Dit artikel is gesjreve (of begós) in 'tMestreechs. Laeshie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
De Holstein-Friesian, ouch Holsteiner Canadees geneump, is 't dominant mèlkkojeras in de Westerse wereld, in Amerika en Canada gefok oet veural Nederlandse keuj.
Dekooj (inherent vrouwelek) of 'trind (geslachsneutraol, minder gebrukelek) is 'nevehoveg, herkawwend,gedomesticeerdzoogdier oet de femilie vaanhoolheurege; wat aofstamp vaan d'noeros en ofwel 'n apaarte soort (Bos taurus) ofwel 'n oondersoort daovaan is (Bos primigenus taurus). 't Bies weurt in groete deile vaan de wereld gehawwe esmèlkvee en veur deslach, dewijl 't vel weurt gebruuk veurleer en de stroont soms esmes deent. Keuj zien zoe'n 10.500 jaor geleie veur 't iers gedomesticeerd in zuidoostelekTurkije; 't gief 'rs noe al gaw zoe'n 1,3 mieljard vaan. Neve 't rind wie veer dat kinne heet me inIndia nog 'n aander oondersoort gedomesticerd, dezeboe (Bos indicus ofBos primigenus indicus). De manneleke variant weurt vaan ajdsheer 'nendeur geneump. 'nen Deur dee gecastreerd is weurt 'nenos geneump. Deure weure inSpanje dèks gebruuk veurdeurevege, 'n traditioneel sport.
't Woordkooj, in 'tAajdnederlandscuo (gezeen in deWachtendonckse psalme), kump oetindelek vaan 'tProto-Indogermaans*gwous en is daomèt verwant aon oonder mie 'tLatiensbos en 'tAajdgrieksbous. Dees wäörd beteikene, wie 't oersprunkelek groondwoord, 'rind' in 't algemein. De expliciet of impliciet vrouweleke beteikenis vaankooj is typisch veur deGermaanse taole.[1] 't Woordrind kump allein in de Germaanse taole veur, meh ziene basis is wel wijer trök te veure: 't moot zien gevörmp oet*kren-to, boebijkren 'ne variant (zoegeneumden n-stam) is vaan*ker 'heure', en-to 'nesuffix. In de Germaanse taole woort dathrind (AajdnederlandsHrintsalis, e verdwene dörp bij Gent).[2]
Wie gezag weurtkooj gebruuk veur 'rind' in 't algemein, meh ouch specifiek veur 't (volwasse) vrouwelek rind. E mannelek rind hèt 'nendeur of 'nestier (in väöl aander Limbörgse dialekte bekind ess(j)teer).[3] 't Woorddeur (AajdnederlandsThurusteti 'Dorestad') is verwant aon 't Griekstauros en 't Latienstaurus, allebei mèt dezelfde beteikenis;s(j)teer heet dezelfden oersprunk (meh mèts-mobile). 't Joonk weurt ekaaf geneump. 'n Jóng kooj hèt ouch 'nveers, op 't Belsh ereund. 'neGelubden deur hèt 'nenos.
Kooj zien veerveujegemegafauna die hure bij de Evehovege; dit is direk te zien aon de gesplete hove. Vaan nature höbbe ze heures; bij d'n oeros waore die hendeg groet meh bij modern rasse zien die door selectief fokke sterk verkleind. Sommege individu's höbbe ze gaaroet neet mie; dit kump bij de populairen Holstein Frisian dèks veur (zuug de foto bovenaon).
Keuj zienherkawwers (Ruminantia; 'n apaarte oonderorde binne de Evehovege); de vertering is dus intens en 't ete weurt nao de ierste vertering weer trök in de bek gebrach. Zoe weure lesteg te vertere plante toch eetbaar en good te vertere plante lievere nog mie veujing op. Demaog vaan keuj is verdeild in compartimente die bij de versjèllende fases vaan vertering betrokke zien. Dèks weurt gezag tot de kooj veer mage heet: de pens (rumen), de nètmaog (reticulum), de bookmaog (omasmum) en de lebmaog (abomasmum). De veurvertering gebäört in de pens, bij de wijer vertering nao 't herkawwe zien alle veer de maoge betrokke, meh de feiteleke vertering gebäört daan veural in de lebmaog. Daonao geit 't ete nao dederm. Bij de oetgebreide vertering produceert de kooj bezunder väölmethaan, wat ze veur 't groetste deil oetrups. De stroont is riek aon aofvalstoffe, die bij slech behier tot euverbemesting en eutrofisering vaan 't umligkend water kinne leie. 'tZiech vaan keuj is, wie bij mie landbieste, beperk tot twie kleurereceptore; de kleur roed kinne ze neet zien. De keuj höbbe twie paar uiers.
