Dit artikel is gesjreve (of begós) in 'tMestreechs. Laeshie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Ido-veendel
Ido is de naom vaan 'n internationaal hölptaol. De taol woort in1907 oontwikkeld es hervörming vaan 'tEsperanto. Umtot de mieste esperantiste neet instumde mèt de veurgestèlde hervörminge, oontstoont 'n splitsing in de beweging. Ido had evekes succes, meh mós 't nao d'nIerste Wereldoorlog aoflègke tege ziene concurrent. Allewijl gief 't nog mer e hemfelke gebrukers, die evels op 'tInternèt good vertrooje zien.
't Esperanto, 'n oetvinding vaan dePoolsen ougendokterL.L. Zamenhof, woort in1887 bove d'n doupvoont gehawwe. De jaore dao-op greujde de beweging sterk, neet in 't minste door veurmaolege sprekers vaan 'tVolapük ('n awwer, väöl lesteger hölptaol) die euverlepe. In 1894 evels meinde Zamenhof tot 't nog e stök sumpelder kós; heer stèlde oonder mie veur d'naccusatief en de lètters mèt diacriete aof te sjaffe, 't miervoud op-i te doen oetgoon (in plaots vaan-oj) en de veurnaomwäörd mie op de Romaanse taole te ènte. De mierderheid vaan de Esperantogemeinsjap evels wees dees veranderinge aof, en umtot Zamenhof vaanaof 't begin had beslote tot "'t Esperanto vaan de esperantiste waor" (en tot heer dus neet otoritair de taol kós aonpasse), leet heer 't zoe.
De discussie waor evels nog neet goon ligke, en zij die de veranderinge wel oondersteunde, lete ziech de koumende jaore hure. In1907 woort in 'n anoniem gesjrif 'n nui kunstaol veurgestèld, die ziech baseerde op 't Esperanto meh ziech es 'n apaarte taol verstoont. De taol woortIdo geneump. Dit is 'n verkorting vaanEsperantido 'aofstammeling vaan 't Esperanto', meh beteikent op ziech ouch 'aofstammeling' (in allebei de taole). In oktober vaan dat jaor belagte twie vaan de veurnaomste hervörmers, de FransozeLouis de Couturat enLéopold Leau, in Paries 'n vergaodering vaan 'tComité veur de Opnaom vaan 'n Internationaol Taol. Heibij verkoos me 't Ido bove 't oonhervörmp Esperanto,Idiom Neutral enLatino sine flexione.
Me sjat tot 20% vaan de kaderfigure en 3 tot 4% vaan de Esperantogemeinsjap euverleep nao 't Ido. De Ido-beweging waor evels sterk aofhenkelek vaan häör veurlui; wie in 1914 De Couturat umkaom in 'n oto-oongelök en tenao d'n Ierste Wereldoorlog oetbraok, stokde de beweging. In1928 sjeide eine vaan de prominentste lede, d'nDeense taolkundegeOtto Jespersen, ziech aof um 'tNovial te stiechte, wat de beweging wijer verzwaakde. Sindsdeen is 't Ido mer 'n zier klein taol. Toch heet 't ouch vaandaog d'n daag nog zien sprekers. Edersjaor weure nog Idocongresse gehawwe, die gemeinelek zoe'n twinteg lui trèkke. De Idogemeinsjap oonderhèlt versjèllende websites, boo-oonder 'n versie vaanWikipedia en versjèllende vaanzien zösterprojekte.
Euver 't algemein kin weure gezag tot 't Ido de iezere regelmaotegheidsprincipes vaan 't Esperanto heet losgelaote um e get natuurleker woordbeeld te kriege.
De vief Esperantolètters mèt circonflexe zien aofgesjaf. De klaanke die ze weergeve zien ofwel oet de taol gehaold, ofwel weure ze mètdigrafe aongegeve.Ĉ [t͡ʃ] isch geweure,ĝ [dʒ] enĵ [ʒ] zien samegevalle inj [ʒ],ĥ [x] is vervaange doorh ofk,ŝ [ʃ] weurt noe doorsh weergegeve.
