Amsterdam is 'nstad engemeinte in de Nederlandse provincieNoord-Holland. 't Is de titulair (officieel)hoofstad vaanNederland; de regering en aander bestuursorgaone zien evels inD'n Haag gevesteg. Häören titel daank de stad veural aon häör groet aontal inwoeners en groete beteikenis op cultureel gebeed ('cultureel hoofstad').
In Amsterdam weurt sinds 'tInterbellum euverwegend links/progressief gestump. DePvdA waor tot 2014 ummer de groetste partij, zit standaard in 't colleesj en heet vaan 1946 ('t jaor vaan häör opriechting) tot 2017 ummer de börgemeister gelieverd. Ouch de klein linkse partije kriege väöl stumme. De samestèlling vaan de gemeinteraod, die sinds jaor en daag 45 zetele groet is, waor sinds 1962 zoe (e cursief getal beejt oonderligkende informatie):[1]
Amsterdam is, wieRotterdam, verdeild in stadsdeile. Stadsdeile hadde veurheer väöl vaan de take die normaal gezeen 'n gemeinte touwkoume, dewijl de gemeinte Amsterdam, veur zoewied tot de wèt dat touwliet, dèks veur provincie späölde. In de jaore tien is dat evels veraanderd en höbbe de stadsdeile väöl minder take gekrege. Sinds 24 miert 2022 heet de stad 8 stadsdeile plus nog e negende deilgebeed wat direk oonder 't gemeintebestuur vèlt. De stadsdeile, mèt hun indeiling in wieke.Weesp is vanaaf 24 maart ein nuuje sjtadsgebeed vaanAmsterdam, zien de volgende:
't Deil vaan Amsterdam wat al veur de negentienden iew bestoont, ofwel Amsterdam binne de Singelgracht (zuugoonder). 't Besteit oet de volgende buurte:
Me moot dus trop lètte tot in Amsterdam de begrippebinnestad encentrum neet identiek zien: de Binnenstad is hei allein 't gebeed binne de middeliewse walmör. Vergeliek de geliekaardege nomenclatuur in Mestreech.
Buiksloot en Nieuwendam zien aw dörpkes die noe gans binne de stadsbebouwing ligke. De lèste vief dörpkes in 't rijke (vaanaof Schellingwoude) ligke boete de bebouwing vaan Amsterdam en stoon same bekind esLandelijk Noord.Landsmeer,Oostzaan enZaanstad (kernZaandam) ligke direk of bekans direk aon de bebouwing vaan Noord.
Sloterdijk is 'n aajd dörp, wat vreuger in de gemeinte Sloten laog (zuug dalek oonder). Tot 2010 bestoont Amsterdam-West oet veer deilgemeintes: De Baarsjes, Bos en Lommer, Oud-West en Westerpark.
Sloten waor tot 1921 'n zelfstendege gemeinte, boetouw ouch Sloterdijk en 't gehuch Osdorp (noe Oud-Osdorp) bij hoorte. Tot 2010 waor Nieuw-West verdeild in de stadsdeile Geuzenveld-Slotermeer, Osdorp en Slotervaart. Dit stadsdeil raak aon de bebouwing vaanBadhoevedorp,Zwanenburg (allebei gemeinteHaarlemmermeer) enHalfweg (gemeinteHaarlemmerliede en Spaarnwoude).
Dit zien alle stadswieke zuielek vaan 't centrum, gebouwd op vreugere groond vaan de gemeinteNieuwer-Amstel. In dit stadsdeil vint me versjèllende elitebuurte, meh ouch wel volksbuurte. 't Noorde (Oud-Zuid) is al in de negentienden iew gebouwd, de res volgde in d'n twintegsten iew.
De Pijp
Museumkwartier
Duivelseiland
Willemspark
Apollobuurt
Stadionbuurt
Schinkelbuurt
Hoofddorppleinbuurt
Rivierenbuurt
Buitenveldert
Prinses Irenebuurt
Zuidas
In 't zuie raak dit stadsdeil de bebouwing vaanAmstelveen. Tot 2010 waor dit stadsdeil verdeild in Oud-Zuid en Zuideramstel.
