Dit artikel is gesjreve (of begós) in 'tMestreechs. Laeshie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
ʾal-ʿarabiyyah: 't Arabisch.
'tArabisch is 'nSemitische taol gesproke in deArabische wereld, dat wèlt zègke in Noord-Afrika en 'tMidde-Ooste. Mèt, volges ein sjatting,[1] 280 mieljoen mojertaolsprekers en tientalle mieljoene twiedetaolsprekers, is 't (naoChinees,Spaons,Ingels en eventueelHindi-Urdu) de veerde of vijfdewereldtaol en nump 't zeker 90% vaan alle sprekers vaan Semitische taole veur zien rekening. 't Arabisch is de taol vaan sommege Marokkaanse immigrante inNederland en 'tBelsj. De väöldialekte vaan 't Arabisch zien soms neet of lesteg oonderein te verstoon. Veur allemoslims heet de taol, boe-in deKoran is gesjreve, 'nliturgische functie.
Laank neet in alle len boe Arabisch de einege officieel taol is, is 't ouch de einege volkstaol. In deMaghreb, in 't bezunder in Marokko, spreke groete minderhedeBerbertaole. Erkinning vaan 't Berbers is dao e geveuleg oonderwerp; in 'tArabisch veurjaor vaan2011 kundegde keuning Mohammed VI vaan Marokko evels aon 't Berbers te goon erkinne.[2] In deVröchbaar Haafmaon spreke neet wieneg lui nog Nui-Aramees. In Jeme en Oman weure nog hei en daoModern Zuid-Arabische taole gesproke. In Tsjaad en Soedan zien väöl neet-erkinde Afrikaanse taole, veuralNilo-Saharaanse taole.
Umgekierd weurt 't Arabisch ouch boete 't bove besjreve gebeed gesproke. OpMalta is 't plaotselek Arabisch dialek, oonder de naomMaltees, officieel ('t Standaardarabisch heet dao gein functie; zuug ouchoonder). Arabische taoleilen vint me in Noordoos-Nigeria, opCyprus, in Zuidoos-Turkije en inIran enCentraol-Azië. Ouch dao oontbrik gemeinelek de kinnes vaan de Arabische standaardtaol. Väöl vaan die sprekersgemeinsjappe zien in hun veurbestoon bedreig.
Arabisch, veurtgekoume oet 't Aajdnoordarabisch (zuug direk oonder), huurt bij de Wes-Semitische taole, in tegestèlling tot 'tAkkadisch en same mèt alle aander Semitische taole. Traditioneel weurt 't Arabisch geach 't ingste verwant te zien mèt 'tAajdzuidarabisch en 'tModern Zuid-Arabisch. Euvereinkómste bestoon oet 't deile vaan 'tfoneem /f/ boe aander gróppe /p/ höbbe en oet 't gebroke miervoud (zuugoonder), wat dao es regel (en neet es oetzundering) veurkump. In recinte tije zien gelierde evels mier euvereinkómste mèt 'tHebreeuws opgevalle, in 't bezunder bij Aajdnoordarabische dialekte. Volges hun ligke de verwantsjappe vaan 't Arabisch daan ouch mier nao 't noorde.
Oppervlakeg heet 't (Klassiek) Arabisch in väöl opziechte de groetste euvereinstumming mèt 'tOegaritisch. Dit liet ziech evels gemekelek verklaore oet gedeilde conservatismes: 't Klassiek Arabisch is zier awwerwèts, 't Oegaritisch is zier aajd, daorum stoon allebei de taole nog kortbij hunne gemeine veurawwer.
De veurgenger vaan 't Klassiek Arabisch (KA) moot bij edialekcontinuüm höbbe gehuurd wat meAajdnoordarabisch neump. Dit dialek is zelf neet euvergeleverd, meh versjèllende aander dialekte zien wel bekind oet inscripties, die datere vaan dezesden iew veur Christus tot aon d'n islamitische expansie in dezevenden iew. Umtot 't um aander dialekte geit, en ouch umtot 't gebruuk sjrifsysteem nog summierder is es 't modern Arabisch sjrif (zelfs lang vocaole weure neet oetgesjreve), is de informatieweerde veur taolkundege beperk. Toch liet ziech al gans get euver dezen awwere vörm zègke. Zoe zien de zwake wortelconsonantew eny nog neet zwaak in ierste en daarde positie:b-n-y (*banaya) correspondeert mèt KAbanā 'heer heet gebojd'. Vrouweleke wäörd indege nog op-t en neet op-h. In de euvergeleverde dialekte waor 'tlidwoord neetal-, wie in 't KA, mehh-n (*han-), wat euvereinkump mèt 't Hebreeuws; soms besteit 't gaaroet neet. Gebroke miervoud kump al väöl veur, meh neet zoe dwingend wie in 't KA. Dewoordvolgorde waor miestal VSO (werkwoord veuraon), wie ouch in 't KA, meh soms SVO (in 't Dedanitisch dialek). 't Is woersjijnelek tot 't Aajdnoordarabisch teminste in zien vreugste faas naomvalle had, en neet allein in contexvörm, meh door 't neet-sjrieve vaan vocaole liet ziech dat neet zègke.
Ouch deArabische poëzie beit aonwiezinge veur 't Arabisch vaan veur de zevenden iew. De poëzie is 'n aw traditie die al veur d'n islamitischen tied tot bleuj kaom. Aw taolversjijnsele die in klassieke prozatekste neet veurkoume zien dao-in bewaord, wie 't oetspreke vaan de naomvalsoetgeng zelfs in de pausaole vörm.
In622 vlöchMohammed vaanMekka naoMedina, 'n gebäörtenis bekind es deHidjra, die traditioneel 't begin vaan d'n islamitischen tied inluit. Nog in Mohammed zie leve (heer störf in 632) weurt gans 'tArabisch sjiereiland oonderworpe, in de tientalle jaore daonao volge deLevant,Mesopotamië,Perzië,Egypte enTripolitanië (tot661, oonder deRasjidoen, Mohammed zien discipele); tot 750 valle ouchNoordwes-Afrika enHispanië en bereik meCentraol-Azië enIndië (groondgebeed vaan 't modernPakistan). In al dees gebeje mós me de Koran kinne leze (of minstens recitere); daobij kaome dao ouch gróppe Arabiere te woene. Dit zörgde dus veur 'n enorm expansie vaan de Arabische taol.
Allewel tot de Arabiere, wie bove bliek, 't sjrif wel kóste, gebruukde ze 't neet frequint; noe de Koran mós weure opgesjreve kaom dao verandering in. Dit stuitde evels op neet gering probleme. De Arabische taol had mier klaanke es lètters; daobij waore de lètters door touwnummende stilering ummer mier opein goon liekene. Vocaole woorte neet oetgesjreve, al begós me dao oonderhand mèt door 'tleesmojer-systeem. Al bij al bleek de teks noe op versjèllende plaotse döbbelzinneg. Daodoor zaog me de noedzaak vaan sjrifhervörminge in. Lètters die te väöl opein liekende woorte in 't vervolg door punte bove en oonder oeterein gehawwe. Lang vocaole woorte consequint oetgesjreve, veur korte vocaole, nunatie (zuugoonder) en de glottislaag kaome speciaol teikes. Veur de oonderworpe volker die Arabisch móste liere woorte grammaire gesjreve; zoe woort ouch de Arabische grammaticaol traditie gebore. In de iewe die volgde woort 't Arabisch ouch de taol vaan versjèllende wetensjappeleke en filosofische tractaote.
