DeVolksrippebliek China (Chinees中华人民共和国,zhōng huá rén mín gòng hé guó) is e land in 't ooste vaanAzië. 't Is eine vaan de twie staote die claime de rechmaotege regering vaan China te zien; d'n aandere is deRippubliek China. Dit land controleert sinds1949 allein nog merTaiwan. Sinds dejaore 1970, wie de mieste westerse len de communistische regering gónge erkinne, zien China en de Volksrippubliek China praktisch synoniem.
D'n officiële naom vaan 't land isVolksrippubliek China, 'n lienvertaoling vaan 中华人民共和国zhōng huá rén mín gòng hé guó (oetspraok: [ʈ͡ʂʊŋ⁵⁵ xu̯a̠³⁵ ʐən³⁵ min³⁵ kʊŋ⁵¹ xɤ³⁵ ku̯ɔ³⁵]). De beteikenis vaanvolksrippubliek steit oongeveer geliek aonSovjetrippubliek. Wie gezag weurt dezen officiële naom nog dèks gebruuk um 't land te oondersjeie vaan de Rippubliek China of Taiwan.
In de volksmoond hèt China 中国 (zhōng guó), lètterlek 't Riek vaan 't Midde. Ditetnocentrisme zit vaanajds deep in de Chinese cultuur, boe me de neiging had aander volker es 'barbare' te umsjrieve en aonnaom tot de volker die wijer vaan China aof woende 't mins besjaaf waore. De modernere naom 中华zhōng huá beteikent ieder 'bloejend (volk) vaan 't midde': in d'n officiële naom is 't woordguó, wat 'n monarchie suggereert, neet acceptabel.
De naomChina kump al vreug veur in Indische tekste (चीन), en kump mesjiens vaanQin, de Chinese staot dee oetindelek alle aander staote zouw oonderwerpe en d'n ierste keizer lieverde. (De tekste boe-in de naom is aongetroffe stamme vaan veur die vereineging.) Via 'tPortugees is de naomChina in de Europese taole terech gekoume.
Op de Qin-dynastie volg deHan-dynastie. Heivaan kump 't etnoniem wat de Chineze veur ziechzelf gebruke, deHan-Chineze. Heimèt weurt versjèlt gemaak tösse de staosbörgers vaan de Volksrippubliek (die nog bij diverse volker kinne hure) en de etnische Chineze (die ouch boete China kinne woene).
In demiddeliewe stoont China in 't weste bekind esCathay. Dee naom kump vaan 't nomadisch volk deKitan, dat in 't noorde vaan 't modern China leefde en verwant waor aon de Mongole. 't Wieneg contak wat Europa in deen tied mèt China had góng euver land via deZijroute; dao had me mie mèt zoe'n nomadevolker te make es mèt (sedentair) Han-Chineze. In väöl Slavische taole sprik me ouch noe nog vaanKitaj.
China heet, aofhenkelek vaan wie me 't zuut, 'n veer- of vieflaogege indeiling. Oonder 't nationaol niveau stoon de 22 of 23 provincies (省shěng; de 23e provincie is Taiwan), vief otonoom regio's (自治区,zì zhì qū), veerstadsprovincies (直辖市,zhí xiá shì) en twie speciaol administratief regio's (特别行政区,tè bié xíng zhèng qū). De provincies en de otonoom regio's zien wijer verdeild inprefecture (地区,dì qū), boevaan sommege samevalle mèt ein stad (地级市,dì jí shì) en aandere otonomie höbbe (自治州,zì zhì zhōu). Dao-oonder vint me 't niveau vaan 't arrondissemint (县,xiàn) of distrik (市辖区,shì xiá qǖ), boebij 't ierste mie lendeleke, 't twiede mie steideleke gebeje umvat. Dao-oonder gief 't degemeinte, die versjèllende naome kin höbbe (镇zhèn veur 'n klein stad, 乡xiāng veur 'n lendeleke gemeinte). Informeel gief 't dao-oonder nog de laog veur dörpkes/gehuchte (村cūn, te vergelieke mèt de Nederlandse woenkern of de Belzje deilgemeinte) daan wel buurte. Die höbbe gemeinelek 'nen dörps- of buurtraod dee geach weurt te rapportere aon 't plaotselek bestuur.
De provincies besloon 't gebeed wat vaanajds in mierderheid door etnische Chineze (Han-Chineze) weurt bewoend. In de otonoom regio's gief 't evels väöl etnische minderhede. Um die rei is 't dees gebeje touwgestande um hei en dao aofwiekende wètgeving te höbbe, diecultureel otonomie touwliet. De speciaol bestuurleke regio's zienHong Kong enMacau, tot veur kort Europese kolonies die aon China zien geretourneerd oonder de veurweerde tot me e democratisch bestuur aonheel (ei land, twie systeme).
China is 'neinpartijstaot, boe-in deCommunistische Partij allein aon de mach is. OonderMao Zedong waor 't 'ntotalitair dictatuur, meh door hervörminge sinds 1978 (zuug oonderHistorie) heet de bevolking get beperkde vrijhede gekrege. Binne de Partij kin edere börger politiek participere, meh de hiërarchische en bureaucratische structuur maken 't neet gemekelek um op te klummele. In 2015 haolde China 3,14 punt op deDemocratie-Index vaanThe Economist, wat neerkump op 'n otoritair rezjiem. Boete 'n complete aofwezegheid vaan pluralisme en wieneg börgerleke vrijhede scoorde 't land ouch maoteg op 'politieke participatie'. De politieke cultuur woort wel vrij good beoerdeild.
De Volksrippubliek heet 'ne president, meh dees positie op ziech lievert neet väöl mach op. Umtot de mach in deleninistische traditie bij de Partij berös, is desecretair-generaol de mechtegste maan. Dèks vervölt dee ouch de functie vaan president, wie dat beveurbeeld op dit memint (2016) Xi Jinping deit. De president heet 'n regering, boevaan 't hoof ziech premier maag neume. Binne de partij weure de beslissinge genome door 'tPolitbureau. 'tParlemint vaan China is 't einkameregVolkscongres, boevaan de leie um de vief jaor indirek weure gekoze door lieger parleminte. 't Heet neet väöl mach en weurt door critici gezeen es 'nstumpelmechien die al bepaold beleid moot goodkäöre. Officieel heet 't parlemint tot taak um de kwesties en inziechte vaan oonderop (lokaol en regionaol partijaofdeilinge zoewie de bevolking) bij de centraol regering aon te kaarte.
China is stiechtend lid vaan de Vereinegde Naties, al is Volksrippubliek pas in1971 erkind es de legitiem regering vaan China. 't Land heet ouch 'n permaninte plaots in deVN-Veilegheidsraod en maag es zoedaonegkernwaopes höbbe. Nederland heet 't Roed China al in 1950 erkind, 't Belsj volgde in 1971 't besluut vaan de VN. De Vereinegde Staote waore pas in 1979 zoe wied. E klein aontal staote erkint de Volksrippubliek nog ummertouw neet; 't geit veural um len in Midde-Amerika, 't Caribisch gebeed en Oceanië.
't Veendel vaan China is roed, mèt in 't vrijkerteer 'n gouwe staar rechs vergezèld vaan veer kleindere. 'tRoed vendeel is 'n universeel symbool vaan 'tsocialisme. De veer klein stare stoon veur de veer klasse die Mao aonwees in zien touwspraokDe democratische dictatuur vaan 't volk. 't Veendel woort kort nao de machseuvernaome in 1949 oontworpe.
't Nationaol embleem of waope volg de typische stijl vaan waopes in 't veurmaoleg Oosblok: binne twie korenaore, bijeingehawwe door etandraad, de vief stare oet 't veendel zoewie deVerboje Stad in Peking. Dit waope woort in 1950 aongenome.
Oonder 't keizerriek waor 't heraldisch symbool vaan China 'nen draak. Dee weurt noe nog wel oonofficieel gebruuk, en sinds de hervörminge vaan de jaore 1970 zien dao ouch gein ideologische bezwoere mie tege.
China heet 't groetste paraat leger vaan de wereld mèt 2,3 miljoen maansjappe, rizzerviste neet mètgetèld. Volgens officieel ciefers vaan de euverheid gaof 't land in 2014 123 mieljard dollar aon 't leger oet; boetelandse inleechtingedeenste meine evels tot dat väöl hoeger ligk. China heet es permanent lid vaan de Veilegheidsraod 't rech kernwaopes te bezitte. Nao sjatting heet 't land zoe'n 50 tot 75 langeaofstandsrakètte en nog gans get rakètte veur korte aofsten. 't Land perbeert 'nen inhaolslaag te make mèt aander mechtege len in de wereld en riech daorum dèks nui devisies op. Zoe woort in 2012 't ierste vleegdeksjeep in gebruuk genome. Väöl devisies zien evels nog verawwerd; door hunnen umvaank kos 't väöl tied en geld die de modernisere.
