splieting tösse de Noordeleke en Zuieleke Nederlen. De ierste opstandelinge waore neet op 'ne breuk mèt Spaanje oet, meh in1581 zwore ze Filips II aof mèt 'tPlakkaot vaan Verlaoting. Nao de maord op Wöllem vaan Oranje perbeerde de Nederlen nog oonder de (protestantse) Ingelse kroen te koume, meh vaanaof1587 beneumde me geine nuie landvoog mie. Vaanaof toen waore de Nederlen 'n losse federatie die me deRippubliek vaan de Zeve Vereinegde Nederlen is goon neume. Holland waor in deze staot 't dominant gewes.
Wijer verluip vaan d'n oorlog en Vrei vaan Munster
Intösse hadde de Spanjole al groete stökker land in 't zuie en ooste trökvereuverd op de Rippubliek. Allein in 't weste en veural op zie kóste de Nederlanders ziech hawwe. 't Tij kierde vaanaof 1590 oonder bevel vaan prinsMaurits vaan Oranje, dee zoe good wie alle gebeed bove de groete reviere trökpakde. Ouch begós roond 1600 de koloniaol expansie vaan 't nui riek; de in1602 opgeriechdeVereinegde Oosindische Compagnie (VOC) bouwde e riek in 't ooste op (Kaap de Gooj Hoop en zeker ouchIndië), veural ten koste vaan dePortugeze. In1609 slote de Nederlanders en Spanjole 't Twelfjaoreg Bestand. In deen tied kaom 't tot sterke politieke spanninge tösse prins Maurits en de HollandseraodspensionnairVan Oldenbarnevelt, wat ziech vertaolde in religieus ooneinegheid tösseremonstrante en contra-remonstrante. De ierste woorte verboje en Van Oldenbarnevelt, dee ze had gesteund, woort oonthoof. In1621, wie 't Bestand indegde, woort ouch deWes-Indische Compagnie opgeriech, die e koloniaol riek in Amerika opbouwde en ziech veural riechde op deslaovehandel. Vaanaof1625 woort de gestorve Maurits opgevolg doorFrederik Hendrik vaan Oranje, bijgeneump de 'Steidedwinger', dee nog groete stökker in Zuid-Nederland trökpakde. De bevolking waor dao intösse al ferm katheliek en is dat ummer gebleve, ouch al door de relatief religieus tolerantie in de Rippubliek. De beginsele vaan 't calvinistisch geluif in de Nederlen woorte bepaold op deSynood vaan Dordrech (1618-1619) In1648 woort indelek 'n ind gemaak aon d'n oorlog, en wel in deVrei vaan Munster, dee ouch d'nDaartegjaoregen Oorlog beïndegde. Heibij stapde de Rippubliek definitief oet 't Duits Riek, en woort de staot noe door Spaanje en de Habsbörgers erkind.
De Rippubliek wie ze in 1648 woort erkós waor 'n losse federatie vaan zeve, eigelek ach staote zoewie get bijgebeed, die bij benaodering 't huieg Nederland umvatde. Groete deile vaan veural Midde-Limbörg hoorte neet debij, en in 't Revieregebeed waore inkel feodaol dwergstäötsjes die, umtot ze neet oonder ein vaan de provincies vele, de jure ouch oonaofhenkelek waore (in feite vazalstaote vaan de Rippubliek). 't Centraol parlemint, boe-in Holland domineerde, waor deStaote-Generaol. DeGeneraliteitslen (groof-eweg 't huiegZiews-Vlaondere,Noord-Braobant en groete deile vaan Limbörg) waore wingeweste zoonder eige bestuur, die direk oonder de Staote-Generaol vele. De binnelandse politiek waor gooddeils de zaak vaan de apaarte geweste. 't Plaotselek bestuur waor op 't land nog gooddeils in han vaan de liege (land-)adel, in de stei evels vaan aonzienleke femilies (regente) die zitting naome in devroedsjap en oet hun midde de börgemeister(s) koze.