Nao 750 heel de Arabische expansie op. 'n Invasie in 't Frankisch Riek mislökde en de staotkundege binding vaan 'tkalifaot (de einheidsstaot vaan alle moslims) veel eweg: lokaol voorstegeslachte naome de mach euver. Ouch 'tsjisma tösse desoenniete en desji'iete droog bij aon 't verval. 'tPerzisch riek woort noe de groetste meugendheid in de islamitische wereld. Naovenant woort zien taol, 'tPerzisch, ouch belaankrieker. Hel watsje kraog de Arabische wereld ouch mèt deKruustochte: allewel tot 't lökde veur de christeleke vereuverere trök te sloon, woort dudelek tot Europa zien dominante positie in dit deil vaan de wereld weer laankzaam trökkreeg. Vaanaof 't ind vaan de middeliewe góng 't nog helder achteroet, mèt de invasies vaan achterein deMongole en deTurke, en de stiechting vaan 'tOsmaans Riek, wat 't brandpunt vaan de islamtische wereld naoConstantinopel verlag.
DeArabische Renaissance, inheims bekind es النهضةan-Nahdah, begós in de twiede helf vaan denegentienden iew in Egypte en sloog al gaw euver nao aander Arabisch sprekende deile vaan 't Osmaans riek. In de volgende decennia kaome die deile allemaol oonder Brits bezit. Dit alles zörgde veur 'n intensief contak mèt 't Europees modernisme. De aw klassieke taol woort nui leve ingebloze in de vörm vaan 't Modern Standaardarabisch (MSA). Hei-in woorte noe romans nao westers veurbeeld gesjreve, zoewie gezètte en aander publicaties (dit alles door de inveuring vaan d'ndrökpeers, veurheer oonbekind in de Arabische wereld). De geis vaan 'tpan-arabisme euverheersde 't bèste deil vaan d'n twintegsten iew. Pas sinds relatief korten tied is mie aondach veur de dialekte.
't Arabischsjrif is 'nabjad. Dat wèlt zègke tot 't in tegestèlling tot ekaraktersjrif spraokklaanke weergief, in tegestèlling tot esyllabarium en 'nabugida teikes mèt inkel klaanke kint en in tegestèlling tot 'nalfabet (in principe) gein vocaole sjrijf. 't Huurt, same mèt 'tHebreeuws sjrif en 'tSyrisch sjrif, bij deSemitische abdzjads en weurt zjus wie al die sjrifsysteme vaan rechs nao links gesjreve. Lang vocaole weure evels wel oetgesjreve; dit maak 't Arabisch e semi-alfabetisch sjrif. Es compleet gevocaliseerd sjrif weurt gebruuk (zuugwijerop) kump 't in de buurt vaan 'n ech alfabet. 't Arabisch sjrif weurt ouch gebruuk veur versjèllende aander taole in d'n islamitische wereld (dit weurtadzjami geneump); 't is evels veur gein vaan die taole zoe gesjik wie veur 't Arabisch.
De oonderstoonde tabel tuint de achentwinteg lètters vaan 't Arabisch sjrif. Zuug veur mie details euver de oetspraokoonder. Sommege lètters höbbe mie es ein meugeleke oetspraok, in 't bezunder deǧīm. Ouch dat weurt oonder oetgelag; dees gevalle zien hei mèt 'nen asterisk gemarkeerd.
Naom
Teike
DIN
IPA
Naom
Teike
DIN
IPA
ʾalif
ا
ʾ/ā
/ʔ/, /æː/*
ḍād
ض
ḍ
/dˤ/
bāʾ
ب
b
/b/
ṭāʾ
ط
ṭ
/tˤ/
tāʾ
ت
t
/t/
ẓāʾ
ظ
ẓ
/ðˤ/*
ṯāʾ
ث
ṯ
/θ/
ʿayn
ع
ʿ
/ʕ/
ǧīm
ج
ǧ
/dʒ/*
ġayn
غ
ġ
/ɣ/*
ḥāʾ
ح
ḥ
/ħ/
fāʾ
ف
f
/f/
ḫāʾ
خ
ḫ
/x/*
qāf
ق
q
/q/
dāl
د
d
/d/
kāf
ك
k
/k/
ḏāl
ذ
ḏ
/ð/
lām
ل
l
/l/
rāʾ
ر
r
/r/
mīm
م
m
/m/
zāy
ز
z
/z/
nūn
ن
n
/n/
sīn
س
s
/s/
hāʾ
ه
h
/h/
šīn
ش
š
/ʃ/
wāw
و
w, ū
/w/, /uː/
ṣād
ص
ṣ
/sˤ/
yāʾ
ي
y, ī
/j/, /iː/
't Arabisch sjrif is cursief vaan aard, wat wèlt zègke tot de lètters zoe väöl meugelek weure aoneingesjreve. Zes lètters vörme dao 'n oetzundering op:ʾalif,dāl,ḏāl,rāʾ,zāy enwāw weure neet doorverboonde aon de volgende lètter. Door dit gebruuk kinne lètters versjèllende, soms zier versjèllende vörm höbbe, nao gelaank de plaots boe ze in e woord veurkoume. Lètters bestoon in twie basisvörm, veur 'n spatie en doorverboonde, en die laote ziech eder weer verdeile in twie oondertype. 'n Lètter heet zoe 'ne losse vörm, 'nen indvörm, 'ne beginvörm en 'ne middevörm. In de tabel heibove zien de lösse lèttervörm te zien. Allewel tot in de Arabische spèlling gein wäörd mèt ein lètter kint - die weure aon 't volgend woord vasgesjreve - kinne losse lètters wel veurkoume: es de veurgoonde lètter ein vaan de zes geneumde is, die neet weure doorverboonde (beveurbeeld وردةwardah 'roes', gans samegestèld oet losse lètters).
Veur 'n idee te geve wie zier de lètters kinne versjèlle: de hāʾ heet es losse vörmه, es indvörmـه, es beginvörmهـ en es middevörmـهـ.
De zes lètters die neet weure doorverboonde höbbe mer twie vörm, zoewie de wāw: losse vörmو, indvörmـو. Veur die lètters gelt: op de plaots vaan de beginvörm steit de losse vörm, op de plaots vaan de middevörm kump d'n indvörm.
Dehāʾ kin op 't woordind veurkoume mèt twie puntsjes: ة. Dees lètter hèttāʾ marbūṭah en gief de vrouweleken oetgaank achter wäörd aon (zuugoonder). De twie puntjes op 't teike koume vaan detāʾ; zoe gief me aon tot e woord in de contexvörm 'nen /t/ in d'n oetspraok heet, dewijl de pausaole vörm (zuugoonder) indeg op 'n /h/ (die trouwes dèks ouch neet weurt oetgesproke). Veurbeelde: وردةwarda(h) 'roes', contexvörmwardatun, صديقةṣadīqa(h) 'vrundin', contexvörmṣadīqatun.
Deyāʾ kump op 't woordind ouch veur zoonder punte: ى. De lètter klink daan es /æː/ (mutatis mutandis, zuugoonder), zjus zoewie de ʾalif. Me neump dit teikeʾalif maqṣūrah ('ingeslote ʾalif'). Dèks, meh laank neet ummer, is 't 'n leesmojer veur 'nyaʾ die in 'n ā-klaank veranderd is. Soms kump me deyāʾ zoonder punte ouch op de plaots vaan 'n gewoenyāʾ tege; dit is evels aof te raoje.
Nevestoond Koranveers (bismillah) in Arabische kalligrafie. De vocaolteikes zien naodrökkelek verwèrk.
Deglottisslaag, in 't Arabisch bekind eshamz, is 'ne volweerdege consonant in dees taol. Oersprunkelek woort deʾalif gebruuk um 'm weer te geve; allewijl is dat evels mier e klinkerteike en kin 'r allein aon 't begin vaan e woord nog zoe functionere. Op aander plaotse (en soms ouch aon 't begin vaan e woord) sjrijf me de glottisslaag mèt 'n aander teike, dehamzah (ء). Dehamzah steit miestal op 'nen drager (ʾalif,yāʾ ofwāw), meh kin ouch losstoon; daan is ze feitelek de 29e lètter vaan 't Arabisch alfabet. De keus veur (geinen) hamzah-drager is aon vaste regele geboonde.