E groet deil ligk op 't groondgebeed vaan de Watergraafsmeer, 'ne polder en geweze gemeinte. In die zier lendeleke gemeinte laoge gein dörpskerne; aw gebouwe zien dao evels nog wel te vinde. Tot 2010 bestoont dit stadsdeil oet twie stadsdeile: Oost/Watergraafsmeer en Zeeburg.
Amsterdam-Zuidoost is vaan de res vaan de gemeinte gesjeie door de plaotseDiemen enDuivendrecht (gemeinteOuder-Amstel). De groond hoort tot 1966 bij de gemeinteWeesperkarspel; deBijlmermeerpolder waor nog ieder ouch 'n zelfstendege gemeinte. 't Gehuch of dörp Driemond (vreugerGeinbrug) waor de einege echte woenkern in die gemeinte en heet noe nog e dörps karakter. Oesprunkelek waor Amsterdam-Zuidoost gedach es apaarte stad, die op d'n door 'n apaarte gemeinte mós weure; later heet me dit idee losgelaote.
Dit waor tot 2022 'n apaarte gemeinte. 't Grens aon Amsterdam-Zuidoos meh weurt daovaan gesjeie door 'tAmsterdam-Rijnkenaal. 't Is gei deil vaan de plaots Amsterdam meh vörmp 'nen aparte woenkern.
't Dörp Ruigoord heet zien woenfunctie verlore en is noe e kunsteneersdörp. Dit waor e compromis tösse de gemeinte, die 't wouw slope, en actieveurders.
De agglomeratie Amsterdam strek ziech oet tot euver de gemeintegrenze. Plaotse die direk aon de Amsterdamse bebouwing ligke, zien heibove al geneump. Ouch versjèllende aander gemeintes in de buurt vervölle 'nveursteideleke functie veur de hoofstad. 'n Aontal vaan die Noord-Hollandse gemeintes vörmp same deStadsregio Amsterdam, 'nplusregio. Boete Amsterdam zelf zitte in die regio de volgende gemeintes:Aalsmeer (2),Amstelveen (4),Beemster (1),Diemen (2),Edam-Volendam (2),Haarlemmermeer (6),Landsmeer (1),Oostzaan (1),Ouder-Amstel (1),Purmerend (4),Uithoorn (2),Waterland (1),Wormerland (1),Zaanstad (6) enZeevang (1).[2] De cieferkes verwieze nao 't aontal stumme in de regioraod; de gemeinte Amsterdam heet 'rs 21.[3]
De stadsregio is e besjeie alternatief veur de in de jaore 1990 oontworpestadsprovincie Amsterdam. In dees provincie zouwe de stadsdeile volweerdege gemeintes weure. Dit veurstèl is in 1995 door de Amsterdamse bevolking in erifferendum eweggestump.[4]
De gemeinte Amsterdam oonderhèlt ban mèt versjèllende boetelandse stei, veural hoofstei.Partnerstei zien binne deEUParies,Athene,Boedapest,Riga enLonde, en boete de EUPeking,Bombay,Seoul enSão Paulo. Vergeliekbaar samewèrkingsprojekte loupe mèt len boe väöl allochtoon Amsterdammers vaandan koume.[7] Vaan 2008 tot en mèt 2012 gaof Amsterdam zoe'n 3,6 mieljoen euro aon oet aon dees betrèkkinge, 't hoegste bedraag vaan alle gemeintes in Nederland.[8]
Toeristische slaagzin es plastisch beeldmerk op 'tMuseumplein. In 2018 woorte de lètters eweggehaold.
'tWaope vaan Amsterdam (zuug bove in de tabel) liet ziech es volg besjrieve:
Vaan keel mèt 'ne paol vaan sabel, dao-op drei paolsgewijs gezatte andreaskruiskes vaan zèlver. 't Sjèld gedèk vaan 'ne keizerskroen en gehawwe door twie liewe vaan goud, genageld vaan 'tzelfde en getóngk vaan keel, mèt de waopespreuk 'Heldhaftig Vastberaden Barmhartig' in Latiense lètters vaan sabel op e lint vaan zèlver.
