Bestuurleke indeiling vaan Duitsland in e sjema gevat
Duitsland is ingedeild in zestien deilstaote (Bundesländer), die eder häör eige parlemint en regiering höbbe. Dertien vaan die Bundesländer (alle boete de stadsstaote) zien weer verdeild in distrikte,Kreise geneump. Me oondersjeit stads- en plattelandsdistrikte; 'ne Kreis besteit oet e paar gemeintes. Sommege stei höbbe de status vaankreisfreie Stadt. In sommege Bundesländer gief 't nog 'n aander niveau tösse 't Bundesland en de Kreis in, naomelek deRegierungsbezirk.
Allewel tot Duits de landstaol is, heet 't land in de recènte historie väöl vaan häör minderheidstaole en minderhede erkind en plaotselek 'nen officiële Europese status gegeve. 't Geit umFries (in de hoofvörmNoordfries enSaterfries),Nederduits,Deens,Sorbisch enRomani. Vaan dees taole geit 't bij 't Nedersaksisch um 'n taol die inderdaod door miljoene gesproke weurt, meh aander taole weure mèt oetsterve bedreig. In 't grensgebeed mètNederlands Limburg weurt ouchLimburgs gesproke; 't Limburgs is es hei zelfstandege taol (nog) neet erkind, meh kint wel besjèrming oonder de paraplutermNederduits. Väöl ander streektaole, wieBeiers enAlemannisch, gelle nog ummer es Duitse dialekte.
Door arbeidsimmigratie weurt in Duitsland noe ouch väölTurks enPools gesproke.
Wes-Duutsland is vaanaof de opriechting lid vaan deNATO. Gaans Duutsland trad bij de opriechting in1993 touw tot deEU. Door Duitsland zien oorlogsverleie en status vaan door de Geallieerde bezèt en gecontroleerd land woorte zoewel de BRD es de DDR (zuug oonder) pas in1973 lid vaan deVereinegde Naties.
De ajdste aonwiezinge vaan minseleke bewoening in 't huidege Duutsland zien naoventrint 700.000 jaor aajd. Me dink tot 't gebeed sinds 500.000 jaor permanent bewoend weurt.
De ierste besjreve bewoeners zien inkelKeltische enGermaamse stamme die doorGriekse enRoemeinse sjrievers weure geneump. Vaanaof 58veur Christus geit deRien de grèns vaan 't Roemeins Riek vörme. 'n Ierste historie vaan gaans Germania weurt in 't jaor98 doorTacitus oetgegeve. Tösse deierste enzesde iew zwèrmde de Germaanse stamme oet euver Europa (zuugVolksverhoezing) en vermèngde ziech mèt de neet eweggetrokke Kelte. Groete deile vaan 't modern Oos-Duutsland waore tot in de laoteMiddelieuwe ouch doorSlave bewoend (Germania Slavica). In de loup vaan de Middelieuwse Duitse kolonisatie woorte die geassimileerd.
't Riek vaan deFranke oontsteit in de vreug Middelieuwe en nump mètSjarel de Groete es ierste Weseuropesekeizer nao de Roemeine (800) de rol vaan mechtegste riek in Europa op ziech. Zien riek besteit evels neet laank. Ruizing opvolgers laote 't riek in e Wes-Fraankenriek en Oos-Fraankenriek oetereinvalle (zuugTractaot vaan Verdun).
Es traditionele, meh e bitteke willekäörege stiechtingsdatum vaan Duutsland nump me dèks 2fibberwarie962, boe-opOtto I es ierste Oos-Frankische keuning tot keizer gekroend weurt.
't Wesfrankisch Riek oontwikkelt ziech tot 'nenationale staot ('t modernFrankriek), tewijl in 't Oosfrankisch Riek de plaotseleke voorste mier en mie häör eigebelang kinne goon dene. Allewel tot de keizers vaan 't Oosfrankisch Riek mierder kiere probere 't riek te vereinege, raak 'tHeilig Roems Riek in ummer mie talloze in hoeg maote oonafhenkeleke staote enRieksstei. Nao dereformatie en d'nDaartegjaoregen Oorlog is de mach vaan de keizer inkel mer formeel.