Wäörd die mèt 'ne glottisslaag en 'n lang ā beginne, zouwe eigelek twieʾalife aon 't woordbegin mote höbbe. In plaots daovaan krijg d'nʾalif 'ne striep debove: آ. Dees combinatie hètʾalif maddah.
In compleet gevocaliseerd sjrif weure ouch de korte vocaole oetgesjreve, en wel door diacritische teikes op en oonder de lètters boe ze op volge. De kortea weurt gesjreve mèt e striepke bove de lètter, de kortei mèt e striepkeoonder de lètter, de korteu mèt 'n 'mini-wāw' op de lètter. Veur de nunatie (zuugoonder) weurt 't teike verdobbeld. Es op 'ne consonant geine klinker volg, steit e rundsje debove. Leesmojers, die jummers zelf vocaolteikes zien, kriege gei teike.
Neet allein korte vocaole, ouch geminaote (verdobbelinge vaan consonante) weure neet in lètters oetgesjreve. Vaandao فرfarra 'heer vlöchde'. In gevocaliseerd sjrif kriege geminaote ouch e teike bove de lètter, watšaddah geneump weurt en get op 'n klein w liekent. 'n Eventueel vocaolteike kump dao weer bove.
De vocaolteikes zien verpliech in deKoran, en gebrukelek in poëzie, lierbeuk en dictionaire. Daoboete zien ze koelek te vinde, of 't zouw mote zien veur dobbelzinnege situaties oet de weeg te goon. Ouch weurt 't op pries gestèld um wienie de Koran weurt geciteerd in beveurbeeld de gezèt, de vocaolteikes toch touw te veuge. Gevocaliseerd sjrif zuut zoe oet:
Bi-smi llāhi r-raḥmāni r-raḥīm 'In naom vaan God, de goodhartegste, de genaodegste' (Koran 1:1)
Soms (veural in de Koran) weurt de langā ouch neet es lètter gesjreve; de klaank weurt daan weergegeve door 'n mini-ʾalif bove de lètter.
De probleme die 't zètte vaan vocaolteikes op 't toch al klein en subtiel Arabisch sjrif mètbringe bij veural computerteks, zien neet gering.
Es me 't Arabisch sjrif in aander sjrifte, beveurbeeld 'tLatiens, wèlt weergeve, weurt detranscriptie te pas gebrach. In dit artikel weurt gebruuk gemaak vaan de wetensjappeleke normDIN 31635. Dees transcriptie is oontwikkeld door deDeutsche Morgenländische Gesellschaft en in 1936 op 't Internationaol Oriëntalistecongrès in Roeme aongenome. DIN 31635 heet 't karakter vaan 'ntransliteratie: alle lètters vaan 't Arabisch sjrif weure, door middel vaan diacritische teikes, oeterein gehawwe, en weergegeve mèt ei teike. Wel weure, vaanzelf, korte vocaole en geminaote oetgesjreve.
't DIN-systeem heet e paar veurdeile bove 't fonetisch sjrif (IPA). Belaankriekste veurdeil is tot DIN 31635 mie es IPA de logica vaan de Arabische taol volg. Zoe is 't IPA koelek berekend op de emfatische consonante, die mer subtiel in oetspraok versjèlle vaan hun oongeaffecteerde pendante. 't IPA moot daan diacriete gebruke, wat 't lever neet deit. De vocaole, veural dea, kinne daan weer hendeg versjèlle naomaote ze tösse liech- of doonkerkleurende consonante stoon. 't IPAmoot zoe'n versjèlle weergeve. Dit maak de versjèllende grammaticaol functies vaan de klinkers evels oondudelek, wat bij de bestudering vaan 't Arabisch oonwunselek is. DIN 31635 negeert bewös dees allofonie en gief de woordstructure zoe väöl dudeleker weer.
In 'n alledaogser gebruuk (beveurbeeld in de gezèt) weure aander transcripties gebruuk, die neet zoe euvervleujeteg vaan diacriete gebruuk make. Emfatische consonante weure daan neet oeterein gehawwe, zoe min wiehāʾ enḥāʾ.Hamz enʿayn weure dèks eweggelaote. Vaan 'nq kin, meh hoof neet, 'nk weure gemaak.U enū kinne, in 't Nederlands entans, esoe weure gesjreve. Soms weurt touwgegeve aon de dialekoetspraok (g veurq,e veurai), zoetot 'n plaots die in 't MSABurayqah hèt esBrega te book kump te stoon. Soms weure ouch gewoen foute gemaak (dat wèlt zègke transcripties gebruuk die geine pendant höbbe in wat veur oetspraok daan ouch). De naomMoe'ammar al-Qaddhafi (de vreugere leismaan vaanLibië) kin zoe wel tientalle variante höbbe, wie hei dudelek weurt gemaak:
De wetensjappeleke transcriptie is hei neet in opgenome.
Zoezjus waor al ins spraoke vaan deemfatische consonante. Heibij geit 't um veer lètters, te weiteṣād,ḍād,ṭāʾ enẓāʾ. Dees lètters klinke oongeveer wie hun neet-emfatische tegehengerssīn,dāl,tāʾ enḏāl, respectievelek, meh weure aanders gearticuleerd: mèt 'n slappe tóng die de ganse moond völt. Me kin dat versjèl 't bèste vaan 'ne mojertaolspreker liere. 't Effek vaan die aander articulatie is te hure in de klinkers die veur en/of nao de emfatische consonante koume: die weure doonkergekleurd, wat wèlt zègke tot ze opener zien en mier achter in de moond ligke. Zuug veur mie detailsoonder.
Deẓāʾ is in de mieste oetspraokvariante vaan 't Arabisch 'nen emfatische variant vaan deḏāl, meh kin ouch wie 'n emfatische z (zay) klinke, zoewie de spèlling suggereert. De veurnaomste rei um in DIN 31635 <ẓ> te spèlle is praktisch: aanders zouw me es teike 'nd mèt twie diacriete droonder mote gebruke.
De hamz of glottisslaag, die in 't Limbörgs allein zwaak te hure is bij frases die mèt 'ne klinker beginne, weurt in 't Standaardarabisch naodrökkelek gearticuleerd. Wee good Duits heet liere spreke, is al gewoen veur dat aon 't begin vaan 't woord te doen; me moot 't noe evels ouch aon 't ind vaan 'n syllaab, dèks veur aander lètters, aonliere.
Deṯāʾ klink wie deth in 't Ingelsthing.
Deǧīm klink in de mieste variante wie dej in (de correcte Ingelse oetspraok vaan)jam; 't is aon te raoje veur deze variant aon te liere. Ouch kump veur wie dej in 't Fransjardin, en wie degk insjogkel. De lèste oetspraok kump me veural in Egypte tege, neet allein in 't dialek, meh ouch in de plaotseleke oetspraok vaan de standaardtaol. Oesprunkelek moot de lètter wie /gj/ höbbe gekloonke (gk mètj-naoslaag), wie noe nog wel in Bove-Egypte.
Deḥāʾ is 'n hel h, die mèt väöl krach deep in de keel weurt gearticuleerd. 't Maag evels neet te väöl op 'nch liekene; daan heet me euverdreve.
Deḫāʾ klink wie de Hollandsech (of de Duitseach-Laut), dus in de keel gevörmp. 't Is naodrökkelek gein weikech wie in 't Limbörgs. Wel heet de lètter 'nenog heldere variant, dee mèt de huig weurt gevörmp, en klink wie dech in 'tZwitserduits: /χ/.
Deḏāl klink wie de Ingelse weiketh wie inthat. In tegestèlling tot 't Ingels moot me hei wel 'ne naodrökkeleke fricatief (vriefklaank) laote hure.