't Nui land, wat al sterk in opkoms waor, maakde in dees jaore 'n groete bleuj door; me sprik in Nederland vaan deGouwen iew. Neve economische veurspood waor 't land 'n groete ziemach, mèt de al geneumde kolonië op zie. Dit leide tot versjèllende zieoorloge mèt Ingeland, de zoegeneumdeIngelse Oorloge. D'n iersten oorlog (1652-1654) indegde oonbeslis; in d'n twiede (1665-1667) waor de Rippubliek d'n dudeleke winner. Heibij verloor de staot al-evelNui-Nederland (mèt Nui-Amsterdam, 't huiegNew York) aon de Ingelse, pakde evelsSuriname vaan ze aof. De admiraols oet bei oorloge,Maarten Tromp resp.Michiel de Ruyter, woorte allebei verierd es ziehelde. In dees jaore waor 't de regente ouch gelök nao d'n doed vaan stadhawwerWöllem II geine nuie stadhawwer te beneume in vijf vaan de ach geweste (Ierste Stadhawwerloes Tiedperk). Neet allein op economisch en militair gebeed bleujde de Nederlen, ouch op artistiek gebeed zuut me de jaore 1648-72 es de gouwen iew, um de versjèllende geniaolsjèlders en gruutsebouwwerke die in dezen tied versjene.
In1672 evels kaom de Rippubliek oonder zwoeren drök te stoon. Ze woort tegeliek aongevalle door 't Fraankriek vaanLowie XIV ('n absolute euvermach),Ingeland en de bisdommeKölle enMunster. Dit brach crisis teweeg (1672 kaom zoe bekind te stoon es 'tRampjaor), en de roop um 'ne groete leismaan woort sterker. Volksweuj tege de regente brach raodspensionairJohan de Witt tot val (dee kort tenao gelynch woort), en de Oranjes kaome weer aon de mach, mèt stadhawwerWöllem III. Oondertösse waore de invasies euver land tot stèlstand gebrach, door deHollandse waterlinie en door de tegestand vaan de belegerde stad Groninge, dewijl 't de Ingelse (dit deil vaan 't Rampjaor weurt d'nDaarden Ingelsen Oorlog geneump) neet gelök waor euver zie binne te valle. Vaanaof ind1673 vertrokke de boetelandse tróppe oet de Nederlen.
In1688 woort Wöllem III ouch keuning vaan Ingeland; 'n coalitie die zeker ouchtrop geriech waor um de expansie vaan Fraankriek tege te hawwe. In dat jaor braok deNegejaoregen Oorlog mèt Fraankriek oet (in1697 beïndeg mèt de vrei vaanRijswijk). Wöllem III storf in1702 kinderloes, boemèt 'tTwiede Stadhawwerloes Tiedperk begós (in zès vaan de ach staote; in veer daovaan zouw 't zelfs tot1747 dore). De politiek vaan Wöllem woort wel doorgezat; vaan 1702 tot1713 voch de Rippubliek mèt in deSpaonse Successieoorlog. De oorloge hadde 't land oonderhaand financieel oetgepöt. Bij deVrei vaan Utrech, die d'n oorlog beïndegde, kreeg de staot welStaots-Bove-Gelder in han; ouch woort de Franse expansie gestop.
Paleis aon de Kneuterdijk (1730). In dezen tied kaom de kuns in de Rippubliek oonder Fransen invlood.
