Dit artikel is gesjreve (of begós) in 'tMestreechs. Laeshie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Verspreiing vaan 't Koerdisch.
'tKoerdisch is edialekcontinuüm wat huurt tot deIraanse taole en weurt gesproke inKlein-Azië en 'tMidde-Ooste, op 't groondgebeed vaanTurkije,Syrië,Irak,Iran,Armenië en (veur e klei deil)Azerbaidzjan, door 't staotloes volk vaan deKoerde. Mèt de Koerdischen diaspora is de taol ouch nao (oonder aandere) Wes-Europa gekoume. 't Koerdisch kint versjèllende oetereinloupende standaarde en väöl dialekte, boebij ziech de vraog of 't um ein daan wel mierder taole geit dèks opdringk. 't Aontal sprekers weurt gesjat tösse de 20 en 30 mieljoen.
't Koerdisch huurt bij de Noordwes-Iraanse taole, in tegestèlling tot beveurbeeldPerzisch ('n Zuidwes-Iraanse taol) enPathaans (Pasjtoe, 'n Zuidoos-Iraanse taol). Wel heet 't Koerdisch euverdudelek deepgoonde Perzischen invlood gehad, wat gemekelek oet de millennialang positie vaan 't Perzisch es cultuurtaol te verklaore vèlt. De veurluipers vaan de Koerdische taol(e) weure geassocieerd mèt deMede en deParthe. Ing verwant aon de versjèllende soorte Koerdisch zien oonder mie 'tGilaki en 'tMazandarani, twie Iraanse striektaole oet 'tKaspische-Ziegebeed, meh ouch 'tBalochi, wat deep in 't zuidooste vaan Iran en in e groet deil vaanPakistan inheims is.
Binne de Koerdische taole/dialekte weurt oondersjeid gemaakt tösse eigelek Koerdisch enZaza-Gorani. Zazaki weurt in 't binneland vaan Turkije gesproke, Gorani in e deil vaan 't grensgebeed tösse Iraans en Iraaks Koerdistan. Hun sprekers veule ziech euver 't algemein Koerde; vaanoet taolkundeg perspectief is 't evels neet zjus um die taole tot 't Koerdisch te rekene.
't Koerdisch zoonder mie verdeilt ziech in veer hoofgroppe. De bulk vaan de sprekers heet 'tKurmanji (of Noord-Koerdisch) es taol. Dit weurt gesproke in groete deile vaan Turkije, Syrië en Irak en nog in talloes aander len in de regio en in d'n diaspora (Nederland en 't Belsj zjus zoe good).[1] 'tSorani of Midde-Koerdisch weurt in Irak en Iran gesproke. 'tKermanshani of Zuid-Koerdisch huurt me veural in Iran. De veerde taol is daan 'tLaki, gesproke ouch weer in Irak en Iran, door e volk wat ziech neet es Koerdisch zuut meh ziech ouch Laki neump.
Allewijl bestoon twie groete gesjreve standaarde vaan 't Koerdisch. D'n eine is 't Standaardkurmanji, wat oet de aard vaan de zaak door de mieste Koerde weurt gebruuk. 'n Literair in 't Kurmandji gief 't al iewe; zoe is oonder mie deMishefa Resj, 't heileg book vaan deJezidi's, drin gesjreve. Mèt 't versóppele vaan Turkse maotregele tege 't Koerdisch is de productie vaan tekste in dees taol sterk touwgenome.
D'n twiede groetste standaard is 'ne vörm vaan 't Sorani, gebaseerd op 't Silemani. Deze zuieleke standaard weurt väöl in Irak gebruuk, boe dit sinds de val vaanSaddam Hoessein weurt touwgestande.
Binne 't Zaza-Goranicomplex gaof 't iewelaank ouch 'ne väölgebruukde standaard, naomelek 't Hewrami. Vreuger woort dit door Koerde oet versjèllende strieke es cultuurtaol gebruuk, ietot 't Kurmanji 't pleit zouw winne.
De gevelariseerde lateraol of dikke l /ɫ/ kump, zjus wie in 't Limbörgs, neet veur aon 't begin vaan 'n syllaab. Daobij weurt dee klaank in sommege dialekte in de spraok vaan vrouwlui gerealiseerd es [ɾ] ('n 'Spaonse' r).