E waope mèt 'ne paol kump in väöl Hollandse stei veur (zuug oonder mieDordrecht enRotterdam), en symboliseert gemeinelek 'n revier; hei maag me aonnumme tot d'n Amstel weurt oetgebeeld. 't Waope geit in tegede heraldische groondregel tot me allein email op metaal en aandersum maag zètte ('t keel vaan 't veld en 't sabel vaan de paol zien allebei emails). De keizerskroen woort in 1489 doorMaximiliaan vaan Oosteriek touwgekind, de waopespreuk is in 1948 verliend door keuninginWillemien vaan de Nederlen es beloening veur 't verzèt in de Fibberwariestaking (zuug oonder bij Historie).[9] 't Veendel is klaorbliekelek aofgeleid vaan 't waope. De drei Andreaskruiskes zien tout court e symbool vaan de stad Amsterdam gewore; me zuut ze beveurbeeld op de zoegenaomde 'Amsterdammersjes', antiparkeerpäölkes die veural in 't centrum op väöl plaotse stoon.
Veur toeristische reclaam gebruuk de stad de sloganI amsterdam, die dèks dreidimensionaol in plastische vörm weurt touwgepas. Dat beeldmerk kraog evels ouch kritiek: de slogan woort 'individualistisch' geneump en väöl lui associeerde de lètters mèt 't euvertoerisme boe de stad ind jaor tien mèt te make had. In 2018 besloot de raod dit beeldmerk minder aondach te geve.[10]
Amsterdam is veural in naom hoofstad. 't Staotshoof resideert in D'n Haag en gebruuk 't Keuninklek Paleis mer 'nen inkele kier; 't parlemint en de ambassade zitte ouch in D'n Haag. Wel heet de stad 'n groete economische, cultureel en recreatief functie.
Amsterdam kint 'n lang industrieel traditie, die ziech sinds iewe roontelum dehave concentreert. De Amsterdamse have waor oersprunkelek aon 'tDamrak geconcentreerd, breide ziech later oet nao deLastage, verplaatsde ziech in de negentienden iew nao 't Ooster- en Westerdok, mèt de bijbehurende Oosteleke en Westeleke Have-Eilen, en daonao ummer wijer de stad oet tot wat me noe 'tOostelek enWestelek Havegebeed neump. De nijverheid in 't Oostelek Havegebeed is al sinds decennia 'n aofloupende zaak en is allewijl op sterve nao doed; me is al begós mèt 't gebeed te heroontwikkele es woengebeed. 't Westelek Havegebeed is dao-entege de lèste jaore nog groeter geweure. Door 't grave vaan 't Noordziekenaal in 1876 is dit gebeed direk binne bereik vaan de zie gekoume. De Amsterdamse ziehave is de twiede vaan 't land, op groeten aofstand vaan de Rotterdamse.
'ne Groete wèrkgever in d'n deenstesector is de Euverheid: bij de Amsterdamse gemeinte wèrke doezende amtenere. De lèste jaore is me dat aontal wel aon 't trökbringe. Aon deZuidas - 't gebeed roontelum statie Amsterdam Zuid/WTC - zien hiel väöl ketoere vaanmultinationals te vinde, wiePhilips en de baankeING enABN-Amro. In de binnestad, aon 't Damrak, steit de effectebeurs vaan Nederland: deAEX.
Kleinhandel vint me bezunder väöl in de binnestad; Amsterdam steit (oonder väöl mie) es 'winkelstad' bekind. Groete winkele (dèks, meh neet ummer, filiale) vint me veural in en um deNieuwendijk enKalverstraat. Kleinbetikke vint me in de zoegeneumdeNege Sträötsjes (in 't weste vaan de Grachtegordel), die gere mèt hun alterantief reputatie advertere. De P.C. Hooftstraat in Oud-Zuid is bekind um zie groet aontal elitair (kleiding-)winkele. E groet deil vaan de middestand in 't centrum en zien direkte umgeving is op toeriste geriech. In dejaore 2010 naom 't aontal winkele specifiek veur toeriste - oonder mie specifieke horeca wie iessalons, souvenirsbetikke, kiesbetikke en nachwinkele - zoe sterk touw tot 't de leefbaarheid góng benaodeile. Koej bewoeners spraoke vaan 'pretpark Amsterdam'.[11] In 2017 stèlde de gemeinte 'n zier specifieke verordening op boedoor veur dat soort winkele gein nui vergunninge mie zouwe woorte aofgegeve. De raod naom 't veurstèl unaniem aon.[12]
Amsterdam steit wel bekind es de 'cultureel hoofstad vaan Nederland': op gein inkel terrein löp 't zoe wied veuroet op aander stei es op cultuurgebeed.