Derāʾ moot altied en euveral rolle, wie in neet-steielek Hollands of aon de Maoskant. 'n Keel-r of 'n 'Gooise r' kin hei neet.
Dešīn klink wie desj insjoen.
Deʿayn is nog lesteger aon te liere es de emfatische consonante. Ze kump neer op 'ne stumhöbbende variant vaan deḥāʾ (depeh dus). De depe variant vaan de Mestreechser (veur de meiste Limburgers klink dee get zachter) in e woord wiehart kump demèt euverein. Vaan de ʿayn besteit ouch 'ne zwakere variant, dee mie op 'ne klinker liekent.
Deġayn klink wie 'n stumhöbbendeg in 't verzörg Hollands (wie invlaggen, in tegestèlling totlachen, boe me 'nḫāʾ kin hure). Ze heet ouch 'ne variant dee klink wie de Franse r.
Deqāf liekent op 'nk, meh weurt mèt de huig gevörmp (uvulair), dewijl de Arabischekāf mèt de tóng weurt gemaak.
Delām klink dun, wie de Duitse of Fransel. De dikke l, wie in 't Hollands of Ingels aon 't woordind, kump allein veur inAllāh 'God'.
Dewāw is bilabiaol, wie de Limbörgsew, en klink dus neet wie de Hollandse en zeker neet wie de Duitse w.
't Arabisch heet gein Auslautverhärtung. Stumhöbbende (weike) consonante zien dus ouch aon 't woordind weik, in tegestèlling tot 't Limbörgs.Yād 'haand' indeg gewoen op 'n [d].
Klassiek Arabisch en Modern Standaard Arabisch höbbe mer drei vocaolkwaliteite,a,i enu, die kort en laank kinne zien (ā,ī enū); dit maak dus zesfoneme. Bloete klaanke gief 't evels mie es drei. De Arabische vocaole zien naomelek veurwerp vaan 'n sterkeallofonie: 'tzelfde foneem kin aanders klinke in aander umstandeghede.
Die umstandeghede weure oetgemaak door de consonante. Zoe maak me versjèl tösse helderkleurende consonante, die 'ne vocaol in zien natuurleke kwaliteit laote hure, en doonkerkleurende consonante, die opener en mie nao achter ligkende variante oprope. De doonkerkleurende consonante zien dominant: es 'ne vocaol tösse eine helderkleurende en eine doonkerkleurende consonant steit, weurt heer doonker gekleurd. Doonkerkleurende consonante zien alleriers de emfatische klaanke; wijerḥāʾ,rāʾ,ʿayn,ġayn,qāf en somsḫāʾ. Alle aander consonante, inclusief dehamz, zien helderkleurend.
Dea klink in neutraole (heldere) vörm miestal wie 'ne. De kortea klink wie dee inbel of zelfs wie deè intèl ([ɛ ~e]). Oonder invlood vaan emfatische lètters klink ze ieder es dea inbal ([ɑ]). Bij de aander doonkerkleurende lètters huurt me 'n Italiaanse of Venlose a ([a], ofwel deaa meh daan korter). De langā klink al get a-echteger in ziene natuurleke vörm, mie wie deaa in geaffecteerd Nederlands ([æː]). Bij doonkerkleurende lètters die gein emfatische zien huurt me 'n [aː] ('n gewoenaa), bij emfatische lètters 'n [ɑː] ('n Amsterdamseao). Dit is de oetspraok die in de Arabische wereld 't mieste veurkump. In bepaolde gebeje evels weurt dea minder geslote, minder e-echteg oetgesproke.
Dei klink wie deie infriet. In doonkerkleurende umgeving weurt de klaank opener, tot [e] of [ı]. Dei in 't woord قفqif 'stop' klink daodoor oongeveer wie dei inpit.
Deu klink wieoe. In doonkerkleurende umgeving, veural bij emfatische lètters, weurt 't foneem tot [o].
De combinatiesaw enay zien in de logica vaan de Arabische taol geindiftonge: dewāw resp.yāʾ heet in zoe'n gevalle de functie vaan (wortel-)consonant. Zoe gaw es de oetspraok vaan 't Arabisch neet mie strik klassiek is, weure die klaanke evels wel es diftonge oetgesproke (au resp.ai ofei). In de mieste dialekte zien 't zelf monoftongeō enē gewore: نومnawm 'slaop' weurtnōm, ليلةlayla(h) 'nach' weurtlēla.
In 't Klassiek Arabisch en 't MSA weure väöl wäörd aanders oetgesproke wienie ze direk veur of direk nao 'n spreekpaus weure gezag. Spreekpauzes zien in eder geval 't ind vaan 'ne zin, en in väöl gevalle (aofhenkelek vaan de keus vaan de spreker) ouch kommata. De realisatie vaan wäörd die me daan huurt, neump me depausaol oetspraok, dewijl 't tegedeil escontextueel oetspraok bekind steit. 't Is op de pausaol oetspraok tot de Arabische spelling is gebaseerd; vaandao tot me väöl vaan de oetgeng oet de Arabische grammair in 't sjrif neet trökzuut. De oppositie tösse contextueel en pausaol oetspraok is typisch e veurbeeld vaanmorfofonologie.
Aon 't woordind verdwijne veural lètters. Zoe weure korte vocaole in principe neet oetgesproke. Es gevolg daovaan verdwijne miestal de naomvalsvörm (zuugoonder) bij wäörd in 't inkelvoud en gebroke miervoud (zuugoonder). Bij vrouweleke wäörd (zuugoonder) verdwijnt ouch de vrouweleken oetgaank,-t-; daoveur kump daan 'nh in de plaots die me dèks neet oetsprik (detāʾ marbūṭah; zuugbove). 't Woord صديقة 'vrundin', wat in contextueel Arabisch klink esṣadīqatu(n),ṣadīqati(n) ofṣadīqata(n), klink veur 'n spreekpaus esṣadīqa ofṣadīqah.
Aon 't woordbegin koume soms zjus lètters debij. Dat zit zoe: volges de klaankwètte vaan 't Arabisch kin 'n fraas neet mèt twie consonante beginne. Um te vermije tot dat toch gebäört, weurt 'n hulpconstructie veur 't woord gezat: 'ne glottisslaag mèt 'ne korte vocaol denao. De hulpconstructie weurt gesjreve mèt 'n ʾalif zoonder hamzah. Zoe gaw es zoe e woord in de conteks steit, verdwijnt de hulpconstructie; de ʾalif weurt daan nog wel gesjreve. Beveurbeeld: الملكʾal-malik,ʾal-maliku,l-maliku ofl-malik 'de keuning'; والملكwa-l-malik(u) 'en de keuning'.
In de dialekte besteit 't versjèl tösse conteks en pausaol neet. Ouch in get losser MSA weure euveral pausaol vörm gebruuk.
In gevocaliseerd sjrif weurt bij 'n euverdudeleke spreekpaus, beveurbeeld 't ind vaan e Koranveers, 't vocaolteike op de lèste lètter eweggelaote, aongezeen me dat in gei geval zouw (mage) oetspreke.
't Arabisch is 'nflecterende taol, boe-in de versjèllende eleminte oonlosmakelek dooreingevlochte zien. Wie alle bij Semitische taole weurt d'n Arabischegrammair gedomineerd door 'twortelsysteem. Mèt 'newortel vaan (op inkel gevalle nao) drei lèttere weure versjèllende wèrkwäörd, substantieve en adjectieve gevörmp, die qua beteikenis verwant zien. In de wortel weure daan korte en/of lang vocaole en soms (bestumde) consonante touwgeveug. De verveuging vaan 't werkwoord en verbuiging vaan 't naomwoord gebäört daan gedeiltelek door pre- en/of suffices en gedeiltelek door weer nuistamme vaan dezelfde wortel. De begrippestam (woorddeil mèt vocaole boe-aon prefices en suffices kinne weure geplek) enwortel (groondelemint vaan drei consonante) mote neet weure dooreingehaold: vaan de vörm أفتكرʾaftakiru 'iech dink' is de stamftakir meh de wortelf-k-r (det is hei 'nen touwgeveugde consonant).