/k/ en /g/ weuregepalataliseerd veur /i/ en /ɛ/, zoewie dat in 't Italiaons gebäört: ze weure tot [t͡ʃ] respectievelek [d͡ʒ]. Dit effek vint ouch plaots veur 'n /ʋ/, die in dat geval klink es [ɥ].
In 't Kurmanji weurt versjèl gemaak tösse gewoen es geaspireerde plosieve. 't Dialek kint dus de extra klaanke /pʰ/, /tʰ/, /kʰ/ en /t͡ʃʰ/. Dit kin wieze opinvlood vaan 'tArmeens.
Wie in 'tPerzisch zien ouch de mieste klaanke vaan 't Koerdisch ofwel inherent laank of inherent kort. /ɛ/, /æ/, /ɪ̈/ en /o/ zien ummer kort, en /aː/, /iː/ en /ʉː/ ummer laank. Allen de /u/ besteit in twie kwaliteite, /u/ en /u:/.
Allewel tot väöl oondudelek is - door 't intensief taolcontak vaan 't Koerdisch mèt aander Iraanse taole - liet ziech 'n aontal klaankwètte dudelek vasstèlle. De realisaties vaan Proto-Iraonse klaanke in de Koerdische dialekte wieke soms sterk aof vaan die in de verwante taole. Bedink tot vaan de opgenome aander taole 't Koerdisch 't ingste verwant is aon 't Parthisch. Ouch d'n invlood vaan of parallel oontwikkeling mèt 't Nuiperzisch vèlt direk op.
't Koerdisch is versjèllendealfabette gesjreve, ummer oontliend aon aander taole. Twie alfabette euverheerse vaandaog d'n daag. 't Kurmanji weurt in de regel in 'tLatiens sjrif gesjreve, mèt e paar diacritische teikes. Dit maak 't alfabet good leesbaar in Turkije, boe me sinds 1928 't Turks al op z'ch Latiens sjrijf. De Turkse regering erkint dat alfabet evels neet. Tot 2013 waor 't gebruuk vaan de lètterteikesq,w enx, die in 't Turks alfabet neet veurkoume, zelfs verboje.[2]
't Sorani weurt gesjreve in 'tArabisch sjrif, zjus wie de groete taole in de len boe 't gebruuk weurt. De spelling is gebaseerd op die vaan 't Arabisch en Perzisch, meh e groet versjèl mèt die taole is tot me devocaole oetsjrijf. Al ietot de twie modern standaarde vaan 't Koerdisch opkaome, gebruukde me Arabisch-gebaseerde sjrifte veur de taol te sjrieve.
E daarde sjrif wat, veural vreuger, is gebruuk, is 'tCyrillisch sjrif, wat in deSovjettied veur 't Koerdisch inArmenië vaan touwpassing waor. Vaan 1921 tot 1929 sjreef me dao Koerdisch inArmeens sjrif. Tot slot gief 't nog 'n alternatief versie vaan 't Latiens alfabet, 't Yekgirtú.
'n Vergelieking tösse 't Latiens Kurmanji-alfabet, 't Cyrillisch Kurmanji-alfabet en 't Arabisch Sorani-alfabet lievert dit op:
E naomvalssysteem besteit feitelek allein in 't Kurmandji. Dees taol oondersjeit 'ne casus rectus (denominatief) en 'necasus obliquus (eine resnaomval boe versjèllende awwer naomvalsfuncties in samekoume). Midde- en Zuid-Koerdische dialekte misse dat systeem, zjus wie dat in 't Perzisch is. Wel höbbe alle aander soorte Koerdisch ouch 'nevocatief.
D'n obliquus indeg bij manneleke wäörd op-î (bira 'broor' >birayî), bij vrouweleke op-ê (jin 'vrouw' >jinê) en bij miervoudege op-an (karker 'arbeiers' >karkeran). In 't Zuid-Koerdisch blieve de wäörd in 't inkelvoud zoonder oetgaank (meh: zuug oonder), en kump d'n oetgaank in 't miervoud altied mèt (bira,jin,karkeran).