In d'nachtienden iew kaom de Rippubliek in väöl opziechter tot verval. Economisch haolde haves wieHamburg enOostende die vaan Amsterdam in, militair woort Ingeland, noeGroet-Brittannië, definitief sterker en in de binnelandse politiek heersde stagnatie: de regentefemilies hele ziech oonderein in stand. Pas wie de Rippubliek ouch betrokke raakde bij d'nOosteriekse Successieoorlog (1741-1748) en wie Franse tróppe in1747 't groondgebeed vaan de Rippubliek binnevele, woorte de Oranjes weer euveral in iere herstèld:Wöllem IV woort stadhawwer veur 't leve vaan alle geweste, daobij woort zien functie vaan noe aof aon èrfelek. Heer storf al in1750 en ziene zoonWöllem V waor nog mer twie jaor. Heer woort oonder regentsjap gezat. Ouch wie heer volwasse woort, bleek heer geine gesjikde leismaan. Dit versterkde de democratische tendenze, die ouch in de Rippubliek waore opgekoume (patriottebeweging). In1780 raakde Nederland nog ins in oorlog mèt Groet-Britannië, deeskier umtot 't land de zjus aofgesjeieVereinegde Staote steunde. Nederland verloor d'n oorlog en de positie vaan de prins woort hendeg zwaak. In1785 naome de patriotte 't gewestelek bestuur vaan Holland en Utrech euver. Dezen opstand woort twie jaor later oongedoon gemaak door d'n inval vaan dePruse, op vraog vaan prinses Wilhelmina, vrouw vaan Wöllem V en zöster vaan de Pruse keuning. In1793 verklaorde de Franse Rippubliek d'n oorlog aon de Nederlen, en allewel tot 'nen iersten aonval mislökde, lepe de Franse legers 't land in jannewarie1795 definitief oonder de voot.
Heimèt begint wat me in Nederland deFransen tied is goon neume. Umtot de zuieleke Nederlen al in1794 waore geannexeerd, begint in sommege deile vaan Limbörg dee Fransen tied ei jaor ieder. 't Land woort umgeduip tot deBataafse Rippubliek, en allewel tot die vaanaof 1801 officieelBataafs Gemeinebès hètde, sprik me veur de gansen tied tot1806 vaan de Bataafse Rippubliek. Ziews-Vlaondere en Limbörg mós 't aofstoon aon de Franse Rippubliek, dewijl 't euvergebleve land feitelek 'ne vazalstaot waort. Staotsgrepe waore aon de orde vaan d'n daag. Um nog mie grip op de noordeleke Nederlen te kriege, riechde Napoleon in1806 'tKeuninkriek Holland op, boevaan zie broorLowie Napoleon keuning waor. Oondaanks 't cultuurversjèl woort heer 'ne geleefde keuning. Wel mós 't Keuninkriek in december1809Walcheren aon Fraankriek aofstoon, en in miert1810 de res vaan Zieland zoewie alles bezuie deWaal. Op 13 juli woort tot slot gans Nederland bij 't Frans Keizerriek gevoog.
Oonder Napoleon móste de Nederlanders (wie de aander Franse börgers) jónghiere veur deGrande Armée lievere, en woort d'n handel mèt Ingeland verboje (Continentaol Stèlsel). Positief effek waor tot de Nederlen veur 't iers 'n staotkundege einheid woorte, wat 'n ind brach aon de iewelang staotkundege en juridische versnippering.
Nao de val vaan Napoleon in deSlaag bij Leipzig perbeerde me de Fraanse te verdrieve.Prins Wöllem, zoon vaan de stadhawwer, dee in de tössentied in Ingeland had gewoend, landde op 30 november1813 inScheveningen.
Al nao inkel daog naom Wöllem d'n titel soeverein-voors vaan de Nederlen aon, en kaom 't land bekind te stoon es 'tSoeverein Voorstedóm vaan de Nederlen. Veuriers bestoont 't land nog allein oet de noordeleke Nederlen, mèt inbegrip vaan de vreuger neet bij de Rippubliek hurende lendsjes in veural Midde-Nederland. Ouch de kolonië, vreuger 't particulier bezit vaan de compagnies, woorte noe staotsbezit. Wel mós Nederland deKaapkolonie aon Groet-Brittannië aofstoon; in de Fransen tied hadde de Britte de Nederlandse kolonië euvergenome. Aanders es de Rippubliek waor dit voorstedóm 'nen unitaire staot mèt 't zwoertepunt bij de nationaol regering. Al gaw evels begós Wöllem aonspraok te make op de zuieleke Nederlen, wat veur de Fransen tied tot de Habsbörgers had gehuurd meh boe de Franse nog zaote. Nao de oontsnapping vaan Napoleon en deSlaag bij Waterloo, boe ouch Nederlandse tróppe aon mètdege, besloot 'tCongrès vaan Wene dezen eis te acceptere. 't Vereineg Keuninkriek vaan de Nederlen zouw groof-eweg bestoon oet de aw Rippubliek mèt zien vazalle, de aw Oosteriekse Nederlen en 't Luikse.Luxembörg kaom in personeel unie mèt Nederland; keuning Wöllem I behandelden 't es 'n Nederlandse provincie. Veur 't iers sinds 1579 waore de Nederlen heimèt weer politiek vereineg.