't Kaaf weurt gebore nao 'nen draagtied vaan nege maond; 't weug miestens zoe tösse de 25 en 45 kilo. Volwasse bieste zien väöl zwoerder; hun gewiech versjèlt sterk per ras meh 1000 kilo kump veur. Keuj weure dèks geslach zoe gaw ze volwasse zien, of bij mèlkkeuj es de productie tröklöp, meh ze kinne 25 jaor of awwer weure.
Oonderzeuk nao deerfeleke eigesjappe vaan keuj is al laank geleie gedoon. Zoe kós beveurbeeld weure vasgestèld tot 'n effe kleur dominant is euver boont, en zwart dominant euver roed. Mèt de oontwikkeling vaan de kinnes euverDNA, zoewie speciaol computers um basepaore te bestumme kós ouch 'tgenoom vaan 't rind gans weure geanalyseerd. In 2009 lökden 't 'n gróp wetensjappers dit genoom gans oet te vinde. De kooj bleek zoe'n 22.000gene te höbbe. 80% vaan die gene zien dezelfde wie bij de mins; zoe'n 1000 gene deilt 't rind daobij mèt d'nhoond en mètknaagdiere meh neet mèt de mins. Mèt dit in kaart gebrach genoom is 't meugelek um de gene te vinde die zörge veur de versjèlle in mèlk- en vleiskwaliteit tösse versjèllende rasse. 't Rind is 't ierste stök vee wat zie genoom in kaart gebrach zaog.
Rinder kinne versjèllendekrenkdes kriege. 't Deil vaan debiestegeneeskunde wat ziech daomèt bezeghèlt weurtveeartsenij geneump; vreuger waore die wäörd synonieme. 'n Krenkde die veurkump bij alle evehovege is demoond-en-klawzier. Heitege besteit e vaccin, meh dèks weurt um commercieel reies neet geènt. In 2001 leide dit tot 'nen oetbraok. Aander krenkdes zienblauwtong,hoofrot en emfysemateus gangreen. Derinderpes is intösse gans oetgereujd. 'n Nui krenkde, BSE ofgekkekojekrenkde, woort in1986 veur 't iers besjreve. Middejaore 1990 bleek dees doejeleke hersekrenkde op de mins euverdraagbaar door middel vaanprione. Ouch aander rinderkrenkdes zien op de mins euverdraagbaar, wiekoojpokke; ind achtienden iew woort oontdèk tot dees krenkde 'ne mins immuun maak tege de väöl gevierleker echtepokke.
Keuj zien al vreug gedomesticeerd; me moot daobij dinke aon 't begin vaan 'tNeolithicum. Ze späölde daan ouch 'n veurnaom rol bij d'n euvergaank vaan 'n maotsjappij vaan jegers-verzaomelere nao ein vaan boere. Langen tied góng me devaan oet tot dit zoe'n 10.000 jaor geleie inAfrika waor gebäörd. Genetisch oonderzeuk nao Afrikaanse keuj wees evels oet tot die oet 't Midde-Ooste kaome. Naotot ouch Europese keuj bij 't oonderzeuk woorte betrokke, trok me de conclusie tot de ierste oerosse 10.500 jaor in Zuidoos-Turkije en noordelekIrak zien getemp. Alle hoeskeuj vaan vaandaog d'n daag stamme aof vaan neet mie es 80 wèl bieste.
Vaanajds weure keuj losgelaote op e rillatief groet terrein; 'nwei, 'nmeint, 'neranch en zoe wijer, boe ze op hun eige kinne graze. In väöl traditioneel veehawwersmaotsjappije weure de bieste koelek beperk; soms verwèlderde ze weer haaf. In Wes-Europa evels is me gewoen de wei dudelek te umperke, um 't oontsnappe vaan de keuj te veurkoume. De oetvinding vaan 'ttankeledraod heet dao sterk aon bijgedrage.
In Wes-Europa zalle de bieste in de wintertied ouch in 'nestal mote blieve. Op stal stoonde keuj weurthui ofkojlgraas geveurd, zoewiesoja, meh dèkser ouch veevoor gemaak vaan minselek etesaofval, aofkumsteg oet 'tdestructiebedrief. De koms vaan intensief veehawwerij heet de gaank vaan zake nog wijer vaan de natuur aof gebrach. Sommege boere zètte hun keuj gans 't jaor op stal (zoegeneumde opstallers). Dit geit de kant op vaanbio-industrie, zeker umtot de ruimte in stalle beperk is. D'n ultieme vörm vaan bio-industrie, 'tkiskaaf (wat zie gans leve neet maag bewege um de typische smaak vaan kaafsvleis te behawwe), is intösse op groond vaanbiesterechte verboje.