Arabischesubstantieve kinne, wie in alle Afro-Aziatische taole, mannelek of vrouwelek zien. Manneleke wäörd zien oongemarkeerd, vrouweleke wäörd höbbe miestal d'n oetgaank-at(un), pausaol-a(h), die in 't Arabisch sjrif mèt 'ntāʾ marbūṭah (ة) weurt weergegeve. Zo kin me woordpare make wie جملǧamal 'kemel' en جملةǧamala(h) 'kemelwijfke'. Sommege wäörd op-a(h) zien grammaticaol mannelek; 't geit daan um wäörd veur maanspersoene wie خليفةḫalīfa(h) 'kalief'. Sommege oongemarkeerde wäörd zien vrouwelek; dit kinne zoewel natuurlek vrouweleke wäörd zien (أم 'umm 'mojer') es wäörd veur dinger (يمينyamīn 'rechterhaand').
Substantieve kinne in 't Arabisch in drei staote veurkoume: de staot vaan oonbepaoldheid, de staot vaan bepaoldheid en destatus constructus. Wäörd in de staot vaan oonbepaoldheid kriege dèks 'n-n achter de naomvalsoetgaank, die in de pausaole vörm same mèt deze vocaol verdwijnt en die in 't alledaogs sjrif neet weurt gesjreve. Dit neump menunatie. Wäörd in de staot vaan bepaoldheid kriege gein nunatie meh wel elidwoord aon 't begin. 't Lidwoord weurt neet verboge, weurt vasgesjreve aon 't woord boe 't bijhuurt en weurt bij sommege lètteregeassimileerd. Dit weurt evels neet oetgesjreve: de spèlling vaan 't lidwoord is ummer ال 'al-. De status constructus, 't objek vaan 'n genitiefverbinding, krijg gei lidwoord en gein nunatie. Bij de wäörd ملكmalik 'keuning' en صديقةṣadīqa(h) 'vrundin' zuut dat es volg oet (alle vörm zien in de nominatief):
staot vaan oonbepaoldheid staot vaan bepaoldheid status constructus
Es veerde getal weurt soms 'tcollectivum gezeen. Dit kump veur bij tèlbaar concrete dinger mèt e vrouwelek geslach. E woord in 't collectivum kin me evels beter es 'n aander zelfstandeg naomwoord in 't inkelvoud begriepe. Me krijg 't door d'n oetgaank-a(h) vaan 't woord aof te hole; 't rizzeltaot gelt es mannelek inkelvoud. E collectivum benaodrök de identiteit vaan miervoudege dinger es ein gróp, dewijl bij 't miervoud de naodrök mier op de individue ligk. Mèt aander wäörd: 't miervoud is veur stökgood, 't collectivum veur massagood. Vergeliek:
وردةwarda(h/tun) ' 'n roes'
وردward(un) 'e bösselke roeze', 'e roezeperkske' (collectivum)
ورودwurūd(un) ' 'n x aontal roeze' (miervoud)
Soms weurt, bij wäörd die e collectivum höbbe, es voesregel veur 't miervoud gebruuk: minder es tien (pluralispaucalis). Dao moot me evels zier veurziechteg mèt zien.
Arabische substantieve weure naonaomval verboge. Dao zien drei naomvalle:nominatief,genitief enaccusatief. Ze höbbe alledrei (in 't inkelvoud en bij gebroke miervoude) typische klinkers:u,i ena respectievelek. Wie bove gezag kump dao bij de staot vaan oonbepaoldheid 'n-n achter. 'ne Keuning weurt daan in nominatief, genitief en accusatief respectievelekmalikun,malikin enmalikan. In de pausaol oetspraok valle de mieste naomvalsoetgeng eweg, zoetot 't versjèl daan neet is te hure. In zoe good wie alle dialekte zien de naomvalle zelfs gans verdwene; 't aonliere vaan de naomvalle oet de Standaardtaol is veur 'ne spreker vaan 't Arabisch daan ouch lesteg.
Gezón miervoude en twievoude höbbe mer twie vörm: eine veur de nominatief en eine veur genitief en accusatief same. Dat is ouch 't geval bij sommege aander wäörd, entans bij de staot vaan oonbepaoldheid; die wäörd weurediptote geneump. Triptote en diptote vörme klas 1 resp. 2 vaan 't Arabisch flexiesysteem. Compleet zuut dat zoe oet:
Triptote: de mieste inkelvoude en gebroke miervoude
Diptote: e beperk aontal wäörd, veural gebroke miervoude
Zjus wie in de Indogermaanse taole zienadjectieve in de Semitische taole echtenaomwäörd, die mèt 't substantief boe ze bijhure mètverboge weure. Ouch kinne Arabische adjectieve zoonder meujte tot substantieve weure gemaak. Zjus wie substantieve valle ouch adjectieve in ein vaan de nege buigingsklasse (zuug oonmiddellek bove).
Weurt 't adjectief attributief gebruuk (esbijveugeleke bepaoling aon e substantief), daan kump 't achter 't substantief boe 't bijhuurt. 't Congrueert demèt in naomval, en miestal ouch in geslach, getal en staot. In de staot vaan bepaoldheid krijg 't adjectief obbenuits('a)l- es lidwoord. Vaandao:
رجل كبيرraǧulun kabīrun ''ne groete maan' (nominatief)
الكتاب القديم(ʾa)l-kitābi l-qadīmi ''t aajd book' (genitief)
وردتين جميلينwardatayni ǧamīlatayni 'twie sjoen roeze' (genitief of accusatief)
الأملاك الهولنديين(ʾa)l-ʾamlāka l-hūlandiyyīni 'de Nederlandse keuninge' (accusatief)
Op zaaknaome in 't miervoud volg 'n adjectief in 't vrouwelek inkelvoud:
Arabische werkwäörd weure volges vaste petroene oet dreilètterege (bij oetzundering veerlètterege) wortele gevörmp. Ze weure verveug nao persoen, geslach, getal, tied, wijs en agent. Vaan eine wortel kinne mie werkwäörd weure gemaak, die me traditioneel in versjèllendestamme oondersjeit.
Deciteervörm veur dictionaire, lierbeuk etc. is de derde persoen inkelvoud mannelek vaan de verleien tied. فعلfaʿala 'doen' beteikent dus lètterlek 'heer deeg'. Dit weurt gedoon umtot dit de neutraolste vörm vaan 't werkwoord is, zoonder touwgeveugde lètters. In inheimse Arabische grammaire gebruuk me veur werkwäörd ummer 'tparadigmafaʿala, ouch bij vörm die veur dat werkwoord neet bestoon.
't Arabisch maak persoensvörm mèt de ierste persoen inkelvoud, twiede persoen inkelvoud mannelek en vrouwelek, derde persoen inkelvoud mannelek en vrouwelek, twiede persoen dualis, derde persoen dualis mannelek en vrouwelek, ierste persoen miervoud, twiede persoen miervoud mannelek en vrouwelek, derde persoen mannelek en vrouwelek. Dat zien same dus dertien persoensvörm (tegeneuver beveurbeeld zes in 't Latien). D'n dualis vaan de ierste persoen kin neet weure oetgedrök.
Tied (tempus) en wijs (modus) zien in 't Arabisch neet zoe sterk gesjeie wie in väöl Indogermaanse taole: versjèllende 'wijze' kinne mer in einen 'tied' veurkoume. Daorum behandelt de Arabische grammair ze es ein categorie. De veer tije/wijze zien:perfectum,imperfectum (indicatief),subjunctief enapocopaot (ouch weljussief).