De stad kint versjèllende musea vaan internationaol beteikenis, en nog get vaan minstes nationaol beteikenis. 't Ajdste is 'tRieksmuseum, gewijd aon de historie vaan Nederland meh zier in 't bezunder aon de zeventienden-iewse sjèlderkuns vaanRembrandt van Rijn,Jan Steen en aander Hollandse meisters. Speciaol aonVincent van Gogh gewijd is 'tVan Goghmuseum. 'tSteidelek Museum beit 'n käör aon modern kuns. Dees drei musea ligke kort nevenaon, aon 'tMuseumplein, in 't zoegeheite Museumkerteer (stadsdeil Zuid, zuug bove). 'n Aander kunsmuseum is deHermitaasj Amsterdam, die sinds 2004 aon d'nAmstel is gevesteg en es dippendans vaan de groeteHermitaasj inSint-Petersbörg deens deit. Aon daan wel in 't Oosterdok vint me 'tSjeepvaartmuseum en 't technologiemuseumNEMO. In de Grachtegordel, aon dePrinsengracht um perceis te zien, steit 'tAnne Frankhoes (boeAnne Frank zaot oondergedoke), wat ouch internationaol bezeuk trèk. Aon d'nDam steit de Nederlandse vesteging vaanMadame Tussauds. De stad kint nog väöl aander, klein musea.
't Groetste theater isCarré, aon d'n Amstel. Dit weurt veur groete, väöl publiek trèkkende veurstèllinge wiemusicals en shows vaan bekindecabaretiers gebruuk.Opera enballèt weure gemeinelek gebrach in deStopera, e modern gebouw aon 'tWaterlooplein boe-in zoewel de gemeinte es de opera zien oondergebrach. (Zuugoonder veur wijer muziekpodia.) Kleinder cabarètveurstèllinge kin me zien inDe Kleine Komedie (aon d'n Amstel). Aon 'tLeidseplein vint me d'n AmsterdamseStadsschouwburg, kort daovaan eweg ligkDeLaMar (veurheer 't Nieuwe De La Mar Theater). Es centrum veur bezunder intellectueel activiteite deentFelix Meritis aon deKeizersgracht.
In Amsterdam zien veer (hiel) groete bioscope, die alleveer bezit zien vaanPathé: 't Tuschinski-theater aon de Reguliersbreestraat, De Munt aon de Vijzelstraat, 't City-theater kortbij 't Leidseplein en Pathé Arena in de Bijlmermeer. E dertegtal middelgroete en kleinekes zien vereineg in 't verbandCineville. Daoneve gief 't op de Walle nog seksbioscope (zuug ouchoonder).
'tConcertgebouw aon 't Museumplein is 't groetste en belaankwèkkendste vaan de muziekpodia in Amsterdam. 't Is ingeriech veurklassieke muziek en heet 'tConcertgebouworkes, eint vaan de bèste orkeste op de wereld, es ziene vaste bespeuler.Avant-gardemuziek huurt me veural in 'tMuziekgebouw aan 't IJ; daankzij 'tGaudeamus-festival is Amsterdam e veurnaom centrum vaan modern muziek. In 't Muziekgebouw geïntegreerd is 'tBIMhuis, 't groetstejazzpodium vaan Nederland.Poppodia zienParadiso (aon de Weteringschans, kortbij 't Leidseplein) enDe Melkweg (aon deLijnbaansgracht, neet wied eweg daovaan). Bei podia zien zoegenaomde hoofpodia; De Melkweg gelt es get alternatiever es Paradiso. Veur ech groete popconcerte gief 't sinds 2001 deHeineken Music Hall en sinds 2012 deZiggo Dome, allebei in de Bijlmermeer kortbij de Johan Cruijff ArenA, dee ouch wel veur (nog groeter) massa-concerte weurt gebruuk. E belaankriek popfestival is 'tAmsterdam Dance Event, wat edersjaor in oktober plaotsvint. 'tHolland Festival is multidisciplinair: 't beit neve meziek ouch theater en dans, boebij de naodrök op avantgardistische kuns ligk.
