Dit artikel is gesjreve (of begós) in 'tMestreechs. Laeshie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Len boe 't Latiens sjrif in officieel gebruuk is, allein (doonkergreun) of neve aander sjrifte (liechgreun). Väöl vaan de grijs len höbbe neet-officieel taole die ouch op z'ch Latiens weure gesjreve.
'tLatiens sjrif is 'nalfabetischsjrifsysteem, oontwikkeld oet 'tEtruskisch sjrif en 'tGrieks sjrif, oersprunkelek veur de (Aajd-)Latiense taol. Sinds demiddeliewe weurt 't veur 'n väölheid aon taole oet dewesterse wereld gebruuk; door de dominantie vaan dit deil vaan de wereld is 't noe volop in gebruuk veur hoonderde taole op alle continente. 't Sjrif weurt gesjreve vaan links nao rechs en besteit oet in principe zèsentwinteglètters; sommege taole gebruke die neet allemaol, dewijl väöl taole 't ouch höbbe oetgebreid doordiacriete en/of nui lètters.
Delapis niger ('zwarte stein'), ein vaan de ajdste Latiense inscripties, gesjreve in e zier primitief Latiens alfabet.
In 't aajdItalië waore versjèllende alfabette in gebruuk. Allemaol gónge ze trök op 't Grieks alfabet (me sprik soms vaan 'tAajditalisch sjrif). Ierstens waoren 't deGrieke zelf die dit alfabet in hun Zuid-Italische kolonies gebruukde. Wijer hadde versjèllende volker hun eige, aongepasde versie daovaan, beveurbeeld deEtruske. In de zevenden iew sjijne de Etruske de Griekse lètters te höbbe euvergepak; umtotRoeme in dekeuningstied bij 't Etruskisch riek hoort, naom me ouch dao 't alfabet euver.
De Griekse en Grieksetege sjrifte in Italië versjèlde vaan 't Grieks alfabet wat me allewijl op sjaol liert. Versjèllende archaïsche lètters zaote nog drin, en de lètters hadde vörm die in 't Grieks mojerland, zeker in 't later mechtegAthene, oongebrukelek waore. Dit verklaort de versjèlle tösse väöl Griekse en Latiense lètters. 't Aajdlatiens alfabet versjèlde ouch nog in väöl opziechte vaan 't huieg. 't Had mer 21 lètters en woort neet altied vaan links nao rechs gesjreve, meh dèkser inboustrofedon (umstebeurt nao rechs en nao links).
In de loup vaan de iewe veranderde 't Latiens alfabet laankzaamaon in de vörm dee veer kinne. Y en Z kaome es 22e en 23e lètter achteraon; ze woorte allein in Griekse lienwäörd te pas gebrach. In de middeliewe woort despatie touwgeveug (de Romeine sjreve wäörd nog allemaol aonein of sjeide ze wienie nujeg mèt punte), zoewie versjèllendeleesteikes, en mierder stijle cursief sjrif (zuug oonder) - de lètters in awwe stijl góngeromein heite. Wijer kaom in de middeliewe de W bij 't alfabet, die de aw functie vaan de intösse vaan kwaliteit veranderde V euvernaom. In derenaissance woorte veurgood I en J zoewie U en V oetgesplits; heimèt waore de 26 lètters compleet.
't Latiens sjrif is bij alle taole vaan westelekEuropa in gebruuk. Veur taole wie 'tFrans,Spaons,Ingels,Duits enNederlands waor dit in de middeliewe, wie hun sjriftradities oontstoonte, de natuurleke gaank vaan zakes: 't Latien waor jummers de cultuurtaol in alle len boe me 'troems-katholicisme aonhóng. De grens vaan 't Latiens sjrif volg bekans getrouw de grens vaan de kathelieke wereld:Slavische taole wiePools,Tsjechisch,Slowaaks enSloveens gebruke Latiense lètters, dewijlRussisch,Wit-Russisch,Oekraïens enBulgaars in 'tCyrillisch sjrif weure gesjreve, 't sjrif vaan de Oosters-orthodoxe kèrke. 'tServo-Kroatisch is verdeild: de kathelieke Kroate en de islamitische Bosniërs gebruke ummer 't Latiens sjrif, de orthodoxe Serve miestal, meh neet ummer, 't Cyrillisch. De Roemene, die ouch orthodox zien meh'n Romaanse taol spreke, gebruukde vaanajds ouch Cyrillisch sjrif meh stapde in de negentienden iew op 't Latiens euver.