In de Latiense grammair zienperfectum enimperfectum allebei verleie tije. Neet zoe evels in 't Arabisch en aander Semitische taole:perfectum steit hei veur 'verleien tied', enimperfectum veur 'tegewäördegen tied'. Dit is verwarrend meh me moot dat gewoen weure. De perfectumvörmfaʿala beteikent 'heer deeg', d'n imperfectumvörmyafʿalu beteikent 'heer deit'. 't Perfectum weurt gevörmp mèt de perfectumstam (bij werkwäörd vaan stam I is datfaʿal,faʿil offaʿul) en 'nesuffix veur de persoen. 't Imperfectum weurt gemaak mèt 'nen aandere stam (fʿal,fʿil offʿul bij werkwäörd vaan stam I) en 'necircumfix: 'n touwveuging zoewel veur es achter 't woord. Vaan de vörmyafʿalu isfʿal d'n imperfectumstam enya...u de circumfix.
Subjunctief enapocopaot weure gemaak mèt d'n imperfectumstam en aandere oetgeng (dèks geinen oetgaank bij d'n apocopaot). Dees twie wijze weure in 'n aontal speciaol gevalle gebruuk: de subjunctief oonder mie in bijzinne, d'n apocopaot veural in oontkinnende constructies. Bij d'n imperfectumvörmyafʿalu huurt de subjunctiefvörmyafʿala en d'n apocopaotvörmyafʿal.
D'nimperatief weurt miestal op d'n imperfectumstam gemaak, dèks mèt 'n hulpconstructie in de pausaol oetspraok. Heer kin allein in de twiede persoen veurkoume en heet vijf vörm (m. ink., v. ink., dua., m. mv., v. mv.). Veurbeeld:(ʾu)fʿal 'doeg (mannelek)',(ʾu)fʿalna 'daot (vrouwelek miervoud)'
In 'tpassief mutere de klinkers in de stam en soms in de prefix. Passief bijfaʿala isfuʿila ''t woort/is gedoon', passief bijyafʿalu isyufʿalu ''t weurt gedoon'. Umtot 't korte klinkers betröf, zuut me dat versjèl in neet-gevocaliseerd sjrif neet trök: فعل en يفعل.
't Werkwoord heet drei nominaol vörm: 't participium actief (oonvoltoejd deilwoord), 't participium passief (voltoejd deilwoord) en e zelfstandeg naomwoord, wat memaṣdar neump.
Bij werkwäörd vaan stam I weurt 't participium gemaak volges 't sjemafāʿil ('doende'). 't Participium passief geit daan nao 't princiepmafʿūl ('gedoon'). Veur de werkwäörd vaan aander stamme gelle aander regele. Participia kinne weure vrouwelek gemaak en kriege e gezoond miervoud, ouch bij 't mannelek. Dèks koume ze es substantief veur.
De maṣdar weurt in westerse grammaire somsinfinitief geneump, meh dit is neet zjus. Heer is naomelek ummer e zelfstandeg naomwoord, en is allein daan good es vertaoling vaan euzen infinitief es die tot substantief is gemaak, in zinne wieZwumme is 'n vermeujende bezegheid. De maṣdar liet ziech beter vergelieke mèt wäörd wiedaod ofgedeuns (bijdoen),rit (bijrije),hoop (bijhope) enwandeling (bijwandele). De maṣdar vaan stam I kin op versjèllende manere weure gevörmp, zjus wie dat in 't Limbörgs (zuug de veurgoonde veurbeelder) ouch neet vasligk. De maṣdar bijfaʿala is فعلfiʿl, meh dit is mer ein vaan tientalle meugeleke sjemata. Wie bij gebroke miervoude moot me in zoe e geval dus d'n dictionair pakke. Bij stam II en hoeger gief 't wel vaste petroene.
In 't Limbörgs kin me vaan sumpel (einstammege) werkwäörd samegestèlde werkwäörd make, door touwveuging vaan veurveugsele:doen,aondoen,veurdoen,verdoen,bedoen etc. In 't Arabisch kin me soortgelieke rijkes make door op dezelfde wortel versjèllende aander werkwäörd te bouwe. Dit gebäört volges vaste petroene. De versjèllende petroene beneump me mèt Romeinse ciefers; me sprik daan vaanstam I tot en mètstam X. Hoeger stamme, tot en mèt XV, koume mer incidenteel veur.
Aon edere stam zit e zeker beteikenispetroen verboonde. Dat wèlt zègke: me kin verwachte tot es 't werkwoord vaan stam I beteikenisx heet, stam II beteikenisxa heet, stam III beteikenisxb etc. Zoe is stam IV dèks de causatief vaan stam I. Die petroene stoon heioonder in de tabel aongegeve. Daomèt moot me evels oetkieke: dit zien mer globaol regelmaoteghede, gein vaste regele. Veur de beteikenis vaan de hoeger stamme zeker te weite, moot me d'n dictioanir pakke.
Veur 'ne gegeve wortel bestoon neet otomatisch alle tien meugeleke stamme. Sterker nog: dat kump eigelek neet veur. In 't bezunder stam IX (vaan kleur versjete) kump mer beperk veur (naomelek allein bij wortele die mèt kleur te make höbbe). Toch gebruuk de Arabische grammair veur alle stamme 't paradigmafaʿala. Heioonder is dat ouch gedoon; vörm die ech bestoon zien vetgedrök. Alle vörm zien, wie gebrukelek, in de derde persoen inkelvoud.
Versjèllende werkwäörd höbbe bezunderhede boedoor ze neet (kinne) goon wiefaʿala of zien derivatieve. In de ierste plaots zien datverdobbelde werkwäörd: werkwäörd boevaan d'n twieden en derde wortelconsonant aonein geliek zien. In zoe'n werkwäörd koume de twie gelieke wortelconsonante boe 't kin nao-ein toe. E veurbeeld is فرfarra 'vlöchte': es regelmaoteg werkwoord zouw 't *farara zien. Tegeneuver de vörm فرfarra 'heer vlöchde' steit evels فررتfararta 'diech vlöchdes', boe de twie r'e wel vaanein aofkoume, umtot 't Arabisch gein drei consonante achterein verdreug. Lèt op: wèrkwoordsvörm wie deze weure mèt ein lètter minder gesjreve, aongezeen verdobbelde consonante neet dobbel weure gesjreve. Daorum dus mer einrāʾ in فر.
Ouch kint 't Arabisch zoegeneumdezwake werkwäörd. In tegestèlling tot de Germaanse taole, boe dit de term is veur gewoen, regelmaotege werkwäörd, steit dit in de Semitische taole veur werkwäörd mèt minstens eine zwake wortelconsonant. Dit zien consonante die oonder umstandeghede verdwijne daan wel sametrèkke mèt de vocaole oet 't werkwoord, zoetot in de werkwoordsvörm neet alle drei de consonante trök zien te zien.
Zwake wortelconsonante zienwāw enyāʾ. In ierste positie gedreug ziech dehamz soms ouch es 'ne zwake wortelconsonant;[3] heer verdwijnt evels väöl minder gaw es die aander twie. Wèrkwäörd mèt 'ne zwaken ierste wortelconsonant (zwake fāʾ-werkwäörd) hawwe hunnen ierste radicaol in 't perfectum, meh in 't imperfectum en d'n imperatief verdwijnt heer in 't neet (وقفwaqafa 'stoppe, heer stopde', يقفyaqifu 'heer stop', قفqif 'stop'). Wèrkwäörd mèt 'ne zwaken twiede wortelconsonant (hol werkwäörd) laote hunnen twiede radicaol allein in de maṣdar zien; in alle aander vörm weurt heer tot 'ne lange vocaol; es twie consonante drop volge zelfs allein mer 'ne korte vocaol (beveurbeeld ناكnāka 'póppe, heer pópde', ينيكyanīk 'heer póp', نكnik 'póp!', vaan de worteln-y-k). Bij werkwäörd mèt 'ne zwake derde wortelconsonant (zwake lām-werkwäörd) fuseert de derde radicaol miestal mèt d'n oetgaank, tot 'ne lange vocaol; es deen oetgaank mèt 'ne consonant begint blijf ze evels behawwe, dewijl ze bij d'n imperatief gans verdwijnt (بكىbakā 'kriete, heer kreet', يبكيyabkī 'heer krit', ابك(ʾi)bki 'kriet!', meh بكيتbakayta 'diech krits'). Werkwäörd mèt 'ne zwaken iersten en derde wortelconsonant heitedobbelzwake werkwäörd (beveurbeeld وفىwafā 'vervölle'). Es de twiede radicaol evels zwaak is en de derde ouch (en ze zien neet geliek), gedreug ziech de twiede radicaol es 'ne sterke en verdwijnt neet (نوىnawā 'meine', worteln-w-y). Dao besteit ei verdobbeld zwaak werkwoord: حيḥayya 'leve'.