China is langen tied e typischoontwikkelingsland gebleve. Poginge vaan 't communistisch bewind um de bevolking snel te oontwikkele (deGroete Sprunk Veurwaarts) wèrkde sterk contraproductief en de oonras die dao-op volgde maakden 't ouch neet beter. In1978 besloot Deng Xiaoping evels economische vrijheid in 't land touw te laote: in weerwèl vaan de communistische ideologie leet heer privébezit touw. Zie beleid lieverde zeker rizzeltaot op: de veerteg jaor dao-op greujde de economie wie 'ne wèlle. Pas de lèste jaore keult de economie aof. Ierstens is 't land gooddeils aofhenkelek vaan d'n export vaan gojekoupe industrieprodukte, die duurder weure noe tot de eige bevolking rieker weurt. Twiedens gief 't nog ummertouw e groet aontal bureaucratische regele boe boetelandse investeerders tegenaon loupe.[2] Oondaanks de inveuring vaan merretwèrking maak de regering nog ummerViefjaoreplanne.
Al sinds de aajdheid kint me in Chinamunte, die hei oonaofhenkelek vaan de oontwikkelinge in Klein-Azië en Europa zien oetgevoonde. OonderQin Shi Huang, d'n ierste keizer vaan 't land, is dao einheid is gekoume. Vaanaof dat memint kós me dekasj, 'ne kopere munt mèt e look drin. Later oontwikkelde de Chineze 'tpepiergeld, wat evels tothyperinflatie leide. Um dat probleem aon te pakke, baseerde me oonder de Ming-dynastie 't geldsysteem op dezèlvere standaard, boebij de zèlverentael de einheid veur groete betaolinge woort. In1917, in d'n tied vaan de Rippubliek, woort deyuan ingeveurd, gebaseerd op d'ndollar, dus op westerse munte. Ouch de munt vaan de Volksrippubliek hèt in de volksmoond yuan, meh officieel sprik me vaanrenminbi. De renminbi is allewijl (juni 2016) oongeveer 13 eurocent weerd.[3]
China is mèt mie es 9,6 mieljoen km² bekans eve groet es gans Europa. Door zienen umvaank maag 't neet verbaze tot 't land geografisch hendeg divers is. 't Relief löp vaan 8848 meter (deMount Everest, op de grens mètNepal) tot 154 meter oonder de ziespiegel (in 'tTurpanbassin). Allebei de extreme vint me in 't weste, wat in 't algemein e stök ruiger is es 't ooste. Zeker de regio Tibet weurt gedomineerd door d'nHimalaya. In 't noordweste vint me de oetgestrèkdeGobiweuste.
't Maag dudelek zien tot China 'n käör aon versjèllende klimaote kint. In d'n Himalaya vint metoendra- (ET) enhuuggebergdeklimaot (EH). De Gobi is ieder e kaajdweusteklimaot (BWk) mèt aon de rand zoewel werm (BSw) es kawsteppeklimaote (BSk). In 't uterste zuie, aon de grens mèt Birma en Vietnam, vint me nog wel tropische klimaote (Am, Aw), meh 't groetste deil vaan 't zuidweste besteit oet gemaotegde zieklimaote (Cfa, Cfb) die 't land dao zier vröchbaar make. In 't noordooste euverhierse, oondaanks de kortbijheid vaan de zie, landklimaote (typ Dw).
Twie groetereviere dominere 't land. Door 't noorde struimp deGeel Revier (黄河,huáng hé), die op 4.800 meter huugde in tBayan Har-gebèrgde oontsprink en 5.464 km wijer in de provincie Shandong deBohai-Zie in struimp. De revier kleurt geel door delöss dee n 'r mètnump; in 't Mongools woort ze vreuger ouch welZwarte Revier geneump umtot ze in häöre boveluip nog gans helder is. De belaankriekste zijtek zien deFen (aon de linkerkant), deTao en deWei (aon de rechterkant). 't Gemiddelddebiet is 2.571 m³/s.
De aander groete revier is deYangtze, ouch welYangtzekiang (扬子江,yáng zǐ jiăng;jiang beteikent gewoen 'revier'). Dees revier is mèt 6.300 km nog e stök langer en de Chinese kóste langen tied de bron neet, dee in 'tTanggula-gebergde deep in 't wèste ligk. De revier struimp door e zier divers landsjap en kump laanks e groet aontal cultuurregio's, um bij Shanghai in zie te struime. De positie vaan Sjanghai es wereldhave daank dees stad neet in de lèste plaots aon de Yangtze, die sjeepvaart nao 't binneland meugelek maak. 't Aontal zijtek is zier groet. Heidoor is 't debiet ouch väöl groeter es bij de Geel Revier: gemiddeld 30.166 m³/s.
De reuzepanda, 'n besjermde en bedreigde biestesoort in China, is 't symbool vaan de Chinese fauna meh ouch vaan natuurbehaajd in 't algemein.
Mèt ziene groeten umvaank en käör aon diverse biotope herberg China e groet aontal diverse soorte, boevaan e groet aontal inheimse. 't Is ein vaan de 17 len op eerd die esmegadivers land bekind stoon. China veurt evels pas recint e beleid geriech op natuurbehajd. Vaanajds weure väöl bieste bejaog um hun vermeinde wèrkzaamheid in de traditioneel Chinees geneeskunde, boe veural op 't platteland nog in weurt gegluif. In d'n tied vaan de Groete Sprunk Veurwaarts woorte väöl bieste allein mer es 'plaoge' bestrijd. Ouch intense milieuvervojling en projekte wie de Dreiklovendam höbbe de natuur sjaoj aongedoon.
China is vaanajds al e diechbevolk land. Umtot laank neet gans 't land gesjik is veur landbouw en diechte bewoening, lievert dat probleme op mèt euverbevolking en veujing vaan de bevolking. Roond 't begin vaan de (christeleke) jaortèlling had China al zoe'n 50 mieljoen inwoeners, mesjiens wel d'n hèlf vaan de ganse wereldbevolking. Sinds oongeveer 1400 is die bevolking gestiedegaon gegreujd nao zoe'n 200 mieljoen in 1500 euver 400 mieljoen roond 1830, 600 mieljoen in 1950 nao ein mieljard in 1981. Tege d'n tied tot 't mieljard in ziech kaom, begós de regering deeikeendspolitiek op te lègke: lui mochte nog mer ei keend kriege, aanders woort ze 'n boete opgelag. Dit remde de bevolkingsgreuj inderdaod aof; allewijl (2016) ligk de bevolking zjus oonder de 1400 mieljoen (1333 mieljoen bij de volkstèlling vaan 2010). Umtotvergrijzing e groet probleem dreig te weure, heet de regering de politiek stapsgewijs verliech um ze in 2015 door 'n twiekeendspolitiek te vervaange.
Etnische groppe in China. In väöl etnische gebeje höbbe Han-Chineze intösse de mierderheid; me kin dao evels ouch noe nog lui vaan de oersprunkeleke bevolking vinde.
't Euvergroet mierendeil vaan de Chinese bevolking besteit oet etnische Chineze, gemeinelekHan-Chineze geneump. Bij de volkstèlling vaan 2010 bestoont hun aondeil oet 91,60% vaan de bevolking of zoe'n 1,221 mieljard lui. Zelfs zoonder de Chineze in Taiwan en de oetgebreideChinese diaspora zien de Han-Chineze zoe mèt veursprunk de groetste bevolkingsgróp op de wereld. Ing verwant aon de Han zien deHui, in 2010 mèt 10,6 mieljoen lui of 0,79% vaan de bevolking. Zij praote ouch Chinees meh haange d'n islam aon (zuug oonder bijReligie). De groetste aander etnische gróppe zien deZhuang (16,9 mieljoen), deMantsjoes (10,4 mieljoen), deOeigoere (10 mieljoen), deMiao (9,4 mieljoen), deYi (8,7 mieljoen), deTujia (8,4 mieljoen), deTibetane (6,4 mieljoen) en deMongole (6 mieljoen); ouch deKoreane mote weure geneump. De Mantsjoes zien gooddeilsgeassimileerd mèt de Han-Chineze; aander volker höbbe mie vaan hun eige taol en cultuur bewoerd. In totaol erkint de Chinese regering 56 etnische groppe. OpTaiwan leve ouch nog diverse Austronesië volker; umtot de Chinese regering dit eiland neet controleert, deit ze dao niks mèt.
De Zhuang, Hui, Oeigoere, Tibetane en Mongole höbbe hun eigeotonoom gebeed (Ningxia is 't gebeed veur de Hui; de res sprik al oet de naom). Kleinder groppe höbbe soms otonoom prefecture binne 'n gewoen provincie of otonoom gebeed. 't Streve vaan de regering is um de volker zoeväöl meugelekcultureel otonomie touw te laote, um gein oonras te wèkke en de politieke mach te kinne hawwe. Toch kump 't nog dèks tot relle in 't gebeed vaan etnische minderhede, veural umtot me dao vint tot te väöl Han-Chineze daonao verhuize.