Wöllem, deeKeuning Koupmaan woort geneump, daankde deze bijnaom aon de krach boemèt heer 't herstèl vaan 't land oppakde. Heer wouw de industrie in 't zuie en d'n handel in 't noorde oontwikkele en leet kenale graove en spoorweeg aonlègke, 'n noviteit in dees jaore. Toch greujde in 't zuie d'n oonvrei euver 't Nederlands bewind. Me voolt geine band mèt de Oranjes, me voolt ziech gediscrimineerd es kathelieke, de zuieleke geweste waore op de ministeries slech vertrooje en de verordening tot me in de 'Vlaoms' sprekende gebeie Nederlands ketoer mós hawwe, veel verkierd: de elite waor al sinds jaore aon 't verfranse. In1830 kaom 't inBreusel tot 'nen opstand. Aonvenkelek wouw de elite ziech bij Fraankriek aonslete, meh umtot de groete Europese machte dat land neet obbenuits wouwe versterke, besloot me ziech los te make es 'tBelsj.Wes- enOos-Vlaondere,Antwerpe,Zuid-Braobant,Henegouwe,Name,Limbörg,Luik enLuxembörg slote ziech bij d'n opstand aon, 't ouch katheliek meh dudeleker Nederlands Noord-Braobant evels neet.
In1840 mós Wöllem I um emorganatisch houwelek aoftrejje; ziene zoonWöllem II naom d'n troen euver. Allewel tot in Nederland noets 'n revolutionair stumming heersde, kloonk in1848 ouch hei de roop um democratie. Oondaanks aonvenkeleke weigering stumde de keuning dao-in touw, en in1848 stèldeJohan Rudolph Thorbecke de ierste Nederlandse constitutie op (t'r vervaanging vaan deCode Napoleon en bijkoumende later wètte). Hei-in woort 't keesrech sterk oetgebreid; deTwiede Kamer woort verkoze mèt e distriktestèlsel boe alle rieke manslui veur kóste stumme. Neve 't parlemint kraog ouch 't kabinèt väöl mie mach. E jaor later storf Wöllem II; heer woort opgevolg door ziene zoonWöllem III. In dezen tied oontwikkelde ziech dudeleke facties: liberaole, anti-revolutionaire en conservatieve. Partije zouwe pas later weure gevörmp.
In d'n tössetied greujde de belaankstèlling vaan Nederland veur Indië. In vreuger iewe waore kolonies veural handelsposte gewees, noe begós me systemastisch 't gans gebeed te oonderwerpe. Deils kaom dit door touwgenome kinnes vaan groondstoffe, deils ouch door nationalisme en paternalistische gedachtes ('t bringe vaan besjaving bij 'oonderontwikkelde' volker). OpJava stèlde me 'tCultuurstèlsel in, boemèt de landadel en de Nederlanders de plaotseleke bevolking belastinge oplagte. Dit stèlsel bleek evels oongemein zwoer op de plaotseleke bevolking te duie, en ouch al oonder drök vaan 't bookMax Havelaar sjafde me 't aof.