Werkwäörd mèt veer wortelconsonante bestoon ouch, meh die höbbe gans aander petroene es die vaan drei. Wèrkwäörd vaan stam I goon zoe väöl wie meugelek volges 't sjema R1aR2R3aR4a (R=wèllekäörege wortelconsonant, of radicaol), dus mèt de twiede en derde wortelconsonant same op de plaots vaan de twiede bij gewoen werkwäörd. In 't imperfectum en d'n imperatief zouwe evels veurkoume drei consonante achterein klinke es dat sjema woort aongehawwe. Daorum blijf dea nao d'n ierste radicaol stoon. Veurbeeld: ترجمtarǧama 'vertaole, heer vertaolde', يترجمyutarǧimu 'heer vertaolt', ترجمtarǧim 'vertaol'. Bij de hoeger stamme moot me dèks, um aon de klaankwètte te blieve voldoen gans aander sjemata gebruke; zoe weurt beveurbeeld bij stam IIta- veur de stam geveug es alternatief veur verdobbeling vaan de twiede radicaol.
Werkwäörd mèt bezunderhede wie dees zien talriek, meh echoonregelmaotege werkwäörd gief 't koelek. 't Dudelekste veurbeeld is رأىraʾā 'zien', wat in 't imperfectum d'nhamz verluis: يرىyarā 'heer zuut'.
't Arabisch, entans 't Klassiek Arabisch, heet basaol 'n woordvolgorde VSO, dat wèlt zègke tot 't werkwoord veuraon steit. Neet alle zinne höbbe e werkwoord: 't woordzien weurt in gewoen zinne in 't imperfectum neet tot oetdrökking gebrach. In zoe'n zinne,ellipse, steit 't oonderwerp veuraon: الرجل في البيت(ʾa)r-raǧulu fī l-bayt(i) 'de maan is in hoes'. Aongezeen Arabische werkwoordsvörm sterk synthetisch zien, blijf 't oonderwerp ouch hiel dèks oonoetgedrök (zuug versjèllende veurbeelde bove).
Adjectieve koume nao substantieve. Es de staot vaan bepaoldheid vaan krach is, kump e lidwoord veur allebei: الزبر الكبير(ʾa)z-zubru l-kabīr(u) 'de groete löl'.
De meugelekhede veur 't vörme vaan bètrekkeleke bijzinne zien in vergelieking mèt 't Limbörgs beperk en statisch. Bijzinne ingeleid door 'n oondersjikkendvoogwoord höbbe dèks 't oonderwerp (ofveurluipeg oonderwerp) in d'n accusatief stoon (vergeliek de Indogermaansea.c.i.): قلتك إن في البيت كلباqultuki ʾinna fī l-bayti kalban 'iech zègk d'ch tot 'nen hoond in hoes steit!'
't Modern Standaardarabisch (MSA), de taol die me in gesjreve publicaties en formeel touwspraoke huurt, is niemes zien mojertaol. In plaots daovaan spreke de Arabiere versjèllende dialekte, die ziech oet 't Klassiek Arabisch (of beter: Aajd-Arabisch) höbbe oontwikkeld. In de Arabische wereld heers dus 'ndiglossie.
Dialektische versjèlle bestoonte al dudelek in de klassieken tied. Allewijl zien de versjèllende Arabische dialekte oetgewejjerd tot variante die soms zoe wied oeterein ligke, tot me vaan taole zouw kinne spreke. Veural de Maghrebijnse en de Mesopotamische volkstaole zien oonderein koelek te verstoon. De groete versjèlle zien neet allein oontstande door 'n separatie in tied (14 iewe sinds d'n islam) en ruimte, ouch de versjèllende substraottaole (Aramees,Koptisch,Berbers) höbbe de dialekte versjèllende kante opgesjik.
Wie bij alle gevalle vaan standaardtaole mèt väöl dialekte is 't e probleem of en wienie me daan vaan apaarte taole zouw mote spreke. De kwestie is dèks gepolitiseerd:nationalisme ensecularisme vint dèks zien oetdrökking in steun veur erkinning vaan de volkstaol, dewijlislamisme enpanarabisme motieve zien veur 't behaajd vaan die staandaardtaol. Allein 't Maltees weurt oonveranderlek es apaarte taol behandeld.Ethnologue kint, Klassiek Arabisch mètgerekend, 35 'Arabische taole'.[4]
Sommege dialekte höbbe belaankriek mier prestiesj es aandere. Dudelek zuut me dat in Egypte: 't Oonder-Egyptisch dialek (vaan steideleken oersprunk) heet, es taol vaan 't (nao bevolking) groetste land in de regio, e groet aonzien en is de taol vaan väölfilms die me in gans 't taolgebeed zuut (en versteit!). Op 't Bove-Egyptisch evels (vaan bedoeïensen oersprunk, noe op 't land gesproke) weurt neergezeen.
De inheimse naom veur dialekte is دارجةdāriǧah, dewijl 't Standaardarabisch (maak neet oet Klassiek of Modern) الفصحىal-fuṣḥā weurt geneump.
'n Aontal kinmerke zuut me in alle, bekans alle of toch de mieste Arabische dialekte trök:
klaanklier
Dehamz verdwijnt es foneem. Aon 't ind vaan 'n syllaab verleng 'r de veurgoonde vocaol, volgend op 'nen aandere consonant verdwijnt 'r gans. Aon 't begin vaan e woord weurt 'r nog wel gearticuleerd. Dit kaom al in sommege Aajdarabische dialekte veur en is noe algemein.
Kortei enu weure dèks dooreingehaold en valle in e groet aontal dialekte same in ei foneem (/ə/). Ouch vint in väöl gevalleelisie vaan die lètters plaots.
De twieklaankeay enaw verandere in respectievelekē enō, foneme die de staandaardtaol neet kint. Oetzundering is vaanaajds 't Libanees dialek.
ḍād enẓāʾ goon in ei foneem samevalle. Deḍād kin esẓāʾ goon klinke, meh 't kin ouch umgekierd. In sommege dialekte vörme inkel woord dao-op 'n oetzundering.
grammair
De naomvalle zien verdwene. In 't gezoond miervoud en d'n dualis euverleef d'n awwe vörm veur genitief en accusatief same. Ultraperifeer dialekte wie die in Centraol-Azië bewoere nog reste vaan de verbuiging.
D'n dualis verdwijnt bij werkwäörd en veurnaomwäörd, meh blijf in de mieste dialekte bij naomwäörd. In 't Maltees besteit 'r ouch dao neet mie.
Door 't oetvalle vaan de korte slotvocaole verdwijne neet allein de naomvalle meh ouch de subjunctief en apocopaot. Constructies speciaol mèt die wijze verdwijne (wielam + apoc., oontkinning vaan 't verleie) zoe ouch.