Zoe blijf 't tot1806, wienie d'n Duitse keizerFrans II, dee al ieder in1804 {d'n ierste) keizer vaan d'nOostenriekse staot woort, oonder drök vaan de Franse keizerNapoleon I aftreet. Oonder Napoleon Bonaparte weurt 't aontal Duitse staote door sameveuging sterk verminderd en verlere väöl Rieksstei (boevaan 'rs in häör bleujtied mie es 80 waore) häör independentie. 'tCongres vaan Wene drejde dees vereineging neet gaans trök, en oeteindelek stiechte 38 Duitse staote 'ne losseDuitse Boond oonder veurzittersjap vaan Oosteriek. Nederlands Limburg heet vaan1839 tot1866 tot dee boond gehuurd. Al snel nao de mislökde nationalistisch-liberaleMiertrevolutie vaan1848/1849 kaom 't tot e treffe tösse 't ummer sterker weurendePruse en de Duitse groetmach Oosteriek euver de leijing vaan de Duitse Bond en in Europa; dit leide in 1866 tot d'nDuitsen Oorlog. Naotot Pruse deen oorlog gewonne had, woort de Duitse Bond verdeild en opgeheve, woorte de kleine stäötsjes in 't Noorde door Pruse geannexeerd en daodoor woort 't aontal Duitse staote nog kleiner.
De dao-op volgende opriechting vaan de Noordduitse bond oonder Pruus bevel gong bekaans direk euver in die vaan 'tDuits Riek (daan nog dèksKleindeutsches Reich geneump), dat nao d'nDuits-Fransen Oorlog in1870/1871 en de oetreuping vaan de Pruse keuningWilhelm I tot keizer vaan Duutsland (heer zaog ziechzelf neet zoe, umtot Oosteriek oontbrak) begós te bestoon. Mèt de stiechting vaan 'tTwiede Riek kaome versjèllende gebeje bij Duutsland, die gaaroet neet of neet mie bij 't Heileg Roems Riek hoorte (bij zien opheffing in 1806), meh deile vaan Pruse boete 't Riek waore. Daobij zienOos- enWes-Pruse,Danzig, en deile vaan 't modernPole; wijerSleeswiek,Lotharinge en d'nElzas. D'r persoon dae hie bie genump mot weure is d'r kanselierOtto von Bismarck. In de jaore tachteg verkraog 't Duitse Riek mèt relatief weineg geweld 'n paarkolonië inAfrika enAzië.
Aon 't ind vaan d'nIerste Wereldoorlog vaan1914 tot1918 indegde mèt deNovemberrevolutie ouch demonarchie in 't Duits Riek (en in de Donaumonarchie). Keizer Wilhelm traoj aof, en 't Duits Riek woort 'n parlemintair-democratischerippebliek. In 'tTractaot vaan Versailles woort 't door de euverwinners tot groete gebeedsvermindering gedwonge. Wijers woorte jaorlekse herstèlbetaolinge verordonnerd, die euver 'n tied vaan tacheteg jaor zouwe goon gelde. Dit leide tot groete ermooj en crisis in 't land, encommunisme enfascisme sjote wortel. Doorhyperinflatie verloor 't geld al zien wierde. In1923 woort dit systeem versoepeld en bleujde 't verpauperd Duitsland weer op.
DeWeimar Republik woort geplaog door constande spanninge tösse democratische en otoritair elemente. Ze leej oonder algemein aofkäöring vaan 't Tractaot vaan Versailles en oonder economische malais. In1933 eindegde ze door de staotsgrip vaan de gebore OosteriekerAdolf Hitler en zien Nationaal-socialistische Duitse Arbeiderspartij (NSDAP), dee trouwes mèt democratische middele aon de mach kaom. Nao de crisisjaore vaanaof1929 geluifde de Duitse bevolking neet mie in democratie en vertrojde ze lever op 'n otoritair rezjiem.
De NSDAP maakde vaan Duutsland hiel snel 'nen totalitairen einpartijstaot. Vaanaof 't begin woorte politieke tegestanders vervolg, tewijl Joedse Duitsers aon 'n boetesloetingsbeleid oonderworpe woorte. Oonder d'nTwiede Wereldoorlog woorte oeteindelek vief tot zes miljoen Europese Joede vermoord (dit weurt sinds dejaore zeventeg mètHolocaust aongeduid; de Joedse naom hieveur isShoa). Ouch doezende lede vaan aander volker (veuralzigeunders),homoseksuele,gehandicapte enGetuges vaan Jehova woorte gearresteerd en woorte meistens slachoffer vaan dee massamoord.