Nederland waor in dees jaore, get laankzamer es de umringende len, geïndustrialiseerd geraak, en ouch hei brach dit groeten ermooj mèt ziech mèt. 'tSocialisme kaom in dees decennia laankzaam meh zeker op (Ferdinand Domela Nieuwenhuis). In1874 woortkinderarbeid bij wèt verboje. 'n Wètsverandering vaan1896 breide 't aontal kezers sterk oet: neet allein de elite meh ouch 't 'volk' kós noe mètstumme. Dit brach de socialistischeSDAP (oonderPieter Jelles Troelstra) in de Kamer, meh breide veural d'n invlood vaan de christeleke struiminge oet (RKSP,ARP,CHU). Wöllem III storf in 1890, zien tienjaorege dochterWillemien woort keuningin, tot1898 oonder regentsjap vaan häör maEmma.
In d'nIerste Wereldoorlog bleef Nederland neutraol, umtot d'n Duitse keizer devaan aofzaog door Nederland te trèkke. D'n oorlog aon alle kante (zeker ouch op zie) brach wel groete economische stagnatie mèt, en 't revolutionair klimaot wat aon 't ind vaan d'n oorlog touwnaom, deeg ziech ouch in Nederland veule. In1917 besloot 'tkabinèt-Cort van der Linden ('t lèste liberaol kabinèt tot 2010) tot de inveuring vaan algemein keesrech veur manslui - twie jaor later ouch veur vrouwlui - wat de socialiste en christene nog sterker in 't zaol zat. Wie kort veur 't oorlogsind revoluties oetbraoke inRusland,Oosteriek-Hongarije enDuitsland, perbeerde Troelstra ouch ein in Nederland te oontketene, wat mislökde.
In 'tInterbellum stoont Nederland bekans permanent oonder de 'rechte coalitie' vaan de drei christeleke partije;Hendrikus Colijn leide neet minder es vief kabinètte. Wie deGroete Depressie oetbraok, raakde dit ouch Nederland; umtot Colijn neet wouw liene en pas in1936 degouwe standaard losleet, heel dit laank aon. D'n aonhaank vaan de SDAP, meh ouch vaan decommunistischeCPH, greujde, en 'tfascisme kaom op mèt deNSB. In1939 kaom 't tot e novum door de deilnaome vaan de SDAP aon 'tkabinèt-De Geer II.
In 't Interbellum woort ouch begós mèt deZuiderziewerke, 't indamme en deils druuglègke vaan wat later 'tIJsselmeer woort, nao 't plan vaan minister ir.Cornelis Lely.
Me had gehoop in d'nTwiede Wereldoorlog weer neutraol te blieve, meh op10 mei1940 veelnazi-Duitsland Nederland, 't Belsj en Luxembörg in. Väöl tegestand kós 't Nederlands leger neet beie (oondaanks fel gevechte bij d'nAofsleetdiek, deGrebbeberg en deMoerdijkbrögk); nao vief daog braoke de Pruse alle verzèt doorRotterdam te bombardere. De keuninkleke femilie en de regering waore naoLonde gevlöch. Um dees rei maakde 't Duits bewind vaan Nederland eriekscommissariaot, boebij neet allein 't militair bewind meh ouch 't börgerlek bestuur in Duitse han kaom. D'n OosteriekerArthur Seyss-Inquart woort riekscommissair. In 't ierste oorlogsjaor perbeerde de bezètter de orde zoe väöl meugelek te behawwe um 't Nederlands volk veur ziech te winne; vaanaof 1941 evels woort de bezètting helder. Toen begós de systematische oetsleting vaanJoede oet 't opebaar leve (wat in Amsterdam leide tot deFibberwariestaking), 't verbod op alle politieke partije boete de NSB en d'narbeidsinzèt, boe väöl manslui veur oonderdoke.
Intösse waore de kolonië nog oonbezat Nederlands gebeed, meh in december 1941 kaom Nederland ouch in oorlog mètJapan. Dit land veel e paar maond later Nederlands-Indië binne, wat 't zoonder väöl meujte oonder de voot leep. De bevrijing vaan Indië zouw veur e groet deil pas nao de Japanse capitulatie plaotsvinde.