De groete mierderheid vaan de bevolking sprikChinees. De diverse variante daovaan stoon bekind esChinese dialekte. De discussie euver wat 'n apaartetaol is en wat 'ndialek weurt evels dèks in samehaank mèt 't Chinees geveurd. De Chinese hoofdialekte zien oonderein mèt gein meugelekheid te verstoon zoonder kinnes vaan zakes, en wieke zeker zoe väöl vaanein aof es de diverse Germaanse of Romaanse taole. De hoofdialekte zien 'tMandarijn (官话guān huà), 'tHui, 'tWu, 'tXiang, 'tGan, 'tHakka, 'tMin, 'tKantonees (Yue) en 'tPing. 'tJin weurt soms es aofzunderleke grop behandeld, meh ouch dèks genog es (sub)dialek vaan 't Mandarijn. 't Mandarijn (mèt zoe'n 900 mieljoen mojertaolsprekers nog ummer de groetste taol vaan de wereld, zelfs es me 't Chinees in apaarte taole opbrik)[4] weurt veural in 't noorde gesproke, meh ouch deep in 't binneland; in weze op de mieste plaotse die rillatief laat verchinees zien. Zoe sprik me in Mantsjoerije ('t noordooste) get wat bezunder kort bij 't prestiesjdialek vaan Peking steit, zjus umtot me dao nog neet zoe laank Chinees praot. De Chinese dialekte zien, oondaanks poginge um de standaardtaol in te veure, nog levend en wel, oetgezunderd op plaotse boe väöl immigrante zien samegekoume (beveurbeeld in Sjanghai). De officieel bezwoere tege 't opsjrieve vaan de dialekte beginne gestiedegaon te verdwijne.
't Chinees weurt gesjreve in 'tChinees sjrif, wat in d'n twieden hèlf vaan 'ttwiede milennium veur Christus is oontstande. De Chinese besjaving heet dit sjrif oonaofhenkelek vaan de sjrifte oet 't midde-Ooste oontwikkeld, en later zelf doorgegeve aon naoberbesjavinge. 't Chinees sjrif is 'n combinatie vaan logografisch en syllabisch sjrif, wat kin weure verklaord oet de isolerende structuur vaan de taol boe-in neet-samegestèlde wäörd oet ein inkel syllaab bestoon. 't Aontal lètterteikes,karakters geneump, löp in de tiendoezende, meh daovaan weuren 'rs mer hoonderde tot e paar doezend frequint gebruuk. De communistische regering veurde e paar jaor nao häör aontrejje 'tversumpeld Chinees sjrif in, boe-in bepaolde lestege teikes door sumpeler variante woorte vervaange. Boete de Volksrippubliek, ouch in Hong Kong en Macau, gebruuk me gemeinelek nog de traditioneel karakters.
Um wäörd en naome in 't Chinees sjrif nao 'tLatiens sjrif um te zètte, is etranscriptiesysteem nujeg. Vaanajds waore diverse systeme in gebruuk, beveurbeeld 't Nederlands systeem (Duivendak-Hulsewé), 't Ingels (Wade-Giles) en 'tChinees possysteem. In 1958 veurde de Volksrippubliek 'tpinyin (拼音,pīn yīn) in, e zier doelmaoteg systeem boe-in eder foneem oet 't Standaardmandarijn zien eige teike of combinatie heet, en boe me wienie dat gewuns is de toen (alle Chinese dialekte zientoentaole) mèt diacritische teikes kin aongeve. Door de jaore heer heet 't pinyin alle aander systeme verdroonge; zelfs Taiwan (wat tot daan toe Wade-Giles had gebruuk) stapde in 2009 drop euver. Ouch dit artikel gebruuk 't; op 'ne naom in Chinese karakters volg hei väölal de transcriptie in 't pinyin.
De minderhede spreke vaanajds hun eige taole (op de Hui nao, zuug bove). Soms is die taol oetgestorve of bekans oetgestorve, ouch es e deil vaan de bevolking ziech nog geine Han-Chinees veult. Dit gelt beveurbeeld veur 'tMantsjoe, mèt nog mer e hemfelke aw sprekers (zoe'n 10, op mie es 10 mieljoen etnische Mantsjoes). Die höbbe 't Chinees euvergenome oonder deQing-dynastie, wie ze in 't centrum vaan de mach stoonte.
De taole in 't land hure bij versjèllende femilies. 't Chinees is zelf oonderdeil vaan deSino-Tibetaanse taole. Hei-oonder vèlt wie de naom al suggereert ouch 'tTibetaans, zjus wie 't Chinees e cluster vaan wied oetereinloupende dialekte die um cultureel reies es ein taol gelle. Wijer taole oet die gróp die me in China sprik zien 'tYi, 'tTujia en 'tBai, wat vrij ing aon 't Chinees verwant is (meh neet es e Chinees dialek weurt getèld). 'n Aander groete taolfemilie zien deTai-Kadaitaole, veural gesproke in 't zuie vaan 't land en mètZhuang es groetste vertegenwoordeger. Ouch zuielek zien deHmong-Mientaole, boevaan hei 'tMiao en 'tYao weure gesproke, twie taole die same de tak vaan deMiao-Yaotaole oetmake. DeMon-Khmertaole höbbe in China mer e klein aontal sprekers. De umstrejje femilie vaan deAltaïsche taole weurt veural in 't noorde en weste gesproke en umvat beveurbeeld 'tOeigoers ('nTurkse taol), 'tMongools en 't Mantsjoe ('nToengoestische taol). Soms weurt ouch 'tKoreaans nog tot de Altaïsche taole gerekend; dit sprik me in 't grensgebeed mèt Noord-Korea. E klein aontal lui op Taiwan sprik nog ein vaan de diverseAustronesische taole die 't eiland riek is; zuug daoveur oonderTaiwan.
Zier väöl taole mote vreuger nog op 't Chinees groondgebeed gesproke zien ietot de Chinese cultuur ziech dao verspreide. Me dink daan oonder mie aon leie vaan de zuieleke taolfemilies (Tai-Kadai, Hmong-Mien, Mon-Khmer). Die taole höbbe gein gesjreve documinte naogelaote; aonwiezinge daoveur moot me oet lienwäörd en plaotsnaome hole. In 't weste vaan China woorte oets deTochaarse taole gesproke, 'n hiel bezunder gropIndogermaanse taole; dees taole höbbe wel gesjreve documinte naogelaote, al zien de volker die ze spraoke allaank verdwene.
Religie in China is get aanders es in 't weste. Chineze zien euver 't algemein neet lid vaan ein religie, meh doen dèkser aon tradities oet soms zier diverse geluifs- en gebruukssysteme. Ouch is de grens tösse religie enfilosofie neet sjerp te trèkke: veur wereldvisies die me in 't weste neet es religie zouw verstoon weure ouch cultusse gehawwe.
De ajdste traditie in China is 'tChinees volksgeluif. Dit is e neet gans samenhaangend stèlsel vaan gebruke, opvattinge en cultusse die al sinds iewe sterk aon belaank höbbe ingeboet, meh nog ummer (veural op 't platteland) leve en ouch sterk doorwèrke in de Chinese cultuur (beveurbeeld in zègkswijze en poëzie). 't Chinees volksgeluif kintgode (神shén) en de veriering vaan d'nhiemel (天tiān), meh veural deveurawwerveriering (敬祖,jìng zǔ) is in 't land nog levend en wel.
Roond 500 v. Chr. kaom in China 'tconfucianisme (儒家,rú jiā) op, 'n filosofie gebaseerd op de gesjrifte vaanConfucius (孔子,kǒng zǐ). De kern vaan de lier is moraol; de meister besjrijf diverse relaties boe-op de hermenie vaan de wereld rös. 't Confucianisme sjrijf daorum 'n sterk hiërarchische sameleving veur, boe-in me gehuurzaam moot zien aon zien mierdere en aonawwere. Deils in reactie op 't moreel georiënteerd confucianisme oontstoont 'ttaoïsme (道教,dào jiào), touwgesjreve aon de lier vaanLaozi (老子). Hei-in weurt gepreek um de dinger mie hunne gaank te laote goon en vaan minselek ingriepe aof te zien.
Oondaanks 't euverheersend sinocentrisme heet 't land wel vaan tied tot tied opegestande veur religie oet 't boeteland. Veural 'tboeddhisme heet ziech vaanoet India sterk verspreid. De Tibetaone zien vaanajds allemaol boeddhistisch (lamaïsme), meh ouch in China heet 't zienen invlood gehad. Vrij kort nao 't begin vaan de jaortèlling kaome vertaolinge vaan boeddhistische gesjrifte in umloup; de iewe dao-op zouwe ziech diverse typisch Chinese sjaole oontwikkele. China gaof 't boeddhisme ouch door aonKorea enJapan, boe 't de dominante religie woort (dink ouch aonzenboeddhisme). 'n Wijer religie is d'nislam, dee ziech veural oonder Oeigoere en Hui heet verspreid. De Oeigoere waore langen tied neet oonderhureg aon China en höbbe d'n islam wie aander Turkse volker via de Perze euvergepak. De Hui vint me in groete deile vaan China, meh toch aonzeenlek mie in 't noordweste vaan 't Chinees taolgebeed, boe 't contak mèt de Turkse volker 't mies intens waor. Numeriek is d'n islam in China gein groete religie; de groete regio Xinjiang boe 't domineert is dunbevolk.Christendom besteit ouch in China. Dees religie woort al in de Qingdynastie en in de Rippubliek door missionaire en zendelinge gepreek, meh is de lèste decennia in aonhaank touwgenome.
