Ecuador (officieelRepública de Ecuador) is e land inZuid-Amerika, grenzend aonColombia enPeru. Hoofstad is Quito, groetste stad is evelsGuayaquil. Aander groete stei (gemete nao groetsteidelek gebeed) zienPortoviejo enCuenca. 't Land ligk veur e groet deil in deAndes en heet ouch bezittinge in deGroete Oceaan, boe 't aon ligk, naomelek deGalapagoseilen. 't Land heet 'n Iberische cultuur mèt 'ne sterken Indiaanse (veural Quechua) componint.
Ecuador is opgedeild in 24 provincies, die weer zien oonderverdeild inkantons enparochies/gemeintes (paroquias). De provincies, mèt hun hoofstei tösse häökskes, zien de volgende:
De Cotopaxi, d'n hoegste völkaon vaan 't land en eine vaan de hoegste op de wereld.
Mèt 256.369 km² is Ecuador eint vaan de kleinder len in Zuid-Amerika, al is 't nog ummertouw groeter es 'tVereineg Keuninkriek. 't Land ligk tösse 2 graod noorderbreidde en 6 graod zuierbreidde (en ligk dus op d'neveneer, boe-aon 't ziene naom oontlient), en tösse 75 en 92 graod westerlengde. Ecuador liet ziech opdeile in veer fysisch-geografische zones: 't kösgebeed (La Costa) in 't weste, 't vlaak gebeed aon de Groete Oceaon, 't hoegland vaan deAndes (La Sierra) in 't midde en 'tAmazone-regewoud (La Amazonía) in 't ooste; de veerde regio zien de Galapagoseilen. De bulk vaan de bevolking is geconcentreerd in zoewel de kösregio es 't hoeggebergde; de regeboszone is dunbevolk. Hoegste punt vaan 't land is deChimborazo mèt 6267 meter. In 't land ligk ouch deCotopaxi, mèt 5897 meter eine vaan de hoegste actiefvölkaone op de wereld. De hoeg berg vaan 't land make tot de toppe zelfs hei op d'n eveneer mètiewege snei zien bedèk.
't Klimaot in de kösstreek is tropisch, mèt gemiddelde temperature vaan 23°C in 't zuie tot 26°C in 't noorde. De regeval versjèlt sterk: in 't zuie is 't mèt 300mm jaorleks relatief druug, in 't noorde vèlt evels wel 3000 mm per jaor. Eine kier in de vief of zes jaor sleitEl Niño hei touw.
In de sierra ligke de gemiddeldes zoe tösse dertien en zestien graod Celsius, mèt kaw nachte en heite daog. Wieväöl rege e gebeed krijg, is sterk aofhenkelek vaan de positie in 't gebergde - in Quito vèlt zoe'n 1500 mm, aander gebeje evels ieder 500 of 2500.
't Regewoud is, wie te verwachte, 't mies oetgesproke tropisch gebeed vaan 't land. Gemiddeldes loupe dao vaan 25°C in 't weste tot mie es 28°C in 't ooste. Veural aon de voot vaan de berg vèlt väöl rege, wel 5000 mm hei en dao.
Blauwvootjan-van-gent (Sula nebouxii), 'nen endemische vogel vaan de Galapagoseilen.
Ecuador is e land mèt 'n groetebiodiversiteit, veur e groet deil, meh neet allein, door de Galapagoseilen, boe hiel väölendemische soorte veurkoume. Ecuador gelt (mèt 16 aander len) es emegadivers land. Gecorrigeerd nao oppervlaakde is Ecuador 't mies biodivers land op de wereld. Op 't vasteland koume 1600vogelsoorte veur (zoe'n 15% vaan alle soorte op de wereld), op de Galapagoseilen nog ins 38 (endemische). Ouch kint 't land 106 endemischereptiele, 138 endemischeamfibieë, 6000 soortekapelle en 16.000 soorteplante. Sinds 2008 erkint de groondwèt 't 'rech op natuur' ofwel de pliech um de biodiversiteit te behawwe. Bedreiginge blieve de oontbossing en de greujende bevolking vaan de eilen.
Mojer en drei kinder in lendelek Ecuador. Dees lui zien, wie 't liewedeil vaan de bevolking, mestieze.