Ouch taole die pas later 'n sjriftraditie oontwikkelde, höbbe dèks 't Latiens sjrif aongenome. Dat gelt zeker veur de klein/oonofficieel taole in Europa, wie 'tLimbörgs of 'tBretons, meh ouch veur 'n väölheid aon taole oet de res vaan de wereld. In door westerse machte gekoloniseerde len waor 't Latiens sjrif de ierste keus veur inheimse taole. Dat góng zoe inAmerika (mèt e paar oetzunderinge), inAfrika bezuie deSahara, in deile vaan Zuidoos-Azië, inAustralië en inOceanië. Soms heet me zelf bestaonde sjrifsysteme te gunste vaan 't Latiens sjrif aofgesjaf (Maleis,Javaans,Balinees etc.). Recintelek gebäörde dat oonder mie nog bij 'tTurkmeens, boe me 't ieder gebruuk Cyrillisch sjrif zaog es e relik vaan Russisch kolonialisme. 't Latiens sjrif gelt daomèt es e rillatief neutraol sjrif, minder geboonde aon specifieke ideologieë of culture.
Nog väöl neet-westerse taole mèt 'n eige sjriftraditie weure in 'n aander sjrif es 't Latiens gesjreve. Toch kin me ouch die taole in Latiens lètters weergeve; me sprik daan vaantranscriptie. Veur 'tArabisch gief 't beveurbeeldDIN 31635, veur 'tChinees (Mandarijn) 'tpinyin. Ouch dialekte vaan zoe'n taole weure, wienie nujeg, dèks in Latiense lètters weergegeve, veural wienie 't inheims sjrif de aofwiekende aard vaan de variëteit neet good tuint. Zoe liekentEgyptisch Arabisch wienie 't in Arabische lètters weurt gesjreve nog sterk op Standaardarabisch; in Latiense lètters koume de versjèlle evels dudelek nao veure.
Kump vaan 'ne specifiek Italische vörm vaan de gamma. Ouch is hei spraoke vaan klaankverandering: de gamma is in principe stumhöbbend, de c stumloes. De versjèllende gepalataliseerde realisaties vaan de c trejje in de Romaanse taole allein op veur 'ne veurklinker (/e/, /i/); in de Slavische taole en 't Maleis weurt de lètter euveral veur 'ne palataole klaank gebruuk.
Zelfde teike en positie meh neet dezelfde lètter es de Griekse wau of digamma: dees lètter gaof in die taol de klaank /w/ aon. 't Archaïsch Grieks had geinen /f/-klaank (modern Grieks wel); de Italische volker móste daorum 't alfabet aonpasse.
Heet dezelfde klaank wie de Griekse gamma. De gepalataliseerde variante in de Romaanse taole trejje op es 'ne veurklinker volg; de Spaonse (fricatief) oetspraok kump evels euveral veur. De palatale Zweedse variant trejt allein veur 'ne veurklinker op.
Stoont in 't Archaïsch Grieks ouch veur 'nen h-klaank. In 't Klassiek Grieks evels waor de èta 't teike veur 'n lang e (/eː ~ ɛː) en woort de h-klaank gesjreve mèt 'nespiritus asper. De plaots in 't alfabet verraojt tot 't toch um wezelek 'tzelfde lètterteike geit. Franse realisatie es glottisslaag allein in lienwäörd.
In 'tAajdlatien oetwisselbaar mèt de c, um die rei nao de archaïschen tied bekans compleet verdwene. Pas later in de Germaanse taole weer gebrukelek geweure. De gepalataliseerde Zweedse variante trejje allein veur 'ne veurklinker op.