Lochfoto vaan 't Olypisch Stadion bij de eupeningsceremonie.
Amsterdam organiseerde in1928 deOlympische Speule. 'tOlympisch Stadion vint me in de Stadionbuurt, in stadsdeil Zuid. Dit waor d'n einegste kier tot dit evenemint in Nederland plaotsvoont.
In 'tvoetbal is Amsterdam veural bekind doorAFC Ajax, de recordkampioen vaan Nederland (in 2013 32 kier landskampioen) en veervoudege winner vaan d'nEuropacup. Ajax späölt zien toeswedstrije in deJohan Cruijff Arena, in de Bijlmermeer. Tot 1996 waor zien toesstadion De Meer (in Watergraafsmeer), dewijl groete wedstrije (Europese matches ofde Klassieker tege Feyenoord) in 't Olympisch Stadion woorte aofgewèrk. Vreuger gaof 't nog mier betaold-voetbalclubs (Blauw-wit, De Volewijckers en DWS, in 1972 gefuseerd totFC Amsterdam, wat in 1982 verdween). In deTopklasse Zondag speuleAFC enFC Chabaab.
Amsterdam heet ouch 'nhockeyclub,AH&BC, die zoewel bij de dames es bij de hiere in de hoofklas oetkump. Häör complex steit evels feitelek op Amstelveens groondgebeed. Tot veur neet zoe laank had de stad ouch 'nAmerikaans-voetbalclub (Amsterdam Admirals, in 2007 opgeheve um 't ind vaan de NFL Europa) en 'nbasketbalclub (ABC Amsterdam, in2011 opgeheve), die allebei väöl (lendelek) succes höbbe gekind.
Oetgoonsgelegeheid vint me in groete deile vaan de stad, zeker in de binnestad;kaffees zien oonder mie geconcentreerd aon deWarmoesstraat en aon 'tRembrandtsplein. De Reguliersdwarsstraat steit bekind um zienhomo-oetgoonsleve.
Amsterdam steit internationaol bekind um 't gebruuk vaankemp. Allewel tot dezen drug in gans Nederland is touwgestande, stoon zjus hei miercoffeeshops es boe daan ouch. Anno 2009 stoonte vaan de 666 coffeeshops 223 in Amsterdam, die väöl boetelandse toeriste trèkke. De gemeinte veurt de lèste jaore 'n actief beleid um dat aontal te vermindere.
In Amsterdam is de groetsteprostitutiebuurt vaan Nederland gevesteg, de zoegenaomdeWalle. 't Geit hei feitelek allein um de Oudezijdswalle (Oudezijds Voor- en Achterburgwal en de straote engetskes daotösse). Zörge euver crimineel drögksgeld (witwesse) meh veural euverminsehandel höbbe ouch hei gezörg veur 'n inkrimpbeleid: de gemeinte is bezeg vaan 't aontal vinsters sterk trök te dringe.
Amsterdam is 't knouppunt vaan 't NederlandsRiekswegenètwerk, in theorie entans: Rieksweeg 1 tot en mèt 10 (welke lèste de rinkweeg um de stad is) beginne allemaol in of bij Amsterdam, boete Rieksweeg 3, boevaan 't bèste stök noets is aongelag.
'n Aontal belaankrieke verkiersweeg in de stad heet 'ns-nommer gekrege: s100 (Centrumrink, bestaond oet kaoje um de Singelgracht), s101 (vaan 't centrum nao 't Westelek Havegebeed), s102 (idem, meh wijer nao 't weste riechtingIJmuiden), s103/s104 (vaan 't centrum naoHalfweg gemeinteHaarlemmerliede en Spaarnwoude), s105 (door Amsterdam-West), s106 (idem, in de riechting vaanBadhoevedorp, gemeinteHaarlemmermeer), s107 (idem, gans in noord-zuidriechting), s108 (door Amsterdam-Zuid en Amstelveen), s109 (idem, eve oostelek vaan de veurege), s110 (aon de westeleken Amstelkant en daonao euvergoond in d'nA2), s111 (oostelek vaan d'n Amstel, parallel aon d'n A2), s112 (doorDuivendrecht, gemeinteOuder-Amstel, en Amsterdam-Zuidoost), s113 (door Watergraafsmeer enDiemen), s114 (aon 'tIJmeer, door IJburg) en s115 t/m s118 (door Amsterdam-Noord, in oploupend westeleke riechting).