Umtot dej neet mie klink wie in 't Esperanto (ze klink noe wie in 't Frans, dewijl de lètter in 't Esperanto klink wie de Limbörgsej), gebruuk 't Ido ouch de lèttery, die de klaank [j] euvernump. De lètterŭ weurt gewoen esu gesjreve. Tot slot nump 't Ido d'n digraafqu (Esperanto:kv) en de lètterx (Esperanto:ks) weer op.
Ouch in 't Ido vèlt de klemtoen miestentied op de einnaolèste lèttergreep, meh 't gief oetzunderinge. D'ninfinitief, dee oetgeit op-ar,-ir en-or (zuug oonder), dreug de klemtoen op de lèste syllaab. Bij wäörd indegend op-ia,-io etc. weurt de-i- neet geach 'n eige syllaab te vörme. Vaandao Idoradio,familio tegeneuver Esperantoradio,familio.
Inkel bezunderhede woorte bove al getuind. Ouch in 't Ido goon zelfstendege naomwäörd oet op-o, bijveugeleke op-a en aofgeleide bijwäörd op-e. De werkwäórdsvörm valle ouch gooddeils same. 't Gief evels de volgende bezunderhede:
Adjectieve (bijveugeleke naomwäörd) congruere neet mie mèt 't substantief boe ze bij hure:yuna homi 'jóng lui' (Esp.:junaj homoj).
D'n accusatief weurt allein nog gebruuk es 'tdirek objek op 'n oongewoen plaots steit (um oondudelekheid te veurkoume):vua patron mi vidis 'Diene pa höb iech gezeen', mehmi vidis vua patro.
't Miervoud vaan zelfstendege naomwäörd geit oet op-i, in plaots vaan-oj. Umtot deze oetgaank de-o vaan 't inkelvoud vervingk, dreug heer twie beteikenisse inein:zelfstendeg naomwoord enmiervoud. 't Ido is heimet, aanders es 't Esperanto, geinagglutinerende taol (allemaol stökskes achterein, edert mèt zien eige beteikenis), meh ieder 'nflecterende.
Umtot d'n oetgaank-i al veur get aanders in gebruuk is, indeg d'ninfinitief neet mie op-i. In plaots daovaan gief 't drei infinitieve:-ar veur d'n tegewoordegen tied,-ir veur de verleien tied en-or veur de touwkoumenden tied.Mi volas skribar libri beteikent daomèt 'Iech wèl noe beuk sjrieve' of zoeväöl wie 'Iech wouw tot iech sjriever waor',Mi volas skribor libri beteikent 'Iech wèl dalek/later beuk sjrieve' of ieder 'Iech wèl sjriever weure'.
Wijer veranderinge behelze 't systeem vaan aofleiinge. E paar nui achterveugsele zien bedach, boevaan sommege ouch door 't Esperanto (entans door de Esperantiste) zien euvergenome. Zoe kinne bei taole allewijl-oza 'vol vaan'.
Zier beteikenisvol evels is de aofsjaffing vaan 't geslachssysteem oet 't Esperanto. In die taol zien wäörd veur levende wezes soms expliciet mannelek, soms neutraol, meh wäörd veur vrouweleke wezes indege ummer op-ino:bovo 'rind', 'bovino' kooj;patro 'vaajer',patrino 'moojer';viro 'maan',virino 'vrouw'. Dit asymmetrisch systeem voont me minstens implicietseksistisch, en 't vroog in de ouge vaan de idiste um hervörming. 't Ido kint daorum ouch 'n achtervoogsel veur expliciet manneleke wezes,-ulo. Zoe beteikentfratulo 'broor',fratino 'zöster' enfrato 'gezinsgenoet' (sekseneutraol). Veur sommege wäörd is de regelmaotege vörming losgelaote:patro 'vaajer' -matro 'moojer' -genitoro 'awwer'.
Ouch in de vörming vaan antonieme is 't Ido minder rigoureus. In 't Esperanto weure die ummer mètmal- gevörmp. In 't Ido geit dat ouch dèks mètdes- (zelfde beteikenis wiemal-), meh veur 'n aontal begrippe heet 't nui wäörd opgenome. 'Slech' ismala (Esp.:malbona), 'links' issinistra (i.p.v.maldekstra), 'kort' iskurta (in plaots vaan 'mallonga'). In 't Esperanto kump me die wäörd noe en daan tege, veural in de poëzie.