In groete deile vaan de wereld is de kooj de belaankriekste lieverant vaanmèlk. Keuj zien rillatief productief en selectief fokke heet de mèlkproductie vaan bepaolde keuj tot zier groete wieväölhede umhoeggebrach. Koojmèlk is rillatiefveterm (vetter es peerdsmèlk meh minder vet es sjaopemèlk en geitemèlk), rillatief riek aoncholesterol en gemiddeld inlactoseaondeil. De mèlk weurt neet allein gedroonke meh ouch tot talloes aander produkte verwèrk, wiekies.
Ouch veur hunvleis weure keuj väöl gehawwe. Sommege rasse weure dao speciaol veur gefok, mèlkkeuj evels weure gemeinelek ouch geslach um hun vleis. 't Weefsel vaan keuj is riek aon spiere, wat kojevleis de typischeharteleke smaak gief. Orgaone weure ouch gegete, al zien die minder in trèk en daorum rillatief gojekoup. De start (de zoegeneumdenossestart) is evels zjus 'n delicatès. 'tBlood weurt door sommege volker gedroonke; vaan deMasai oet Oos-Afrika is bekind tot ze blood 'aoftappe' oet levende keuj (en tenao de woond doen stolle en de keuj laote leve). Oet de maog haolt me 'tstremsel, wat me gebruuk um kies te doen stolle. 't Vel is zier good gesjik veurleer vaan te make. Ouch depenis weurt gebruuk; me kin häöm doen oethelle tot 'nendeurepiezel. Vreuger woorte die dinger soms es smikske gebruuk, allewijl zien ze veural umhun op te laote knawwele.
Keuj weure ouch gebruuk zoonder tot me hun get aofnump. Ze kinne weure ingezat um natuurgebeed te begraze; dit zien dèks rasse die korter bij d'n oeros stoon. Osse weure, en woorte veural vreuger, dèks ingezat es trèkdiere, veur de ploog of veur de kaar. Es 't trop aonkump kinne ze zwoerder laste trèkke es peerd, meh ze zien e stök minder snel. Keuj zien ouch te gebruke esrijbies, meh dat is minder gebrukelek. In sport en speul weure ze ouch ingezat: op versjèllende plaotse in de wereld deit me aondeurevechte (boebij d'n deur dèks weurt doedgemaak) en oprodeo's gief 't ummer väöl oonderdeile mèt keuj.
't Gief versjèllende hoonderde kojerasse. Primair zien die oonder te verdeile intaurus-rasse enzeboerasse. De zeboe is gemekelek te verkinne aon de bölt op ziene rögk ('ne sterk oetgegreujde spier). Versjèllende rasse zien krusinge tösse bei oondersoorte. Wijer weurt algemein versjèl gemaak tösse mèlk- en vleisrasse. De bove getuinden Holstein-Frisian is 't alderpopulairste mèlkkojeras en geit trök op veural Nederlandse keuj, in 't bezunder deFries-Hollandse kooj. Daoneve kint Nederland ouch deblaorkop, 'tMaos-Rijn-IJsselrind en delakenvelder. E bekind Belsj ras is deBelzje witblauwe. Oet Sjotland kint me d'nAberdeen Angus en deSjotsen hoeglander, oetTexas de iconischeTexas longhorn. Intrèssant zien ouch verwèlderde keuj, die veurkoume in versjèllende dunbevolkde gebeje op plaotse boe de bevolking vaanajds hoegstens aoventouw 'n kooj sjoot of pakde en ze wijer allein leet. 'tHeckrind is speciaol gefok um d'n oeros zoeväöl meugelek te benaodere; 't weurt dèks ingezat veur de geneumde natuurbegrazing.
Versjèllende culture hechte groete weerde aon keuj. In 'thindoeïsme is de kooj e heileg bies, in verband gebrach mèt de godKrishna, wat neet maag weure doedgemaak en nog door versjèllende aandertaboes weurt besjermp (al weurt de mèlk wel gedroonke). In 't aajd Griekeland waor de kooj e symbool vaan vrouweleke sjoenheid; in 't werk vaanHomerus weurtHera 'koojougeg'geneump. D'n evangelisLucas weurt door 'nen os gesymboliseerd. Noe en daan tröf me de kooj aon esheraldisch bies.