Amsterdam is ouch good te bereike euver 't spoor. Spoorweeg loupe vaanoet hei naoAmersfoort,Utrei,Leiden,Haarlem (d'n ajdste spoorweeg vaan Nederland, aongelag in 1839) enAlkmaar. DeCentraol Statie heet èlf perronspore en daags zoe'n 250.000 reizegers.
LochhaveSchiphol, internationaol informeel 'Amsterdam Airport' geneump, ligk op 't groondgebeed vaan d'n Haarlemmermeer meh is vaanoet Amsterdam (veural mèt d'n trein) gemekelek te bereike.
Sinds1977 heet de stad ouch emetronetwèrk, mèt vief lijne. De ierste twie lijne gónge in 1977 ope. Veur de oondergroondse bouw woort, oonder mie in 't Centrum, väöl gesloop; dit leide tot de beröchte Nieuwmarktrelle. In de jaore '90 woort 't nètwerk bovegroonds oetgebreid mèt nog twie lijne. De vijfde lijn, de zoegeneumde Noord/Zuidlijn, kaom in 2018 in gebruuk. De Noord/Zuidlijn, die deils oondergroonds geboord woort um neet te hove slope, woort beröch um zien vertraging en oploupende koste.
Ouch rije in de stadtrams roond, zoe good wiestadsbösse. Euver 't IJ ligke e paarpoontvere, die veural fietsers en vootgengers bedene (veur oto's gief 't intösse versjèllende tunnels). Bösse, trams, metro en vere weure verzörg door 'tGVB (Gemeentevervoersbedrijf).
Amsterdam is 't werkterrein vaan versjèllende misdaodsyndicaote, veural in d'n drugshandel. Sinds begin 2014 is Amsterdam de buun vaan 'n laankdorege serie crimineel aofrekeninge, dèks mèt oongekind geweld.[14] De misdaod, neet allein de georganiseerde meh ouch zakkerolle, straotruif en mishandeling, maak Amsterdam mèt veursprunk de oonveilegste gemeinte vaan Nederland.[15]
Amsterdam is, in ciefers gemete, zeker de mies bezeensweerdege gemeinte en plaots vaan Nederland. De gemeinte kint anno 2011 7511 rieksmonuminte,[16] en gans 't centrum is sinds 1999besjermp stadsgeziech, naotot al ieder de Nieuwmarktbuurt (in 1983) zoe aongeweze waor.[17] DeGrachtegordel is in 2010 ouch door deUNESCO totWerelderfgood verklaord.[18]
De Grachtegrodel is vaanoet de loch good te zien.Hook Prinsengracht en Bloemgracht.
Ouch veur Nederlandse begrippe is Amsterdam 'n stad vaan water. Oongeveer e kwart vaan 't gemeintelek oppervlak besteit oet water. Alleriers is dat natuurlek water: d'nAmstel, 'tIJ en e klei stökskeIJmeer. Ouch 'tRokin en 'tDamrak hure tot de loup vaan d'n Amstel; tösse die twie in ligk d'n Dam. In de Binnestad vint me wijer de Walle: Oudezijds en Nieuwezijds Voor- en Achterburgwal, boebij d'n ooskant (vaan d'n Amstel) de 'Oude Zijde' en de Weskant de 'Nieuwe Zijde' is, en boevaan de binneste 'Voorburgwal' en de boeteste 'Achterburgwal' heite. 'tSpui vörmde de zuidkant. Sinds de vieftienden iew loupe dao nog umheen 't (neet 'de')Singel en deKloveniersburgwal, die de boetegrens vaan de Binnestad zien. In de Lastage (ouch wel bekind es deNieuwmarktbuurt) loupe versjèllende korte grachte, sommege mèt de naom 'sloot', wat verwijs nao hunnen oersprunk espolderslote.