Euvergenome vaan d'n Italische variant vaan 't Grieks alfabet. In 't huieg Grieks alfabet (en ouch in de mieste awwer vörm) kump de Latiense p in vörm euverein mèt de Griekse rho (zuug oonder).
In de Semitische taole zien /k/ en /q/ versjèllende foneme. Veur de taole vaan Europa gelt dat evels neet; dat lieverde probleme op wienie me in dees strieke de Semitische alfabette góng euvernumme. In 't Archaïsch Grieks gaove kappa en koppa dezelfde klaank, in 't Aajdlatien gol dat veur C, K en Q. 't Grieks leet de koppa valle te gunste vaan de kappa, 't Latien leet de k valle (zuug bove) en gebruukde de q allein nog mer in d'ndigraafqu /kw/. Veur de modern Europese taole gelt dat noe ouch. 't Gebruuk vaan de lètter q in 't Maltees en in de transcripties vaan aander Semitische taole herstèlt de Semitische aard vaan de lètter in iere.
De variant vaan de rho mèt striepke, um ze vaan de pi te oondersjeie, is Italisch. De versjèllende oetspraokvariante vaan de r zien de lèste iewe oontstande; neet zoe laank geleie waor de /r/ ouch hei algemein.
Oersprunkelek ein lètter mèt de u. In de Romeinsen tied ummer es V gesjreve. In de middeliewe kaom dao es oonderkasvörmu bij. Pas in de renaissance definitief oetgesplits.
Oontstande in de middeliewe bij 't sjrieve vaan de Germaanse taole, wie de v 'ne stumhöbbende fricatief waor geweure en deze klaank neet mie kós weergeve.
In 't modern Grieks en 't klassiek Grieks wat veer liere weurt de /ks/-klaank weergegeve door de ksi (Ξ ξ), 'n aander lètter tösse de nu en de omikron, dewijl 't teike chi (Χ χ) 'ne velaire fricatief weergief (ch-klaank: /x/ in 't klassiek, /ç/ in 't modern Grieks). In 't Archaïsch Grieks kós dit lèste teike evels ouch veur /ks/ stoon; dit is de variant dee 't Latien heet euvergenome. Sommege taole, wie 't Gaelic, zien de x op de Griekse maneer goon gebruke.
De oetspraok /y/ had de upsilon in 't klassiekAttisch en in 'tHellenistisch Grieks. In de klassieken tied en 't hellenisme liende 't Latien väöl Griekse wäörd, die noe 'nen in 't Latien oonbekinde klinker hadde. Es gevolg daovaan mós 't Latien de lètter upsilon nog ins euvernumme; ze kaom achteraon in 't alfabet te stoon.
De zèta kump in 't Grieks alfabet neet achteraon, meh op de zèsde plaots (tösse epsilon en èta). 't Latiens alfabet naom dees lètter neet euver umtot de taol dees klaank neet kós. Later evels, wie de Romeine väöl Griekse lienwäörd euvernaome, mós de z esnog aon 't alfabet weure touwgeveug. Zoe kaom ze op de lèste plaots terech.
In de klassieke aajdheid woort allein gesjreve mèt wat veer allewijl hooflètters neume. Zeker inkalligrafisch gebruuk, wie insteininscripties en luxe handsjrifte, waor wieneg variatie touwgestande. In de keizertied evels gaof 't al wel lèttervariante boemèt me snel kós sjrieve (wie us huiegsteno); dit neumdeloupend ofcursief sjrif, umtot de lèttere doorloupend aoneingesjreve kóste weure.