Oonder de Ming- en Qing-dynastie woort 't confucianisme sterk gepropageerd; me zaog de Confuciaanse weerde es 't geluif wat China groet had gemaak. Dit góng veural te koste vaan 't taoïsme, wat ieder zjus had gebleujd. Tegen 't ind vaan de keizerleken tied oontaardde dat classicisme in rechoet reactionair dinke; veurstèlle tot modernisering woorte al gaw aofgeweze mèt 't argumint tot dat 't karakter vaan China zouw aontaste. Heidoor raakde 't confucianisme nao de val vaan 't keizerriek sterk oet de gratie. Oonder 't communistisch bewind woort alle religie aofgeweze, meh de lier vaan Confucius toch wel gans in 't bezunder umtot me zjus die mèt de weerdes vaan d'n adel en de bourgeoisie associeerde. Nao Mao zienen doed raakde religie gestiedegaon weer geaccepteerd, en sinds 't begin vaan d'n einentwintegsten iew make 't Chinees volksgeluif en 't confucianisme zelfs 'n echte renaissance door. Wienie 'ne vörm vaan religie es subversief weurt gezeen, griep de regering evels wel in, wie sinds 1999 mèt deFalun Gong-beweging gebäörde.
De cultuur vaan China is in väöl opziechte d'n eveknee vaan de westerse cultuur: väöl oetvindinge en oontwikkelinge zien in bei cultuurruime los vaanein gedoon. 't Gief evels ei belaankriek versjèl: boe de westerse wereld door kortstundege wereldrieke en/of 'n väölheid aon staote woort gekinmerk, heet China de aofgeloupe 2500 jaor 't ooste vaan Azië bekans oonaofgebroke cultureel gedomineerd, zelfs wienie 't militair euverheers woort door aandere. Dit heet gezörg veur de zoegeneumdesinosfeer, de Chinees cultureel invloodssfeer, boe boete China zelf oonder mie Japan, Korea en Vietnam bij hure. Ouch in de res vaanZuidoos-Azië en in Mongolië heet de Chinees cultuur häör spoere naogelaote. In de kunshistorie weurt de Chinese kuns dèks nao dynastie ingedeild.
De noordpoort vaan deVerboje Stad in Peking. Dit paleis heet alles wat de Chinese arsjitectuur typeert (zuug de teks).
Vaanoet 't ierste milennium veur Christus tot aon 't ind vaan de keizertied is de Chineesarsjitectuur oongeveer geliekaardeg gebleve. Chinees gebouwe zien vrij gemekelek te herkinne aon de liech umgeboge daker, mèt umhoegwiezende punte. Ouch hechde de Chineze, zjus wie de Europeane, vaanajds aon symmetrie. In 't midde vaan Chinese gebouwe is dèks 'nen hoof te vinde; 't kin daan goon um diverse gebouwe of gebuiwkes die oetzien op e binneplein en ziech vaan de straotkant aofkiere. De bouwtrant vaan keizerleke, börgerleke en religieus gebouwe versjèlde sterk: de keizer en veurnaom börgers wouwe veural hun riekdom tuine door breid te bouwe, dewijlpagodes es regel de huugde in sjete, es tories die oet diverse etages bestoon. Pagodes zien veural boeddhistische gebèdshoezer, meh moskeeë weure in China ouch dèks zoe gemaak. China kint ouch väöl functioneel militair arsjitectuur, boe-oonder diverse forte en stadspoorte valle meh iers en veural deChinees Moer, 'n moer vaan mie es 6.000 kilometer (neet bebouwde meh wel verdeidegde stökker neet mètgerekend) gemeind um te besjerme tege aonvalle oet 't noorde.
Es land mèt 'n diechte bevolking en groete stei waor in Chinastadsplanning vaan vitaol belaank. De principes vaan 'nen harmonieuzen opbouw zien samegevat in defeng shui (风水,fēng shuǐ), 'n lier die ing mèt 't taoïsme is verboonde en wetensjappeleke inziechte combineert mèt trope oet 't Chinees volksgeluif.
Recintelek heet 't land de modern westerse arsjitectuur umermp. Groete wolkekretsers, dèks door boetelenders oontworpe, kin me veural in de bleujende havestad Sjanghai vinde.
Loquats en 'ne bergvogel, illustratie oet de zuieleke Song-dynastie.
De klassieke Chinesesjèlderkuns is gans aanders es de westerse. Sjèldere gebäört neet op dook meh op pepier ofzij, neet mèt olie meh mètink, en zoonder oetgebreidperspectief. Me kin ziech veurstèlle tot 't dèks geit um oetgebreide illustraties in bookvörm, al kin me die ouch aon de moer haange um zoe toch get vaan e sjèlderij te kriege. Teikeninge vaan bieste en plante woorte dèks gans minutieus gemaak; landsjappe zien ieder gestileerd. Ouch de portrètkuns bleujde in China. Umtot de Chinese sjèlderkuns zoe ing mèt 't book verweve is, maag 't ouch neet es 'n verbazing koume tot vaan dekalligrafie in China väöl werk woort gemaak. Es hoegopgeleide en hoeggeborene (mandarijn) woort me geach neet allein good te kinne leze, meh ouch sjoen te kinne sjrieve. Gekalligrafeerde beuk bleve iewelaank neve gedrökde beuk bestoon.
De groetste verdeenste höbbe de Chineze gehaold in 'teerdewerk. Al in de Han-dynastie lierde zeporselein make, boe-in ze sindsdeen ummer luxe pöt, theeköpkes, sjale, teleure, väöskes en aander gebruuksveurwerpe höbbe gemaak, zoewie ouch beeldsjes. De veurwerpe zien dèks oetgebreid besjèlderd, meh door de iewe heer lierde me ouch um diverse kleure in 't eerdewerk in te brande, zoetot de decoratie neet kós aofsliete. Wie in de Vreugmodernen Tied de handel euverzie mèt 't weste op gaank kaom, kaome die dinger zier in trèk en woort Chinees eerdewerk veur väöl geld verkoch. De westerlinge perbeerde iewelaank zoonder succes 't porselein nao te make.
Ouchbeeldhouwkuns waor in China vaanajds bekind. Al in 'tNeolithicum (oonder mie in de Yangzedelta, deLiangzhucultuur) maakde me veuwerpe vaanjade, 'ne Chinese weike stein dee, wienie good geconserveerd, laankdoreg sjoen kin oetzien. Bij 't begin vaan de broonstied, in de Xia- en Shang-dynastie, woorte riekelek bewèrkde broonze pöt gemaak. De decoraties op dees veurwerpe zien nog neet direk Chinees vaan aard. Gans indrökwèkkend is 'tTerracottaleger vaan 7000 soldaote oet gebakke stein, oonderdeil (!) vaan de graafgif veur keizer Qin Shi Huang. Ouch oet de Han-dynastie die dao-op volg zien steine graafgifte bekind. De beeldhouwkuns in China kraog 'n groete impuls mèt de koms vaan 't boeddhisme: euveral in boeddhistische tempele woorteboeddhabeelder opgeriech.
Meziek had vaanajds al 'n groete rol in de Chinese cultuur. Oonder mie Confucius sjrijf dreuver. Al in de veurkeizerleken tied kaom 'n oetgebreide theorie op gaank, gebaseerd (wie dePythagoreïsche stumming) op relaties vaan rein kwinte. Zoe oontdèkde me tot me nao twelf kwinte-transposities oongeveer, zij 'tneet perceis, bij de begintoon oetkaom, e princiep wat bekind steit esshi-er-lü (十二律,shí èr lǜ). Allewel tot me zoe in feite 'n chromatische toenlèdder heet, beperkde de Chinese meziek ziech liever tot toenlèdders boebij alle toene minstens 'n ganse toen oeterein stoon. Dat is depentatonische toenlèdder, die nog ummer sterk mèt de Oos-Aziatische meziek weurt geassocieerd (al kump ze ouch bij gans aander volker veur). De Chineze gebruukde gein getempereerde stumminge; bij trouw aon 't pentatonisch systeem zien die ouch neet nujeg.
DeChinees klassieke meziek besteit oet versjèllende genres. 't Gief gezoonge meziek, dèks buunwerke (Chinees opera's) meh ouch instrumentaol stökker. Me kinthoutblozers wie de dweersfluit (dizi) en desheng,slaaginstruminte wie degong en de klokke,striekinstruminte (hu) wie d'nerhu en dezhonghu entokkelinstruminte wie detaofelharp (guqin) en depipa (soms bekind es deChineseluit). Versjèllende provincies vaan China kinne versjèllende meziekstijle, die vaan de otonoom regio's is nog weer gans aanders en dèks gaar neet door de Chinese meziekcultuur beïnvleujd. Chinese meziek kin volgens zien eige systeem weure genoteerd; dit systeem steit bekind esgongche (工尺谱,gōng chě pǔ).