Op 6 juni1944 (D-Day) vele de geallieerdeNormandië in, daovaandan trokke ze vrij snel nao 't noorde op.Èèsjde waor op12 september de ierste bevrijde plaots; groete deile vaan Zuid-Nederland volgde snel, meh nao de mislökdeSlaag um Arnhem stabiliseerde ziech 't froont. Oos-Nederland volgde in miert; Wes-Nederland raakde op 5 mei1945 bevrijd nao de complete capitulatie vaan de Duitse legers in Nederland.
Nao de bevrijing kaom de SDAP, nao 'n fusie en 'n programmaverandering gaw umgeduip inPvdA, es groetste partij nao veure.Willem Drees woort premier vaan vief kabinètte (boevaan twie mèt 'nen aandere); door de toen nui samewèrking mèt deKVP (opvolger vaan de RKSP) sprik me vaanroems-roej kabinètte. 't Sociaol-democratisch beleid vaan Drees beteikende 't begin vaan deverzörgingsstaot. In1948 traoj de Willemien nao 50 jaor regering oet eige beweging aof; häör dochterJuliana naom häör plaots in. Intösse waor Nederlands-Indië al zoeget direk nao de capitulatie vaan de Japanners in opstand gekoume. Nederland accepteerde gein oonaofhenkelekheid en voch d'n opstand aon mèt oorloge diepolitioneel acties woorte geduip. Oetindelek mós Nederland in1949 tochIndonesië es souvereine staot erkinne. 't Koloniaol tiedperk waor gans veurbij wie in1954 'tStatuut veur 't Keuninkriek vaan de Nederlen woort opgestèld. Hei-in woorteSuriname en deNederlandse Antille (tot daan touw 'Curaçao en oonderhurege') gein kolonië mie, meh otonoom len in 't keuninkriek. Economisch waor dit 'nen tied vaan veurziechteg herstèl, geveujd door de AmerikaanseMarshallhölp. Nederland, mèt naomeZieland enZuid-Holland, kraoge nao wel 'ne zwoere slaag te verdore in fibberwarie1953, wie de lèste groetewatersnoed aon mie es 1800 lui 't leve kosde. Dit leide tot de bouw vaan deDeltawerke (zuug ouchbove).
In de late jaore zesteg begós Nederland, veural de Randstad en deile vaan Braobant, sterk te verlinkse. In Amsterdam kaome beweginge op wieProvo en deKabouters, radicaol linkse partije kraoge greujenden aonhaank en de PvdA woort mie oetgesproke. 't Bewind vaan 'tkabinèt-Den Uyl (1973-1977) kin es veurbeeld dene. Ideologische reies brachte in1975 Nederland detouwSuriname zien oonaofhenkelekheid touw te stoon. Tegeliek voolt me ziech es vreugere kolonisator (en slavedrijver) verpliech royaol immigratieregelinge veur Surinamers in te stèlle. Ouch kaome vaanaof de jaore zèsteg gasarbeiers oet 't mediterraon gebeed nao Nederland, vaan wee veural de Turke en Marokkaone zouwe blieve. Nederland veranderde in de jaore zeveteg in 'nmulticultureel sameleving.
In de jaore tachteg verrechsde Nederland, wie groete deile vaan de westerse wereld.Ruud Lubbers (CDA) leide drei kabinètte, boevaan de ierste twie centrumrechs. 't Kaom in die jaore, aanders es in beveurbeeld 'tVereineg Keuninkriek, neet tot al te sterke polarisatie. In plaots vaan conflikmodelle hanteerde me hei liever e hermoniemodel, 't later zoe geneumppoldermodel, boe-in de regering mèt werkgevers en vakboonde in euverlèk traoj. Dit model bereikde zien huugdepunt in de jaore negeteg, mèt de twiemauf kabinètte oonderWim Kok. De jaore nul brachte zjus weer polarisatie tösse links en rechs, zoewie e sterk touwgenomepopulisme, mèt es deepdepunt de politieke maord opPim Fortuyn. In2010 kraog Nederland mèt veur 't iers in bekans hoonderd jaor weer 'ne liberaole premier, dee sinds 2022 de laanks zittende premier oet de Nederlandse historie is.
.jpg)
.jpg)