Daoneve waor 'tDerde Riek op gebeedsoetbreijing geriech: Oosteriek woort ierst in1938, nog zoonder geweld en mèt instumming vaan väöl Oosteriekers, geannexeerd. De annexatie vaan 't Duitssprekend gedeilte vanTsjechoslowakije (Sudetenland) in 't zelfde jaor brach ouch nog weineg teweeg, ouch neet bij de groete internationaal machte. Dat veranderde evels wienie Hitler einege maond later de rès vaanTsjechoslowakije vereuverde. Bij 't binnevalle vaan Pole verklaordeGroet-Brittanië enFrankriek Duitsland d'n oorlog; dit waor 't begin vaan d'nTwiede Wereldoorlog. Veur 't Duitse Riek indegde dezen oorlog op 8mei1945 mèt 'n oonconditionele euvergaaf. Hitler pleegde kort daoveur zelfmaord; de euverlevende politieke en militair kopstökker woorte in deNeurenbergse Processe veroordeild (dèks tot d'n doed).
De Nationaal-Socialistischedictatuur heet in dehistoriesjrieving, meh ouch in de opebaarheid tot vraoge geleid, die ziech euver väöl langer es twelf jaor oetstrekke, namelek of allein 'n kleik roond Hitler, e deil vaan de Duitseelite, de mierderheid vaan de bevölking of zelfs 't gaanse Duitse volk voor de misdade verantwäördelek te hawwe is. De lèste jaore is dao-euver get mie concensus, ouch al umtot psychologe noe wete, wie minse oonder zeker umstendeghede misdaode kinne plege.
De belangriekste euverwinners, iers deVS, deSovjetunie en Groet-Brittannië en later ouch Frankriek, hoolte ziech in 't begin nog mèt 'n gezameleke bezettingspolleiek bezeg. Me waor 't eins euver 'n demilitarisatie endenazificatie. Mèh al bij de vraog, wat me oonderdemocratie verstoon mós, woorte de meiningversjèlle tösse de Sovjetunie aon de ein kant en de Westerse machte aon de aandere duidelek. Dabij had Frankriek ambitieuze annexatieplanne ten koste vaan Duutsland.
Oosteriek enTsjechoslowakije woorte weer zelfstandege staote; Pole kraog nui grènze (Westverschiebung).Jozef Stalin had Pole groete deile vaan Oostelek Duitsland touwbedeild en de Sovjetunie de noordeleke helf vaan Oos-Pruse, wat door de westeleke meugendhede op deConferens vaan Potsdam in 1945 mèt tegezin touwgestaan woort. De meiste Duitsers oet de gebiede oonder invloedssfeer vaan de Sovjetunie woorte oet Pole en Tsjechoslowakije verdreve. Dees oetzèttingspolletiek zörg tot op d'n daag vaan vaandaog veur hendeg controversieel discussies euver de legitimiteit daovaan. 't Duits Riek woort oet zien soevereiniteit getild, en in zien kèrn woorte nui state gestiech. De grènze woorte gedeiltelek gevörmp door de grènze vaan de bezettingszaones.
De Bondsrippebliek Duitsland woort op 23mei1949 in de drei westeleke bezettingszaones opgeriech; deDDR op 7oktober 1949 in de Sovjets-bezettingszaone. Daomèt waor Duitsland in twie nui staote opgedeild en groete gebeej aon de naoberstaote touwgedeild. D'n aonsloetendeKawwen Oorlog versjäörde Middel-Europa en de BRD en DDR door 'tIezere Gordien. De Wes-Duitse Hoege Raod (Bundesverfassungsgericht) stèlde evels in1973 vas: "De BRD is gein erfgenaom vaan 't Duits Riek, meh es staot identiek mèt de staot 'Duits Riek'." Pas in de jaore tacheteg, wie in de Sovjetunie de mach doorMichaïl Gorbatsjov woort euvergenome en 'n eupenheidspolletiek (glasnost) op gaank kaom, kaom 't tot (vreiege) revoluties en oeteindelek tot de val vaan decommunistische regeringe in de DDR en ander staote vaan 'tWarschaupact. Mèt de val vaan 't Iezere Gordien eupende in1989 ouch de grèns tösse de Bondsrippebliek en de DDR. Op3 oktober1990 trad de DDR touw tot de Bondsrippebliek (Wiedervereinigung). De vergroete Bondsrippebliek Duutsland wensde daomèt ouch weer häör aw souvereiniteit vol trök te kriege, wat ouch gebäörde.