In de vreugmiddeliewe - de zoegeneumdeKarolingische renaissance - woort dees meneer vaan sjrieve geformaliseerd in 'ne kalligrafische vörm, dee meminuskel geit neume. Dit woord kump vaan 't Latiensminusculus, wat 'get kleinder' beteikent; de aw lètters heite noemajusculus, 'get groeter'. In 't Nederlands, en m.m. 't Limbörgs, is me later vaanhooflètters enklein lètters goon spreke.Hooflètter is 'nlienvertaoling vaan(littera) capitalis; de naomkapitaol is indrökkerstaol nog ummertouw gebrukelek. De klein lètters weure in 'tzelfde jargonoonderkas geneump.
InIerland, en in minder maoteIngeland,Sjotland enWales, oontwikkele ziech de sjrieflètter tot typisch gerunde vörm die bekind zien koume te stoon esunciaolsjrif. Dit sjrif woort tot in d'n twintegsten iew gebruuk um Ierse tekste mèt te drökke, en noe nog wel in folkloristische opsjrifte.
Later in de middeliewe kriege de lètters, zoewel de minuskele es de majuskele, typische vörm die vaan de ieder gebruukde variante versjèlle. De lètters vertuine sterk d'n invlood vaan de gajzevere boe ze mèt zien gesjreve. Veur oongeoefende modern lezers kin dit soort sjrif lesteg te leze zien. Dit is veural 't geval in Wes- en Noord-Europa; in Italië hèlt me väöl mie aon awwer vörm vas. Me is dit soort sjrifGotisch sjrif goon neume, umtot 't samevèlt mèt degotiek; 't moot evels neet weure verward mèt 'tsjrifsysteem wat deGote in de veerden iew veurhun eige taol gebruukde.
Bij 't oontstoon vaan debookdrökkuns kriege versjèllende typografische variante vaster vörm. De gewoen majuskele en hun oonverseerde minuskelvariante goon bekind stoon esromein, sjuinse variante heitecursief en de Gotische variante koume oonder versjèllende aander naome bekind te stoon, oonder mie. Me kós ze langen tied alledrei in tekste nevenein tegekoume (veur diverse nuances aon te geve); romein en cursief zien nevenein blieve veurkoume. Vaan alledrei bestoon diverse variante, zoegeneumdelèttertype; dit vèlt boete 't kader vaan dit artikel.
Veural in de Gotische sjrifte, meh ouch in gewoen romein/cursieflèttertype, had de s langen tied twie variante: ſ en s. Veural in 'tDuits zien die twie variante laank nevenein gebruuk, zjus umtot die taol dèks in fractuursjrif gesjreve woort.
Versjèllende taole höbbe klaanke die neet mèt de 26 lètters vaan 't Latiens sjrif euvereinkoume en kinne daorum neet mèt 't basaol alfabet touw. Ein meneer um dit op te losse is 't gebruuk vaan diacriete: teikes op, door of oonder de lètter die de oetspraok verandere. Door 't groet aontal oetereinloupende taole wat 't gebruuk kint 't Latien sjrif talloes diacriete. Inkele vaan de gewoenste zien:
'tAccent aigu (á,é,í etc.), aofgeleid vaan deGrieksenoxeia ofacutus, woort veur 't iers touwgepas in 'tMiddelfrans veur de klaank /e/. In aander taole gief 't dèks de klemtoen aon, veural op plaotse boe me dat volgens de taolregele neet verwach (Spaons) of b oe e woord 'nen oongewoene naodrök krijg (Nederlands). In 'tLimbörgs kump 't veur bij de <ó>, die de korte klaank /o/ weergief (tegeneuver de <o>, die veur de /ɔ/ steit). Ouch kin 't stoon veur 'n verlenging vaan de klinker mèt dezelfde weerde (Tsjechisch,Slowaaks). In bepaolde Oos-Europese taole kin 't teike ouch op consonante stoon; bedoeld weurt daan 'ne gepalataliseerde vörm. (ń,ŕ). In weer aander taole kin 't, zjus wie de volgende twie, 'nentoen aongeve.