Wie in groete deile vaan Zuid-Amerika en in 't bezunder 't Andesgebeed is de bevolking vaan Ecuador veur e belaankriek deil vaan inheimsen oersprunk: de Europeone waore neet mèt zoeväöl tot ze de Indiaone höbbe gemarginaliseerd. 't Groetste deil vaan de bevolking, 65% in 2007, is daan ouchmesties, wie me dat in Zuid-Amerika neump. Blaanke make mer 7% oet. Die blaanke die nog aofstamme vaan Spaonse koloniste heite hei, e bitteke verwarrend,criollos. Wee me in de Nederlandstaolege en Ingelstaolege wereld 'creole' zouw neume, stoon in Ecuador bekind esmulatte (naokoumelinge dus vaan zwarte en blaanke). Lui vaan gemingk zwart en Indiaans blood neump me heizambo's.
Nog ummertouw zoe'n 25% vaan de bevolking is, of identificeert ziech es,Indiaon daan wel inheimse Amerikaan. De Ecuadoraanse groondwèt erkint 't rech opplurinationaliteit, dat wèlt zègke 't rech um neve de Ecuadoraanse nationaliteit ouch tot 'n inheimsenatie (ofvolk) te hure. Wiedoet de mieste Indiaone (>90's) zienQuechua's (sprekers vaan ein vaan de väöl Quechua-dialekte), die veural in de Andes leve meh ouch hei en dao in 't kösgebeed en de regebos. 'n Aander gróp aon de kös zien deChachi. In 't bosgebeed leve nog väöl gróppe die neet door de Quechua/Inca-expansie zien bereurd en deils nog esnatuurvolker leve, wie deHuaorani, deZaparos, deSecoya en deSiona.
De officieel taol in Ecuador is 'tSpaons, wat door de bulk vaan de inwoeners es ierste taol weurt gesproke (9,5 mieljoen in 1995) en door nog mier lui weurt beheers. De bevolking sprik versjèllende (verwante) dialek of accinte die hure bij 'tLatiens-Amerikaans Spaons.
Daoneve gief 't nog versjèllende inheimse taole. Volges Ethnologue kint 't land 24 taole, daovaan 23 levende (inclusief Spaons, natuurlek). De mieste inheimse taole die me kint, zien variante -dialekte zouw me miestens zègke - vaan 'tQuechua, in Ecuador dèkser esQuichua bekind (um dialektische reies: in Ecuador huurt me hei 'ni op de plaots vaan de Peruaansee) en door Ethnologue lever deQuechuaanse taole geneump. De volgende nege dialekte of Quechuaanse taole weure oondersjeie:Calderónhoeglandquechua,Cañarhoeglandquechua,Chimborazohoeglandquechua,Imbaburahoeglandquechua,Lojahoeglandquechua,Napolieglandquechia ('nen oetluiper vaan 't taolgebeed langs deNapo deep de bos in),Noord-Pastazaquechua,Salasacahoeglandquechua enTenalieglandquechua. Alle Quechua-dialekte oet Ecuador hure bij gróp IIB ofwelNoord-Quechua, en zien daomèt relatief ing aonein verwant (en dudelek aanders es 't gestandaardiseerdZuid-Quechua). 't Quechua vörmp in Ecuador 'n aoneingeslote gebeed door 't hoegland heer (mèt de meugeleke oetzundering vaan 't Lojahoeglandquechua) en is in väöl dunbevolkde gebeie nog hendeg vitaol.[3] 'n Speciaol positie in 't discours roond 't Quechua in Ecuador nump deMedia Lengua in. Dit sprik me in e paar bergdörpkes en is 'nmingtaol mèt Quechua-morfologie en Spaons vocabulair.[4][5]
Oondanks de opmars vaan protestantse gemeinsjappe in Latiens-Amerika is nog ummertouw 65% vaan de bevolking roems-katholiek. Op 't land weurt 't katholicisme soms vermingk mèt aw inheimse tradities. Allein natuurvolker volge nog animistische/sjamanistische religies.