De Grachtegordel in inge zin weurt oetgemaak door de drei grachte (vaan binnenoet)Herengracht,Keizersgracht enPrinsengracht. Dees drei grachte beginne linksbove (in 't noordweste) vaanoet deBrouwersgracht en loupeparallel aonein, dewijl ze ouch bij benaodering de loup vaan 't Singel volge. Oostelek vaan d'n Amstel heite ze Nieuwe Herengracht etc., umtot dit deil vaan de gordel pas in d'n achtienden iew is aongelag. 't Oostelekste stökske is zelfs noets veerdgf gekoume; dit woort dePlantage, en hei koume de drei grachte oet in deMuidergracht. Euver e klei stökske (in 't ooste) loupe ouch deAchtergracht en Nieuwe Achtergracht, parallel aon de (Nieuwe) Prinsengracht en de res, es veerde rink vaan de gordel. Mie nao 't weste löp deLijnbaansgracht, en gans in 't weste ligk deJordaan. De grachte in dees buurt, die nao blomme en plante zien verneump, basere ziech (in tegestèlling tot de drei groete grachte) in hunne luip op de aw polderslote, wat veur oongeliekeheuk mèt de Prinsengracht zörg (wie op de foto). Um de ganse gordel heer ligk deSingelgracht, die me neet mèt 't Singel moot dooreinhole.
Gans in 't noorde vaan 't centrum vint me de Oosteleke en Westeleke Eilen, die in de negentienden iew veural zien opgespote. Ouch daotösse ligke versjèllende grechskes, meh veural 'tOosterdok en 'tWesterdok. Ouch boete 't centrum zien waterweeg, dèks historische, te vinde, wie deHaarlemmer Trekvaart, deKostverlorenvaart en deWeespertrekvaart. Wie de naome al zègke deende die vaan de zeventienden tot de negentienden iew veur 't verveur mèt detrèksjuut. E modern (twintegsteniews)kenaal is 'tAmsterdam-Rijnkenaal, wat hei in 't Oostelek Havegebeed oetkump.
Umhygiënische (bestrijing vaan krenkdes) en verkierskundege (opkóms vaan tram en later oto) reies heet me ind negentienden iew en begin twintegsten iew versjèllende waterweeg gedemp (touwgegoejd). Dit zien oonder mie de Nieuwezijds Voor- en Achterburgwal (welke lèste noeSpuistraat hèt), 't Spui, 't groetste deil vaan 't Rokin en 't Damrak en versjèllende grachte in de Lastage en de Jordaan. Sinds decennia löp de discussie um sommege vaan die grachte weer ope te grave; tot noe touw is dat nog nörges in de stad gebäörd. Winkelere en merretlui zien dèks tege, en op sommege plaotse is 't neet te doen (beveurbeeld op 't Damrak, boe allewijl de Beurs steit; zuug oonder).
Sinterklaoskèrk. De Schreierstoren is op de veurgroond te zien.
In Amsterdam stoon twiegotischekèrke, naomelek deAw Kèrk (bij de Walle) en deNui Kèrk (aon d'n Dam). 't Kèrkgebouw vaan de aw kèrk kaom begin veertienden iew veerdeg, de Nui Kèrk is vaan einen iew later (de stad waor toen al groet genóg veur twie parochies). De Aw Kèrk is e good veurbeeld vaanHollandse gotiek.
Wie de Stadsoetbreiing woort ingezat, had Amsterdam noed aon nui kèrke. Zoe kaome in de Grachtegordel deNoorderkèrk,Westerkèrk,Oosterkèrk enZuierkèrk. De Noorderkèrk, Westerkèrk en Zuierkèrk zienrenaissancegebouwe oet de vreuge zeventienden iew vaan de hand vaanHendrick de Keyser, die nog sterke eleminte aon de gotische kèrkbouw oontliene (groondplan mèt transepte, torie). De Westerkèrk steit bekind um ziene Westertorie, dee mèt 87 meter neet oetzunderlek hoeg, meh wel d'n hoegste kèrktorie vaan Amsterdam is. De Oosterkèrk is vaan lateren tied (voltoejd 1671) nao 'n oontwerp vaanAdriaan Dortsman, in de stijl vaan 'tHollands classicisme. Dortsman maakde ouch deRón Lutherse Kèrk, e kóppelkèrkske aon 't Singel. In d'n tied vaan de Rippubliek kaome mie kèrke vaan aander genoetsjappe es 't calvinisme, die evels (in versjèllende graode) neet al te eupelek mochte belije en dussjuilkèrke móste bouwe.De Rode Hoed aon de Keizersgracht waor de kèrk vaan deRemonstrante,Slivvenier-op-Zolder aon de Oudezijds Voorburgwal waor de kathelieke sjuilkèrk. Aon deBegijnhof stoon ouch de Ingelse Kèrk (Anglicaons, en nog ummertouw geriech op de Ingelse gemeinsjap in de stad) en de Begijnhofkapel (ouch katheliek).