'tAccent grave (è) is 'n umgekierd accent aigu; 't geit trök op de Grieksebareia ofgravis. In 't Frans woort en weurt dit gebruuk veur de klaank /ε/, entans op plaotse boe dit neet zoe al oet de contex bliek. De Limbörgse <è> steit veur 'ne klaank dee de kant opgeit vaan /e/, in tegestèlling tot de <e>, die opener is en mie nao /æ/ neig. In 'tItaliaons weurt 't accent grave gebruuk veur de klemtoen op de lèste lèttergreep aon te geve.
'tAccent circonflexe (â,î,ê etc.) is aofgeleid vaan de Griekseperispomenè ofcircumflexum. In 't Middelfrans gaof dit 'n verlenging vaan de klinker aon, miestentieds oontstande door 't ewegvalle vaan 'n -s- in 'tAajdfrans. Allewijl is vaan die verlenging niks mie te hure. Allein bij de e heet de circonflexe nog invlood op de oetspraok (ê klink zjus wieè). Sommege aander taole gebruke 't teike wel veur verlenging, of veur verandering vaan klankkwaliteit: zoe stoonâ enî in 'tRoemeens veur 'nesjwa-echtege middeklinker. In verawwerd Limbörgs steit <ô> veur dezelfde klaank die me noe mèt <ó> sjrijf, in poëtisch Nederlands gief 't teike 'n oongewoen sametrèkking aon (wiebeneên veurbeneden). In 'tEsperanto kump de circonflexe op consonante te stoon um verwante, meh dudelek gesjeie foneme aon te geve:ĉ,ĝ,ĥ,ĵ,ŝ. Dees taol steit dao gooddeils allein in.
Detilde (ã,ñ) stoont in middeliewse handsjrifte veur de lètter n. In taole die digrafe mèt 'n n gebruukde is dit teike gebleve. 't Spaons gief mèt <ñ> de klaank /ɲ/ aon, dewijl 'tPortugees de tilde veur neusklaanke gebruuk.
Derink (å,ů) weurt in twie versjèllende situaties gebruuk. In deScandinavische taole steit 't teike <å> op de plaots vaan de vreuger langaa, die in de loup vaan de iewe doonker gekleurd is en noe 'n /ɔː/ of zelfs /oː/ aongief. De <ů> kump in 't Tsjechisch veur en steit dao veur 'n lang /uː/.
D'numlaut (ä,ö,ü) heet ziene oersprunk in 'tDuits en gief dao 'ne veurklinker aon dee oontstande is door miestal regelmaotege verandering vaan de corresponderenden achterklinker (ä kump dus veurt oeta etc.). Wienie aon regele geboonde neump me dit versjijnsel ouchumlaut (taolversjijnsel). D'n umlaut kump ouch in 't Limbörgs dèks veur, en wel in deö en d'n digraafäö. Wijer gebruke oonder mie 'tZweeds, 'tHongaars en 'tTurks ze. 'tTrema is qua vörm identiek aon d'n umlaut meh heet 'n aander functie: 't verhindert de vörming vaan digrafe (ië is daorum get aanders esie). Ouch dit teike weurt in 't Limbörgs gebruuk.
D'n dobbelen aigu (ő) weurt veural in 't Hongaars gebruuk, um door middel vaan <ő> 'n verlenging vaan deö te bewèrkstèllege. 't Is dus feitelek 'n combinatie vaan 't accent aigu en d'n umlaut.
't Teikeø weurt gesjreve mèt 'ne sjuinse striep dee in de taole boe 't gebruuk (veuralDeens enNoors) gein eige naom heet. 't Correspondeert mèt deö in aander taole.
Demacron (ā,ē,ī) gief aon tot 'ne klinker laank is. Me deit dit dèks inLatiense tekste, umtot in die taol 't versjèl tösse korte en lang klinkers vaan belaank is; in de aajdheid deeg me dat evels neet. Wijer kump 't veur in transcripties vaan beveurbeeld 'tArabisch zoewie in dePolynesische taole (beveurbeeldHawaiaans, boe 't teike eskahakō bekind steit).
Debreve (ǎ,ě,ǐ etc.) gief 't umgekierde aon: 'ne korte vocaol. Zelfs in Latiense sjaolbeukskes weurt 'r mer oetzunderlek gebruuk.