De historie vaan de minseleke bewoening in Ecuador geit trök tot oongeveer 8800 veur Christus. In de regio's boe me noe neet väöl inheimse meer vint, leefde vreuger wel Indiaonevolker, wie deQuitus in en um Quito en deValdiviacultuur enManchalillacultuur aon de kös. Ouch deCañari's, die 't nog ummertouw gief, hadde 'n intressante civilisatie. In wat me in Europa demiddeliewe neump kaome de Inca's op, die veural aon de Cañari's 'ne sterke tegestender hadde. Pas zoe in1463 kreeg 'tIncariek dit gebeed oonder controle. Op d'n door raakde 't binneland vaan Ecuador touwnummend cultureel geassimileerd: inheimse volker naome 't Quechua en de Incacultuur euver. Dit perces góng wijer in de koloniaolen tied, wie de Spanjole in 't Quechua oonder de inheimse bevolking begóste te preke. In1525 veel 't Incariek oeterein in twie deile, boevaan 't noordelek deil, mèt Quito es hoofstad, oongeveer mèt Ecuador correspondeerde. Dees situatie indegde in1530, wie keizer Atuhualpa vaan Quito zie broor Huascar vaanCuzco versloog en vermaordde.
Kort daonao kaome zien regering en 't Incariek op hun ind door de Spaonse invasie. In 1533 veel 't Incariek; Atuhualpa woort veur broorsmaord terechgestèld. De volgende iewe laog Ecuador in 'tOonderkeuninkriek Peru en vaanaof1717 in 'tOonderkeuninkriek Nui Granada. 't Groetste deil vaan Ecuador maakde in deen tied deil oet vaan deKeuninkleke Audiëntie Quito. Oet de koloniaolen tied datere talloes dèks mie es monumentaol gebouwe, die vaan de binnestei vaan Quito en Cuenca later Wereldèrfgood zouwe make. Op 10 augustus1809 hoort me in Quito d'n ierste roop veur oonaofhenkelekheid (Primo Grito) in Quito. De bevolking stèlde 'n eige regering in, die 't evels mer kort oetheel. Vaanaof 1820 begós 'ne groeteren opstand; in dat jaor bevrijde Guayaquil ziech. Wie in1822 't land bevrijd waor, sloot 't ziech aon bij 't landGran Colombia vaanSímon Bolívar. In dat land kaom 't bekind te stoon es 'tDepartamiento del Equador, 't 'departemint vaan d'n eveneer'. Wie in1830 't land loskaom vaan Groet-Colombia, woort de naomRepublica del Equador.
Nao 1830 kaom 't land, wie mier Zuid-Amerikaanse staote, in 'nen tied vaan groete instabiliteit en indeloeze staotsgrepe. De mach vaan 't leger en de boveklas vaan geisteleke en landeigenere woort gebroke in1895, mèt deLiberaol Revolutie oonderEloy Alfaro. 't Liberaol klimaot kaom mèt 'n aander revolutie in1925 op zien ind. Ouch in de jaore daonao waor Ecuador gei stabiel land. In de jaore 1940 kaom 'n aajd grensgesjèl mèt Peru weer op, wat vaanaof1941 tot oorlog leide. 't Kaom kort gezag drop neer tot 't land Amazoneterritorium, wat in de negentienden iew aon peru waor gekoume, nog ummertouw claimde en de kwestie mèt geweld wouw vestege. Vaan1941 tot1942 veurde me d'n Ecuadoraans-Peruaansen oorlog. Umtot 't evels volopwereldoorlog waor, droonge machte wie deVereinegde Staote enBrazilië op vrei aon. Die woort in1942 inRio de Janeiro geteikend; volges 'tRioprotocol trok Ecuador zien claims trök. Later zouw Ecuador zien claims weer opnumme, zoetot 't nog tot e kort incident kaom in1981 en nog ins tot completen oorlog in1995. Pas in 1998 lag 't land ziech definitief bij 't Peruaanse bezit vaan dit gebeed neer. Vaan1972 tot1979 waor 't land 'nmilitair dictatuur. Sindsdeen is 't land weer 'ndemocratie, meh gein stabiel. Nog in2010 voont 'ne mislökde staotsgreep tege Rafael Correa plaots. 't BlaadThe Economist vint 't land ehybride rezjiem, vergeliekbaar mèt beveurbeeldAlbanië (hoeger) enTurkije (lieger).[6]