't Passief verdwijnt, oetgezunderd e paar gevalle in conservatief bedoeïenedialekte. In plaots daovaan gebruuk me stam VII, wat ouch 'n passief beteikenis suggereert.
't Aajd vraogend veurnaomwoordmā 'wat' weurt vervaange door أيّ شيء هوayyu šayʾin (huwa), of beter e woord wat vaan die oetdrökking aofstamp.
Tèlwäörd weure neet mie nao geslach verboge. In 't MSA zien ze gespegeld (d.w.z. vrouweleken oetgaank bij manneleke wäörd, geinen oetgaank bij vrouweleke wäörd), in de dialekte höbbe ze ummer 'ne vrouweleken oetgaank.
vocabulair
't KA en 't MSA zien taole mèt mer wieneg lienwäörd. De dialekte höbbe 'rs väöl mie. Zoe'n wäörd koume oet desubstraottaole (Aramees in Mesopotamië en de Vröchbaar Haafmaon, Koptisch in Oonder-Egypte,Nubisch in Bove-Egypte, Berbertaole in de Maghreb) meh ouch in groete maote oet adstraot- en superstaottaole (Perzisch,Grieks,Turks,Italiaans,Frans,Ingels).
't Indeile vaan Arabische dialekte is bepaold neet zoe gemekelek es bij väöl aander taole 't geval is. Door gans 't Arabisch taolgebeed loupe naomelek sociologische sjeislijne; dat wèlt zègke tot de belaankriekste versjèlle tösse de Arabische dialekte neet geografisch meh historisch-sociologisch zien bepaold. Arabische dialekte laote ziech verdeile in sedentair en bedoeïense dialekte. De sedentair dialekte kin me weer opdeile in groetsteideleke en provinciaol dialekte, de bedoeïenedialekte kin me wijer verdeile in dialekte vaan (klein)veenomade en kemelnomade. De veurnaomste determinator is de oetspraok vaan deqāf (zuug oonder).
Dit wèlt evels neet zègke tot leie vaan 'n zeker sociaol klas ummer ein soort dialek praote. Groetstadse dialekte huurt me beveurbeeld inJeruzalem,Damascus enCaïro, meh ouch op 't Oonder-Egyptisch platteland (dit kump door de oetstraoling vaan de stad Caïro). InTripoli enBagdad dao-entege weurt bedoeïenedialek gepraot, aongezeen de bevolking vaan die regio's oersprunkelek bedoeïens waor. 't Einege wat neet sjijnt veur te koume zien bedoeïene die stads praote.
De bovestoonde versjèlle goon trök tot de vreugsten tied. Nao de Arabische expansie höbbe ziech ouch aander versjèlle oontwikkeld, die väöl mie geografisch vaan karakter zien. Daodoor heet 't welzeker zin veur de Arabische dialekte geografisch in te deile. Globaol geit dat zoe:
Zoewie bove gezag, versjèlt de realisatie vaan deq nao gelaank de sociologischen oersprunk vaan e dialek:
Zien oersprunkeleke realisatie /q/ heet 't in väöl boeredialekte. Ouch kump dao veur: /k/, veural op 't Palestijns platteland.
In steideleke dialekte weurt de q gereduceerd tot /ʔ/, ofwel 'ne glottisslaag. (Dit kin umtot dehamz verdwene is).
Bedoeïene spreke deq ummer stumhöbbend oet: es /ɢ/ (gk mèt de huig gemaak), /g/ of /ʤ/, bij kemelnomade soms /ʣ/.
Ouch deǧīm kin versjèllend klinke. De oersprunkeleke realisatie /gj/ huurt me veural nog in Bove-Egypte, /g/ oonder mie in Oonder-Egypte, /ʤ/ of /ʒ/ örges aanders.
De interdentaol fricatieve (ṯ,ḏ enẓ) weure in väöl sedentair dialekte veranderd in plosieve (t,d enḍ respectievelek), of minder dèks in sibilante (s,z enṣ). 't Lèste perces is umgekierd in 't Chorasan-Arabisch (wat dit dialek in Arabische oere gelispeld deit klinke).
De emfatische consonante zien bekans euveral gebleve, meh ze zien verdwene oet 't Maltees, Maronitisch en Centraol-Aziatisch Arabisch. Väöl Maghrebijnse dialekte, in 't bezunder Hassaniyyah en taoleilande deper in Wes-Afrika, höbbe zjus aander consonante opgeplits in sumpel en emfatische variante, boe dat oersprunkelek neet 't geval waor.
't Arabisch, veural 't Modern Standaard Arabisch, heet relatief wieneg lienwäörd. Gedeiltelek vèlt dit te verklaore oet 't wortelsysteem, wat lang wäörd mèt väöl consonante neet verdreug. Umgekierd is dit systeem mèt zien väöl meugeleke aofleiinge ouch oetstekend gesjik veur neologismes te make. Oet aw tije koume wäörd wie وردةwardah 'roes' oet 'tAajdperzisch, wat compleet is ingebörgerd. Internationaol dinger kinne weure beneump mèt inheimse wortele: هاتفhātif 'telefoon'. Lienwäörd veur dat soort dinger bestoon wel, meh lievere daan dèks 'n oonhendeg wäörd mèt väöls te väöl consonante op: كمبيوترkumbiyūtir (mèt zes consonante) neve حاسوبḥāsūb 'computer'. Dat ierste woord kin in 't Arabisch neet weure gemaak tot verkleinwoord, (gebroke) miervoud of werkwoord. Bij wäörd mèt veer wortelconsonante kin dat nog wel: فيلسوفfaylasūf 'filosoof', فلسيفfulsayf 'filoseufke', فلسفةfalsafa(h) 'filosofie', تفلسفtafalsafa 'filosofere'.
'n Aontal wäörd, boe-oonder väöl alledaogse, zien in 'tLimbörgs en aander modern westerse taole gekoume. 't Geit um wäörd wieadmiraol,alcohol ('de geis'),algebra,ciefer ('nul'),fakir ('erme'),kemel,koffie,masker,matras,pappegej,soda ensókker.
Al veur de kóms vaan d'n islam, in d'n tied vaan de zoegenaomdejahiliyyah (جاهلية, 'oonweitendheid'), gaof 't poëzie; sommege meine zelfs tot de bèste Arabische poëzie zjus toen is gemaak. 't Gief verzaomelinge vaan poëzie oet 't ind vaan de zesden iew. Ouch weurt gedach tot sommege bekinde verhaole, wie dat vaan Sinbad de ziemaan, toen al in oraole vörm bestoonte.
D'n islam meinde 'ne klap veur de literatuur, die noe in de fanatiek-religieus umgeving es 'ijdelheid' woort gezeen, meh beteikende ouch 't oontstoon vaan deKoran, wat gelt es 't belaankriekste prozastök in de Arabische literatuur. De Koran is door zien positie es heileg book vaan de moslims in 't groetste deil vaan de Arabische wereld algemein bekind en heet de literatuur in dees taol deepgoond beïnvleujd. Oet dezelfden tied kint me dehadieth (حديثḥadīṯ, oetspraoke vaan Mohammed). wie bove al gezag definieerde de Koran 't Klassiek Arabisch; de literatuur oet dees iewe is de klassieke Arabische literatuur.
In de klassieken tied bleujde wetensjap, filosofie en theologie (exegees); fictioneel (bellettristische) literatuur waor (wie ouch laank in de Westerse wereld) miestal in de vörm vaan poëzie of in 'berijmp proza' (wie de zoegenaomdemaqamah, مقامة, te vergelieke mèt laat-middeliewse westerse werke wie de Beatrijs of de Canterbury Tales). Dao waor epische en vertèllende literatuur (wie devertèlsele vaan doezend-en-eine nach), romantische literatuur (wieLailah en Madzjnoen) en satire.
Westerse genres wie buun en roman kaome op mèt de Arabische Renaissance (an-Nahdah, zuugbove).