Nao de val vaan de Qing is China sterk oonder invlood vaanwesterse meziek gekoume. Diverse soorte klassieke en populaire meziek voonte hunnen ingaank in 't land en woorte väöl geïmiteerd. Oonder Mao mós alle meziek revolutionair en politiek vaan karakter zien; dit kós zoewel westerse marsjmeziek es Chinesen opera mèt propagandetekste betreffe. Nao de liberalisering oonder Deng is 't land weer veur alle soorte meziek, traditioneel en westers, geëupend. Vaan de westerse klassieke meziek weurt de lèste jaore, in eder geval vaan hoegerhaand, väöl werk gemaak.[5] Klassieke musici die ouch boete China väöl succes höbbe zien oonder mie componisTan Dun en pianisLang Lang. In 't land weurt wijer väöl zoegeneumdeMandopop gemaak:popmeziek in 't Mandarijn.
Chinese heet 'n riekeliterair traditie. Veural depoëzie steit vaanajds al hoeg aongesjreve. De gesjreve traditie liet me gemeinelek beginne mèt de bundelShi Jing (诗经), gepubliceerd roond 600 veur Christus meh mèt tekste die deils weure geach tot 1000 veur Christus trök te goon. 'n Joonger blomlezing is deChu Ci, bijeingebrach in d'n Tied vaan de Vechtende Rieke en stammend oet 't zuie. Dees twie beuk höbbe es groondslaag gedeend veur de mieste poëzie die daonao in 't keizerlek China gesjreven is. Zoe kaom de klassieke poëzie tot stand: regele vaan veer syllabe (en dus veer teikes), dèks mèt 'ncesuur in 't midde, en inrijmendecouplètte gegróppeerd. Lang gediechte vertuine dèks 'nen opbouw in stofe. De gediechte vaan Qin- en Han-dynastie vertuine wieneg vernuiing. De diechters vaan de Tang-dynastie, oonder weeLi Bai enDu Fu, woorte evels zier populair. Ouch oonder de Song bleujde de Chinese poëzie. In de Ming- en Qing-periodes stoont 't sjrieve vaan gediechte hoeg aongesjreve en e zier groet aontal veerze zien bewoerd gebleve, meh vaan beteikenisvol innovatie waor gein spraoke.
Proza had in China veural de vörm vaan neet-fictioneel tekste, dèks filosofisch of religieus vaan aard. Zier aajd en nog ummer hoeg aongeslage door deile van de Chinese bevolking is d'nI Ching. Oet de klassieken tied stamme deAnalekte vaan Confucius, de gesjrifte vaanMencius en deGroete Lier vaan 't taoïsme (大学dà xué). In totaol kint meVief Klassieke enVeer Beuk. In lateren tied woorte nog wel encyclopedische werke enexegees oetgegeve. Fictioneel proza wie deChinese roman stoont in lieger aonzien (wie dat in Europa ouch langen tied zoe waor); buunwerk wort hoeger aongesloge en had ummer 'ne gezoonge vörm (zuug Chinesen opera).
Door 't hoeg prestiesj wat de werke vaan de klassieke hadde bleef hun taol in vergeliekbaar aonzien stoon. Later oteurs bleve in principe 'tAajdchinees gebruke, al spraoke ze dat wel op z'ch Mandarijns oet. Dees taol weurtKlassiek Chinees geneump. 't Gevolg heivaan is soms wel, tot aw gediechte in de leestrant vaan vaandaog neet mie rijme, wat ze 2500 jaor geleie wel dege.
Nog veur de val vaan de Qing kaom 'n beweging op veur 't gebruuk vaan de volkstaol en veur literatuur nao westers veurbeeld. Nao 1912 kraog die ruim baon en versjene op groete sjaol essays, romans en vrij veerze. Groete maan vaan de Rippublikeinse literatuur waorLu Xun. Mèt de communistische machseuvernaome woort 't socialistisch realisme ouch in de literatuur de norm, wat veur 'ne groete stroum aon propagandabeuk zörgde. Nao d'n doed vaan Mao woort dat beleid opgegeve, meh sjrievers höbbe, mie es kunstenere in aander sectore, nog sterk te make mèt censuur en beperkinge in sjrieftrant.
Mèt de economische hervörminge naom 't tv-bezit in China enorm touw, en heimèt ouch 't mediapebliek. De Chinese media hure mèt e pebliek vaan hoonderde mieljoene tot de umvaankriekste en miesgebruukde vaan de wereld. D'n tied tot in China allein staotsmedia bestoonte is sinds de jaore 1980 veurbij. Neve de staotstillevisie (CCTV) en deVolksgezèt zien sindsdeen diverse particuleer gezètte en zenders opgekoume. In de regel wèrke dees media regionaol. Wel stoon dees media oonder aonzeenleke censuur. De censuur sjrijf neet direk veur wat de media mote melle, meh griep wel in wienie kritiek op 't systeem of de hoegste leiers weurt gelieverd. Ouch beriechte euver volksopsten of subversief bevoonde beweginge weure oonderdrök. De censuur gelt ouch gans bezunder 'tinternèt, wat ouch in China väöl weurt gebruuk. Nui media weure dèks neet op 't Chinees nèt touwgelaote of mage allein mèt filters operere.
In Hong Kong en Macau gelle dees beperkinge neet, umtot de Chinees regering bij de euverdrach vaan dees kolonies heet belouf dao democratie en vrijheid vaan meiningsuting in stand te hawwe.
In 1950 waor nog mer 20% vaan de bevolking gelètterd; sindsdeen is dat opgeloupe tot 94% in 2010. Oonder 't bewind vaan Mao woort hoeger oonderwies gewantrouwd; basisoonderwies woort evels in alle oetheuk vaan 't land geregeld. 't Oonderwies op 't platteland en in provinciestei is evels nog neet zoe good wie in de groete stei. Allewijl (sinds 1986) geit e keend iers nao de lieger sjaol en daan nao de middelsjaol, wat same nege jaor doort. De mieste goon daonao nog drei jaor nao voortgezèt oonderwies. Daonao kin me 't hoeger oonderwies of e beroopsopleiing in goon. Veur hoeger oonderwies moot me 'n exame aoflègke. 't Niveau vaan de Chinees wetensjap is de lèste decennia sterk umhoeg gegaange; 't land heet diverseNobelprieze binnegehaold en e ruimtevaartprogram is in oontwikkeling.
Twie Chinese koppels badmintonne tegenein. In deze sport zien de Chineze vaanajds bezunder sterk.
Al in 't aajd China woort aonsport gedoon, dèks in samenhaank mèt 't kriegsweze.Zweerdvechte enbaogsjete waore populair oonder de elite en weure nog ummer gedoon. Wijer folkloristische sporte ziencuju (e soort voetbal) endrakebootrace (龙舟,lōng zhóu).Taichi (太极拳,tài chí quán), e systeem vaan oefeninge aofkumsteg oet de vechsportwereld, is ouch in 't weste populair geraak.
In de Volksrippubliek kaome 'ttaofeltennis enbadminton sterk op. Op internationaol toernoje in dees sporte dominere de Chineze gemeinelek. Oonder de jong generatie isbasketbal allewijl evels populairder.Voetbal is neet zoe bekind, meh boetelands voetbal, boe väöl op weurt gewèd, greujt in populariteit. 't Chinees èlftal deeg in 2002 mèt aon 'tWK voetbal. In2008 organiseerde Peking deOlympische Zomerspeule, in 2021 waore in dezelfde stad de Winterspeule.
Wie in groete deile vaan Azië heet me ouch in China spoere gevoonde vaan d'nHomo erectus. De Chinesen oondersoort weurt dePekingmins geneump, nao zien vindplaots, en de fossiele stamme vaan zoe'n 750.000 jaor geleie. Oongeveer 100.000 jaor geleie kaom d'nHomo sapiens 't land binne, aofgoonde op fossiele oet Hunan. De umgeving vaan de Geel Revier neujde oet tot de oontwikkeling vaan 'nlandbouwcultuur. Dehirscultuur geit trök tot oongeveer 7000 veur Christus, dewijl deriescultuur doezend jaor joonger is. Ries is sinds minsehäögenis 'tbasisete in Oos-Azië. Mèt oongeveer 3000 veur Christus begint in China debroonstied.
Diverse oeraw voondste vertuine e soortprotosjrif. Sommege höbbe de teikes die me dao-op zuut in verband gebrach mèt 't huieg Chinees sjrif; dit zouw kinne beteikene tot dit sjriefsysteem al 9000 jaor aajd is. Zoe'n hypotheses höbbe evels e zwaak punt, umtot 't sjrif daan doezende jaore moot höbbe euverleef zoonder spoere nao te laote tot 't in de late broonstied weer opduuk. 't Is daobij neet gezag tot de bewoeners vaan de Geel Reviervallei Chineze waore.