Daoneve kinne wäörd bepaold en oonbepaold zien. Wie me in Wes- en Zuid-Europese taole wie 't Limbörgs mèt elidwoord versjèl kin make tössede maan en'ne maan, zoe kin me in 't Koerdisch mèt versjèllendesuffices 'tzelfde oetdrökke. In 't Kurmandji blijf de bepaolde variant oongemarkeerd en krijg de oonbepaolde variant d'n oetgaank-ek (roj 'd'n daag',rojek '`nen daag'). In de Midde-Koerdische dialekte heeft de bepaolde vörm de suffix-eke (rojeke,rojêk); in 't Zuid-Koerdisch is dee suffix ouch presint meh get korter (roje,rojêk).
Tot slot kin e Koerdisch substantief ouch nog in d'nezafe (ouch welizafe) stoon, 'ne staot vergeliekbaar mèt d'n Arabische status constructus. Dee kump veur in 't Kurmandji en 't Sorani, meh neet in de zuieleke dialekte. 't Kump trop neer tot e woord 'n achterveugsel krijg es 't 't ierste lid vaan 'n genitiefconstructien vörmp. In 't Kurmandji zeet me beveurbeeldmal 'hoes', mehmala min, 'mie hoes'. 't Woordmala steit hei in d'n ezafe. Vaan belaank is wijer tot in d'n ezafe gei versjèl mie weurt gemaak tösse rectus en obliquus, ouch neet in 't Kurmandji.
Persoeneleke veurnaomwäörd bestoon veur de ierste, twiede en daarde persoen in inkelvoud en miervoud. Opmerkelek is tot 't Sorani en Zuid-Koerdisch (wie 't Perzisch) zelfs hei gei versjèl tösse naomval kinne - 'n oppositie tösse 'iech' en 'miech' besteit dus neet. 't Kurmandji heet die oppositie (zjus wie bij de substantieve) wel bewoerd:
In 't Sorani en Kermanshani besteit mer ein aonwiezend veurnaomwoord veur mannelek, vrouwelek en miervoud same:em respectievelekew. In 't Kurmandji is dat ouch in de casus rectus 't geval (ev), meh in de casus obliquus gief 't dao drei versjèllende vörm (vî,vê,van).
In 'tpresens (tegewäördegen tied) gief 't drei of veer wijze:indicatief, continuatief enconjunctief/imperatief. D'n indicatief weurt gemaak mèt 'ne prefix (beveurbeelddi- in 't Kurmandji ene- in 't Sorani) veur destam en 'nen oetgaank denao. De stam hoof mer eine lètter laank te zien, beveurbeeldç- 'goon'. Dit werkwoord weurt in 't Kurmandji es volg verveug:ez diçim,tu diçî,ew diçe,em, hun, ew diçin.
Bij de continuatief, die dezelfde beteikenis heet es decontinuous tense in 'tIngels, weurt-(y)e achter d'n indicatiefvörm geplek (ez diçime,tu dicîye etc.). De conjunctief geit mèt de prefixbi- (ez biçim etc.). Vaan de twiede persoen conjunctief is ouch d'n imperatief aofgeleid:biçe ('gaank!') enbiçin ('goot!').
Veur 'tfuturum (touwkoumenden tied) weure ouch de conjunctiefvörm gebruuk. In de Koerdische sjrieftaol gief me veurkäör draon um de vörm daan mètdê ofwê te doen veuraofgoon:ew dê biçe 'zij zal goon'.
Vörm in de verleien tied kriege geine prefix, allein 'nen oetgaank. Vaandaoez hatim 'iech kaom' vaan de stamhat- 'koume'.
Bij werkwäörd in de verleien tied goejt 't Kurmandji ziene grammair euverhoup: 't verandert vaan 'n nominatief in 'nergatief taol. Dat wèlt zègke: es 't werkwoordeuvergenkelek is, daan steit 't subjek (oonderwerp) neet in de casus rectus, meh in de casus obliquus, dewijl 't objek (veurwerp) zjus wel in de casus rectus steit. Bij ooneuvergenkeleke werkwäörd steit 't oonderwerp daan weer wel in de casus rectus. Vaandao:Ez hatim 'iech kaom', mehMin tu dîtî 'iech zaog diech' (lètterlek 'miech zaog doe'). Umtot de aander Koerdische standaarde (Sorani, Kermanshani) gein naomvalle kinne (wie gezag ouch neet bij de veurnaomwäörd), kump dao ouch ergativiteit neet veur.