D'nogonek (ą,ę) gief in 'tPools de nasalisatie vaan 'ne klinker aon, e gebruuk wat in versjèllende aander taole is euvergenome.
Decedille (ç) weurt in 't Frans en 't Portugees gebruuk um aon te geve tot de lètter c, ouch al steit ze veur 'nen achterklinker, toch palataol weurt oetgesproke. 't Teike kump vaan de lètter z, die in 't Aajdfrans zjus wie de gepalataliseerde c woort oetgesproke es /t͡s/. Get Oos-Europese taole zètte e vergeliekbaar teike oonder aander lètters (ķ,ļ,ŗ,ş,ţ), mèt oetereinloupende effecte.
D'nhaček (č,ň,ř etc.) weurt in diverse Slavische taole gebruuk veur palataol klaanke oet te drökke.
Sommege taole, wie 't Duits, sortere lètters mèt diacriete esof de extra teike dao neet stoon (wäörd die beginne mètä- zeuk me gewoen oonder deA). Aander taole zien lètters mèt diacriete evels es apaarte teikes en zètte ze es extra lètters aon 't ind vaan 't alfabet (Scandinavische taol) of direk achter 't oongemarkeerd teike (Spaons).
Ligature zien in gedrökden teks zier gebrukelek. Sommege lètters weure evels zoe ing en zoe oonveranderlek aoneingesjreve, tot ze oonderhaand ein lètter zien goon vörme, zeker wienie 't um digrafe geit (twie lètters veur eine klaank).
In 't Latien vaanajds 'nen twieklaank, meh laankzaamaon veranderd in 'ne nuie klinker. Dit perces waor tege 't ind vaan de keizertied compleet. De veranderde oetspraok holp de al bestaonde ligatuur euverleve en in versjèllende aander taole terechkoume.
IPA heet 't zelf vaan cursieve klein Latiense lèttera. Hooflètters bestoon neet in 't IPA; groete variant is debij bedach wie me dit teike in gewoen sjrif begós te gebruke.
Oontstande oet de opeinvolging vaan lang s en z: ſz. Ouch beïnvlood door de väöl gebruukde combinatie ſs. 't Teike heet 'n lang en gecompleceerde historie. Door spellingsconventies die door de iewe heer oontstande zien dreug dit teike allewijl informatie in ziech euver de veurgoonde klinker: zuut me 'n ß, daan moot de veurgoonde klinker laank zien. Neet gebruuk in 't Duits vaan Zwitserland, dao ummerss.
Wie heibove dudelek maag zien gewore, gebruke hiel väöl taole hun eige versie vaan 't Latiens alfabet. Die versies weure evels euver 't algemein neet es apaarte sjrifte gezeen, al sprik me soms wel vaan 'tNederlands, Duits, Zweeds alfabet etc. In aw tije gónge de (Germaanse)rune wel deils op 't Latiens sjrif trök (al zien ze veural via deAlpien sjrifte tot de Germane gekoume, en neet direk via 't Latien). Veur 'togham maag me de inspiratie ouch bij 't Latiens sjrif zeuke, al heet 't neet de minste uterleke geliekenis demèt. Ouch de versjèllende sjrifte veurAmerikaanse taole zien geïnspireerd op 't Latiens alfabet: ze zien oontwikkeld nao contak tösse de Europese koloniste en de inheimse bevolking, soms door de sprekers zelf, soms door Europeaone. In 't geval vaan 'tCherokeesjrif goon de teikes veur e groet deil ouch trök op de Latiense, meh ze höbbe compleet aander klaankweerdes.
't Al geneump Internationaol Fonetisch Alfabet (IPA) heet ziene basis in 't Latiens sjrif, meh wiek dao zoezier vaanaof tot me 't es 'n eige alfabet kin zien.
Wijer basere diverse vörm vaanstenografie ziech op 't Latiens Alfabet, neet allemaol eve dudelek.