Deprotohistorie vaan China woort iewelaank moondeling doorvertèld en pas väöl later opgesjreve. Wat dao-euver weurt gezag, berös op bronne wie 'tBook vaan Documinte (touwgesjreve aonConfucius, ca. 500 v.Chr.) en 't werk vaanSima Qian (ca. 100 v.Chr.). Volgens hun begós de dynastieke historie vaan China mèt deDrei Verhevene en Vief Keizers, die me wel es legendarisch kin aofdoen (de Verhevene waore volgens de verhaole haafgode die oet d'n hiemel kaome um China te regere). Vaan oongeveer 2100 tot 1600 veur Christus zouw in 't weste vaan de vallei deXia-dynastie höbbe geregeerd. Euver hun historiciteit liet ziech niks zègke, meh voondste die wieze op complexe, gelaogde samelevinge zien wel gedoon. De hoofstad waor Yangchen, geassocieerd mèt 't huiegDengfeng in Henan.
De lèste keuning vaan de Xia-dynastie zouw zien aofgezat door deShang-dynastie, die oet 't ooste kaom. Oet de dinkeleke Shang-tied zien al väöl mie veurwerpe bewaord gebleve. Ouch dateert oet deen tied 'torakelknokesjrif, d'n ajdste vörm vaan 't Chinees sjrif. De korte inscripties, veural veur woerzègkerij gebruuk, beeje evels gein inziech in 't al of neet bestoon vaan de Shang. Diverse stei zien wel bloetgelag, in 't bezunderYinxu bijAnyang, wat volgens later werke de lèste Shang-hoofstad waor. Me heet op 't groondgebeed vaan 't huieg China evels nog aander voondste gedoon, die ouch op 'n hoegoontwikkelde besjaving wieze meh boebij e verband mèt de Shang-besjaving neet veur de hand ligk.
Nao de Shang-dynastie kaom deZhou-dynastie aon de mach, die roond 1046 veur Christus de lèste Shang-keuning zouwe höbbe versloge. Zij verplaotsde de hoofstad naoFenghao, wat bij 't huieg Xi'an ligk en boe de rewiene ouch vaan zien gevoonde. De oorsprunkeleke Zhou-dynastie - bekind, nao de ligking vaan häör residentie, es deWesteleke Zhou - heel stand tot771 veur Christus, wie opstandege edele mèt hölp vaan deQangrong (e volk oet 't noordweste) de hoofstad plunderde. 'n Nui tak vaan de Zhou - deOosteleke Zhou - naom häör residentie op inLuoyi (bijZhengzhou), meh de volgende iewe zouw hun regering ummer minder veurstèlle. Me sprik veur deen tied vaan d'nTied vaan de Vreugjaors- en Naojaorsannaole. In dezen tied kaome diverse feodaol staote op die ziech, vergeliekbaar mèt wie dat in 'tHeileg Roems Riek gebäörde, wie oonaofhenkeleke staote gedroge en geregeld oonderein oorlog veurde. Tegen 't ind vaan deviefden iew veur Christus leep dat oet op d'nTied vaan Vechtende Staote. Oondaanks de oorloge en de politieke chaos vaan dezen tied kaom de Chinese cultuur perceis toen tot bleuj. De bove geneumde Vief Klassieke en Veer Beuk stamme oet dezen tied, en de Chinese kuns naom toen ouch de vörm aon boe-in v'r ze noe kinne.
D'n tied vaan oonderein vechtende staote kaom abrup tot 'n ind wieQin Shi Huang, voors vaan de staotQin, gans China vereuverde. Heer leet ziech totkeizer (皇帝huáng dì) kroene, en waor daomèt d'n ierste Chinesen hierser dee deen titel droog. Heer smeide mèt hel haand 'nen einheidsstaot door de inveuring vaan 'n muntunie (gebaseerd op de kasj), gelieke maote en gewiechte, standaardisering vaan 't sjrif en opluffing vaan de aw staote um ze te vervaange door nui provincies.
Nao zienen doed brook al gaw 'nen opstand oet tege dees rigide politiek en dreigden 't land obbenuits oeterein te valle. MètHan Gaozu kraog China evels snel 'ne nui keizer en 'n nui dynastie, deHan-dynastie. De nui dynastie heel de legalistische vereinegingspolitiek vaan de Qin aon, al dreef ze ze neet zoe hel door. Daank China ziene (boetelandse) naom aon de Qin-dynastie, de Han-dynastie waor zoe belaankriek veur de Chinese identiteit tot me 't volk nog ummerHan(-Chineze) neump. De han consolideerde hun mach en breide 't riek sterk oet nao 't weste en zuie. Zoe kós deZijroute oontstoon, boe-aon d'n iersten handel mèt 't weste (veuralPerzië, meh oetindelek zelfs Roeme) woort gedreve.
De Han-dynastie kaom oetindelek aon häör ind in220 nao Christus, naotot 't land al tientalle jaore door opsten geplaog waor.
China roond 't jaor 400. De Jin-dynastie controleert nog e groet deil vaan 't land, meh de Geel Reviervallei heet ze gans aon aander hiersers mote euverlaote.
Nao de val vaan de Han kaome drei versjèllende dynastieë op, die eder 't keizersjap vaan gans China opeisde. D'n tied vaan 220 tot280 steit bekind es d'n tied vaan deDrei Rieke Wei, Shu en Wu. Dees rieke bevochte ziech op leven en doed en spaorde ouch de börgers neet: mieljoene lui mote d'n doed höbbe gevoonde. D'n tied indegde door achterein de definitieve vereuvering vaan Shu door Wei (263), de umveerwerping vaan de Wei door deJin-dynastie (265) en de vereuvering vaan Wu door de Jin (280).
Mèt de Jin-dynastie waor China weer vereineg, meh allewel tot dees dynastie tot420 zouw regere, bleef 't neet rösteg in 't land. Vaanaof 't begin vaan de veerden iew braoke opsten oet oonder neet-Chinees volker in 't riek, die ziech zoonder väöl meujte kóste aofsjeie en oetindelek deZèstien Keuninkrieke vèstegde. In311 woorte de Jin oet hun hoofstad verdreve en móste ze nao 't ooste vlöchte. Later verplaotsde ze hun hoofstad zelfs nao 't zuie (Jiankang, bij Nanking) en raakde de Jin de controle euver de Geel Revier gans kwiet. Zoe raakde China de koumende iewe politiek verdeild in e noordelek en e zuielek deil.
Oondertösse waore de noordeleke staote ouch mètein in oorlog, tot deNoordeleke Wei (zoe geneump um ze te oondersjeie vaan 't ieder Wei-riek), góng euverheerse. Deze staot woort in385 gestiech meh pakde de koumende decennia ummer mie mach um oetindelek gans 't noorde in han te kriege. De Wei-keizers perbeerde einheid te sjöppe oonder de diverse bevolking door e sinificatieprogram, oondaanks tot ze zelf vaan oersprunkXianbei, dat wèlt zègke Mongools waore. Aon d'n aandere kant woorte Han-Chineze gediscrimineerd; allein de Xianbei kóste in de regering wèrke. De ganse viefden iew góng dit good, meh in de zèsden iew begós de verdeildheid tösse de generaols touw te numme. Dit leide in535 oetindelek tot 'n splitsing vaan de dynastie in Westeleke en Oosteleke Wei, dynastieë die mer kort bleve bestoon.
Oondertösse in 't zuie woort in 420 de Jin-dynastie door deLiu Song-dynastie aofgelos. Dees dynastie waor gei succes: wanbeleid en oonderdrökking zörgde veur 'n opeinvolging vaan militair staotsgrepe. Vaan479 tot502 regeerde deZuieleke Qi, boe 't al neet väöl beter waor. Oonder deLiang-dynastie bleujde 't zuie weer eve op, meh in deChen-dynastie (557-589) zakde 't zuie finaol inein. Toch kaom in de bei China's de wetensjap tot bleuj, en verriekde de opkoms vaan 't boeddhisme en taoïsme 't religieus leve.
Roond 580 kaom d'n hertog vaan Sui aon de mach in Noord-China. Heimèt had dit landsdeil veur 't iers in iewe weer 'nen Han-Chinees es machhöbber. Nao 'ne bleujetege zuvering begós heer 'n campagne tege de Chen-dynastie in 't zuie; mèt häöre val in589 waor gans China weer oonder eine keizer vereineg. DeSui-dynastie heel 't evels neet laank oet: d'n twiede Sui-keizer rinneweerden 't land mèt 'n mislökde campagne tegen Korea en woort door zien eige ministers umgebrach.
Vaanaof618 waor deTang-dynastie aon de mach. Die waor väöl bestendeger es de Sui, en zeker in de beginiewe vaan de Tang bleujde China op. De centraol regering, gevesteg inChang'an, controleerde de Zijroute en pakde väöl gebeed op de Turke (Oeigoere). Diversevazalstaote waore aon de Tang sjatpliechteg, en doorconscriptie oonder de ummer touwnummende bevolking kós me euver 'n enorm leger besjikke. Chineese sjèlderkuns kaome tot 'ne noets gekinde bleuj, en de poëzie hoort tot de bèste sinds de klassieke. 'n Bezunderheid is ouch de regering vaan keizerinWu Zetian (690-715), 't insegs vrouwelek staotshoof wat China oets heet gehad. 't Chinees boeddhisme, al sterk opgekoume in de veurgoonde iewe, vertakde ziech oonder de Tang in typisch Chinese sjaole. In 'n tienden iew verzwaakde de regering en kaom 't tot tal vaan opsten oonder de bevolking, oonder mie tege boetelandse handelere. In907 veel de dynastie definitief.
Mèt de val vaan de Tang begint d'n tied vaan deVief dynastieë en tien rieke. De naom zeet genoog: e groet deil vaan d'n tienden iew waor China weer gans verdeild. Nao 't midde vaan d'n iew kaom dao veranderind in: in960 woort deSong-dynastie opgeriech, mèt häör residentie in Bianjing ('t huiegKaifeng). In 't noorde löp de Song-tied tot1127, wienie de nuiJin-dynastie aon de mach kump. De Zuieleke Song, mèt es hoofstad Lin'an (Hangzhou), blijf bestoon tot 1279. Oonder de Song woort 'tChinees amtenere-examen ingeveurd, boemèt aonkoumendemandarijne woorte getes up hun kinnes vaan de klassieke. Dit hingk same mèt 'nen algemeinen trend in de Song-tied: de beteikenis vaan 't boeddhisme en 't taoïsme naome aof en 't confucianisme woort gepropageerd es de basis vaan de Chinees sameleving. Wijer bleujde de landsjapssjèldering in dezen tied en kaom de productie vaan porselein op punt te stoon. De oetvinding vaanpolfer maakde tot de constante dreiging vaan de Jin en de Mongole mèt revolutionair nui waopes kós weuren aofgeweerd. Oetindelek kaome de Jurchen (Mantsjoes), vazalle vaan de keizer, in opstand um de geneumde Jin-dynastie aon de mach te helpe. De Song heel stand bezuie deHuai.
Kublai Khan, d'n ierste Mongoolse khan dee ziech keizer vaan China neumde.
Oetindelek waoren 't neet de Jurchen meh deMongole die gans China zouwe pakke, en wel oonderKublai Khan. De leier vaan de Mongole waor sinds 1260 aon de mach en had al diverse deile vaan Noord-China gepak wie heer ziech in1271 ouch tot keizer leet kroene en 'n dynastie stiechde, deYuan-dynastie. Dit volk had al veur de oonderwerping vaan China e wereldriek bijein vereuverd, tot in Oos-Europa touw. De Yuan-keizer waor tegeliek ouch groetkhan en (in eder geval in naom) opperste leismaan vaan gans 't riek. De residentie vaan de keizer en khan woortKhanbaliq, 't huieg Peking, umtot dit noordelek laog, kortbij 't Mongools stamgebeed. Heimèt woort Peking dus veur 't iers hoofstad vaan China. De beginjaore vaan de Yuan-dynastie kóste veurspood: de Zijroute waor veileg, want gans en ferm gecontroleerd door de Mongole, en de Chinese cultuur woort mèt rös gelaote. 't Waor oonder de Yuan totMarco Polo zie werk euver China sjreef. De cultureel en technische trends vaan de Song-dynastie gónge wijer. De lèste jaore góng 't evels minder: 't wereldriek veel oonder twiedrach oeterein, 't land zöchde oonderhyperinflatie (door 't väölvöldeg bijdrökke vaan pepiergeld) en ruiversbendes, die door de verzwaakde Yuan-legers neet mie woorte gestop. De beslissende klap waor deZwarten Doed, dee ziech in korten tied door gans 't riek verspreide.
In1368 kaom daan mèt deMing-dynastie weer 'n femilie vaan inheimse Han-Chineze aon de mach. De ierste taak vaan keizerHongwu, de stiechter vaan de dynastie, waor um de hoongersnoed in 't land aon te pakke. Dat góng nog neet zoe gemekelek en genoog ete veur de mieljoenebveolking zouw nog iewelaank e probleem blieve. De dynastie heel twie hoofstei aon,Nanking, boe ze vaandan kaom, en Peking, wat oonder de Yuan al tot bleuj waor gekoume. Dit verklaort de naome vaan bei stei, die lètterlek "zuieleke hoofstad" resp. "noordeleke hoofstad" beteikene. Ouch lete de Ming in Peking de Verboje Stad bouwe. Um de Mongole definitief boete de deur te hawwe, versterkde me de Chinees Moer (die al bestoont, meh veural es eerde wal) tot wie me ze noe kint. De vloot woort daorentege genegligeerd, umtot me vaan op zie minder te vreze meinde te höbbe.
'n Nui economische impuls kaom mèt de Europese oontdèkkingsreize. De Europeaone, veural dePortugeze, later ouchSpanjole,Ingelse enHollenders, hadde väöl euver veur Chinees porselein, en betaolde mèt zèlver. D'n instruim vaan zèlver in 't land maakde tot de Ming aof kóste vaan 't pepiergeld en zoe de iewege inflatie kóste stoppe. D'n inveur vaanmaïs eneereppel oet de Nuie Wereld brach verliechting in de situatie vaan mieljoene oonderveujde lui.
In de zeventienden iew stortde de dynastie toch weer oonder häör eige probleme inein. 'ne Militair,Li Zicheng, greep in1644 de mach, meh e jaor later kaome de Mantsjoes oonderHong Taiji 't land binne en stiechde deQing-dynastie. Heer kraog de mach neet zoemer in han: op väöl plaotse in 't land boje soldaote trouw aon de Ming hel verzèt. 't Oontbreke vaan eine leider maakde evels tot in1662 ouch de Zuieleke Ming veel.
De vereuvering vaan de lèste verzètsheerde doort tot1683. De militair organisatie vaan de Mantsjoes waor superieur, en in combinatie mèt de Chinese techniek maakde dit 'e leger bezunder sterk. De nui keizers dwoonge de manneleke Chineze hun haor te drage wie de Mantsjoes, mèt de veurkop kaalgesjore en de res in 'ne vlech, meh lete de res vaan de Chinese sameleving gooddeils op zie beluip. In d'n iew dee volgde bereikde 't Chinees keizerriek 'nen umvaank dee 't noets mie zouw hole (en ouch noets gehaold had, tenzij me 't Mongools wereldriek vaan de Yuan-dynastie mètrekent):Tibet,Mongolië en deile vaanSiberië woorte oonderworpe. Oonder keizerQianlong haolde 't land zie militair en territoriaol huugdepunt.
Tegen 't ind vaan Qianlong zien regering kaom toch de klad drin. De belastinginkomste waore te lieg um de financië op te hawwe, encorruptie naom touw. De zwakheid vaan 't systeem kaom pienelek aon 't leech in de negetienden iew. De Britte waore goon handele inopium, boe de Chineze massaol aon verslaaf raakde. Wie de Chinees regering besloot d'n handel in opium te verbeie, verklaorde de Britte hun d'n oorlog. E rillatief klei Brits leger won d'n oorlog mèt groete euvermach en dwong de Chineze tot vrijhandel en 't aofstoon vaan Hong Kong. Wat volgde waore tientalle jaore vaan militair ingriepe door versjèllende Europese machte, die allemaol inoongelieke verdrage touwgaank tot de Chinese merret, väölal in opium, en stökker extraterritoriaol handelsgebeed (Internationaol Concessies) aofdwonge. OuchRusland meujde ziech demèt en wis zoeBoete-Mantsjoerije te pakke. De machteloesheid vaan de Qing leide in 1850 tot deTaipingopstand oonderHong Xiuquan, dee geïnspireerd door 't christendom de val vaan 't regime perbeerde te bewèrke. Oetindelek woort d'n opstand in1864 gesmaord, mèt hölp vaan de Europese groetmachte.
De inheimse Han-elite bleef de Qing steune; mie es oets zelfs, umtot ze häör confuciaanse ideaole bedreig zaog. In deTonzhirestauratie greep 't land reactionair trök op de traditioneel weerde, in de stèllege euvertuiging tot 't mèt China good zouw koume es 't zien wortele trouw bleef. Poginge veur 't leger te modernisere lökde mer haaf. De misère waor compleet wieJapan, wat nao'n geslaagde modernisatie e capabel leger op de bein had, in1894 d'n oorlog aon China verklaorde en Korea enTaiwan oet hunnen invloodssfeer aofpakde. Noe begós de roop um hervörminge helder te klinke. In1898 kundegde de joonge keizerGuangxu diverse hervörminge aof, boe-oonder aofsjaffing vaan 't amtenerestèlsel en oonderwies in exakte wetensjappe, meh zien tant, de nog ummer mechtege keizerin-wedevrouwCixi, herreep de hervörminge.
De greujende presintie vaan vreemdelinge wèkde anti-boetelandse sentiminte op, die in1899 tot deBokseropstand leide. Lynchpartije waore geriech tege boetelandse handelere, meh ouch tege Chinees christene. De keizerin-wedevrouw besloot de boksers te steune en haolde zoe weer 'nen oorlog mèt 't weste en Japan op ziech. Nao twie bleujetege jaore woorte de Boksers en de keizerleke legers verslage, en woort de regering tot astronomische herstèlbetaolinge verpliech. Pas noe waore Cixi en häör mètstanders tot echte hervörminge bereid. In1905 woort indelek 't gedateerd amtenere-exame aofgesjaf. Datzelfde jaor pakde JapanMantsjoerije vaan China aof. Nao d'n doed vaan zoewel de keizer es de keizerin-wedevrouw in1908 waor de Qing al zien legitimiteit verlore. Nationalistische sentiminte kraoge d'n euverhand en euveral in 't land pakde lokaolkriegshiere de mach. Ind1911, begin1912 woort de keizer, e keend nog, tot aoftrejje gedwoonge en indegde nao mie es 2000 jaor 't Chinees keizerriek.
Propagandaplaat oet de beginjaore vaan de Rippubliek China. Links Yuan Shikai en 't veendel vaan de Kwo Min Tang. Rechs Sun Yat-sen en 't veendel vaan de Rippubliek.
WieSun Yat-sen in oktober 1911 tot president woort oetgerope waor de rippubliek neet zoemer geïnstalleerd. 't Lökde de opstendege generaols al-evels binne de paar maond de Qing te val te bringe, meh 'nen hoege militair,Yuan Shikai, eisde zelf 't presidentsjap op. Heer verbooj deKwo Min Tang, de nationalistische partij vaan Sun die achter de revolutie had gezete, en reep in1915 zelfs 'n nui keizerleke dynastie oet. Dat woort evels in 't nog ummer door diverse facties beheers China neet geaccepteerd. Ouch deMantsjoerestauratie vaan1917, boe-in me de keend-keizerPuyi weer op d'n troen wouw helpe, mislökde. Tot deep in de jaore twinteg waor de regering aofhenkelek vaan de goje wèl vaan de krieghiere, die soms de regering steunde meh dèks ouch neet. Sun waor intösse trökgekoume en riechde de Kwo Min Tang in 1919 obbenuits op.
Aon de groetste verdeildheid kaom 'n ind in1927 en1928, wie generalissimoChiang Kai-shek 't land vereuverde. Dezen tied neump me 'tNanking-decennium. Chiang zien regering waor dictatoriaol, meh heer wis in dezen tied modern institute nao westers veurbeeld vaan de groond te kriege. Ouch begós de regering vaan Chiang aon oonderhandelinge mèt westerse staote um 'n ind te make aon de nog ummer geldende boetelandse concessies. Sommege len gaove ze in de jaore daarteg ouch op, aandere dege dat evels pas in d'n Twiede Wereldoorlog. In de periferie bleef 't evels oonrösteg. Boete-Mongolië ('t huieg Mongolië) had ziech in 1911 al losgemaak oet China en ouch Tibet kaom in opstand. Tegeliek verzat de Communistische Partij ziech tege de regering vaan de Kwo Min Tang, en oondaanks e militair euverwiech lökden 't de regering neet de communiste gans te versloon.
Japan waor oondertösse ummer deper China in gedoke, wat de nationaliste en communiste tot 'ne waopestèlstand brach. In1937 liet me miestens deTwiede Chinees-Japansen Oorlog beginne. Allewel tot 't Chinees leger mie verzat kós beie es veurheer, wonne de Japanners terrein um oetindelek de ganse Chinese kös in han te kriege. Pas wie 't Amerikaans leger ziech in1941 in d'n oorlog mingde, kierde de kanse. In1945 waor gans China bevrijd. Es ein vaan de groete Geallieerde kraog 't zelfs 'n permanente plaots in deVeilegheidsraod vaan de VN. Vaan binne waor de regering evels hendeg verzwaak: in d'n oorlogstied had de communistische partij ziech good kinne versterke en väöl sympathie oonder de bevolking kinne winne. Zoe gaw es de Japanners 't land oet waore, brook de börgeroorlog weer oet. De ierste paar jaor góng dezen oorlog geliek op, meh tegen 't ind vaan1948 wonne de communiste gaw terrein. Op 1 oktober1949 vlöchde Chiang mèt zie leger naoTaiwan.
Scène oet 't ballètBataljon vaan roej vrouwlui. Zoe'n propagandakuns waor in de cultureel revolutie gemeingood.Deng Xiaoping, leismaan vaan China tösse 1978 en 1989.
De communiste repe datzelfde jaor de Volksrippubliek China oet, naostalinistisch model, mèt partijsecretairMao Zedong es veurmaan. In 't boeteland spraok me nog laank vaanCommunistisch China of 'tRoed China, um aon te geve tot 't mer um ein vaan de twie regeringe góng. Toch had 't Volksleger 't land al vrij snel in han:Hainan woort in1950 vaan de Kwo Min Tang aofgepak en datzelfde jaor woort ouch Tibet weer oonderworpe. Taiwan, boe de nationalistische legers ziech hadde ingegrave, bleef evels oongemeujd, en ouch in 't weste bleve tróppe vaan de Kwo Min Tang ziech nog laank verzètte.
Mao zien ierste prioriteit waor 't verbetere vaan de boere hun positie. Heer oonteigende daoveur alle groetgroondbezitters en voch tege d'n opiumhandel. Ouch veurde heer Viefjaoreplanne in, en zörgde heer veur alfabetiseringscampagnes en gratis gezoondheidszörg. Mao zien gewelddaodege filosofie vaanklassestrijd enrevolutie vaan oonderop (zuugmaoïsme) zörgde deveur tot de groetgroondbezitters en handelere en masse geëxecuteerd woorte. Nao 'ne korten tied vaan liberalisering (de campagneLaot hoonderd blomme bleuje) radicaliseerde dit beleid. Wie in1958 deGroete Sprunk Veurwaarts woort aofgekundeg, woort dat pienelek dudelek. Mao wouw China in hoeg tempo industrialisere es eisde daoveur tot me ouch op 't platteland staol zouw producere. Dit maakde oetindelek tot de boere hun gewasse neet mie vaan 't land kóste hole en tot mieljoene lui verhoongerde. Zelfs 't geproduceerd staol waor neet vaan bruukbaar kwaliteit. Es gevolg daovaan leep Mao zienen invlood in de regering sterk trök. Heer wis in1966 de mach trök te kriege mèt 'n nui campagne, deCultureel Revolutie. Mèt good gekoze propaganda lanceerde heer deRoej Gardes, die op eige initiatief de sameleving móste zuvere vaan reactionair eleminte. Gevolg waor 'ne golf vaan politiek geweld, terreur en chaos, zoewie de verneteging vaan väöl iewenaajd erfgood. Tegeliek kaom depersoensverhierleking vaan Mao tot e huugdepunt.
Allewel tot de Cultureel Revolutie officieel doorleep tot aon Mao zienen doed, waore nao e paar jaor de ergste excesse veurbij. Kierpunt waore dejaore 1970. In1971 woort 't land door deVN erkind es de legitiem regering vaan China, en oondaanks hel verzèt daotege door de VS brach ouch d'n Amerikaanse presidentRichard Nixon in1972 e bezeuk aon 't land. Nao d'n doed vaan Mao in1976 waor 't aofwachte wee häöm opvolgde. Debende vaan veer, 'n grop mechtege orthodoxe Maoïste, woort evels gaw opzijgezat, en in1978 kaomDeng Xiaoping aon de mach. Dezen awwe partijmaan, dee in de Cultureel Revolutie zelf gezuverd waor, braok mèt 't extreem ideologisch maoïsme door 'n oetgesprokepragmatische politiek. Heer veurde economische vrijheid in, um 't land veurspood te bringe, en verminderde de staotsbemeujenis mèt 't doen en laote vaan de börgers. Boetelandse investeringe en export nao 't weste struimde binne. Orthodox-maoïstische partijlede die ziech verzatte woorte gemarginaliseerd.
Tot de liberalisering zien grenze had bleek evels wel in1989, wie studente in Peking demonstreerde veur mie democratie. D'n opstand woort mèt geweld neergeslaoge. Ouch Deng zien opvolgers hele dit beleid aon: de bevolking woort väöl vrijheid gelaote in alledaogse dinger, meh kritiek op 't systeem of de centraol regering woort astrein de kop in geduid. Zeker nao de opkoms vaan 't internèt kraog de bevolking mèt aonzeenleke censuur te make. De technocratische kern vaan 't beleid löp wel sjaoj op door de touwgenome corruptie. De bestrijing daovaan woort in2015 tot topprioriteit verklaord.
In1997 kraog de Volksrippubliek Hong Kong trök vaan de Britte, in1999 retourneerde Portugal ouch Macao. Dit waor neet nao de zin vaan groete deile vaan de bevolking, die liever in politieke vrijheid oonder 't koloniaol bewind wouwe leve. De twie kolonies woorte daorum allein aofgestande op veurweerde tot China dao democratie en vrijheid vaan meiningsuting in stand zouw hawwe, 'n regeling bekind esei land, twie systeme. China heet sindsdeen geperbeerd ouch Taiwan oonder dat systeem trök te kriege, evels zoonder succes.
Aon 't technocratisch karakter vaan 't Chinees politbureau kaom vaanaof2012 'n ind. Roond de nui secretair-generaolXi Jinping woort 'n ziech ummer oetbreiendepersoenscultus gebouwd, dewijl de maan zelf ouch ummer mie mach nao ziech touw trok. Diverse westerse commentatore spraoke vaan 'keizer Xi' of trokke de vergelieking mèt Mao.
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
_(%252Ball_claims_hatched).svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