Mèt deKathelieke Renaissance begós me in Amsterdam weer 'n echte kathelieke kèrk te bouwe; dit woort deSinterklaoskèrk aon de Prins Hendrikkade, oontworpe doorAdrianus Bleijs ineclectische stijl. Veur de Rifformatie droog de Aw Kèrk de naomSinterklaoskèrk.
Neve kèrke heet de stad ouch al sinds d'n tied vaan de Rippublieksynagoges. De groetste is dePortugees-Israëlietische Synagoog, nog ummertouw es joeds gaodshoes in gebruuk. Dat gelt evels neet veur veer aander (Hoegduitse) synagoges dao kortbij (ajdste en belaankriekste daovaan is de Groete Sjoel oet 1671), die allewijl same 'tJoeds Museum vörme.
Sinds de arbeidsmigratie vaan nao d'n oorlog gief 't ouchmoskeeë in de stad. Planne veur de groeteWestermoskee in stadsdeil West zien sinds jaore evels vertraag. Opvallend is wijer deboeddhistischeHe Huatempel in d'n AmsterdamseChinatown.
Paleis op d'n Dam vaan Jacob van Campen, e sjaolveurbeeld vaan Hollands classicisme.'t Neogotisch Rieksmuseum vaan Pierre Cuypers.
Amsterdam kint wieneg wereldleke gotische bouwe. Dit kump oonder mie door de stadsbrand vaan1652 (boebij oonder mie 't aajd raodhoes aofbrandde) meh zeker ouch door de sloopzin vaan de zeventienden iew, wie me mèt nuibouw veural zienen huiege riekdóm wouw tuine. Bewoerd gebleve zien nog deSchreierstoren ('ne zwoeren torie dee d'n touwgaank tot de have dèkde) en deWaag aon de Nieuwmarkt, zoewie e dèks verbojd hoes aon deWarmoesstraat oet 1485.[19]
De renaissance is bewoerd gebleve in de bouwkuns vaan stadsarsjitek Hendrick de Keyser (zuug ouch direk bove); boete de al geneumde kèrke vint me in Amsterdam restante vaan de aw walmör (de Munttoren en de Montelbaanstoren), 'tOost-Indisch Huis (veurmaoleg hoofkerteer vaan deVOC) en inkel monumentaol grachtehoezer wie 'tHoes mèt de Köp (Keizersgracht) en 't Hoes Bartolotti. Vaan dees gebouwe meint me tot ziene zoon Pieter ze heet aofgebouwd. Versjèllende gebouwe vaan De Keyser, wie zien beurs, zien intösse aofgebroke.
De bouwstijl die me 't mieste mèt Amsterdam associeert is evels 't Hollands classicisme. Deze stijl kaom tege 't midde vaan de zeventienden iew op en bleef in de Rippubliek, zeker inHolland, dominere tot begin achtienden iew. Kinmerkend zien de soberheid en lineair vörm, die in sjrèl contras stoon mèt de barok wie die toen in aander len opkaom. 'tKeuninklek Paleis op d'n Dam oet1655 is oongeveer 't sjaolveurbeeld vaan 't Hollands classicisme; 't woort oersprunkelek esraodhoes gebouwd, um de mach vaan de börgerij te tuine. 't Oontwerp is vaanJacob van Campen (1596-1657), dee nao De Keyser stadsarsjitek woort; vaan häöm vint me ouch 't Coymanshuis aon de Keizersgracht. Aander gebouwe zien 't Börgerweishoes aon de Kalverstraat, en d'n Amstelhof aon d'n Amstel, vreuger dediaconie, allewijl de hoesvèsting vaan de Hermitaasj (zuugbove). Versjèllende grachtehoezer in Amsterdam zien Hollands-classicistisch, in 't bezunder de oontwerpe vaanPhilips Vingboons (1607-1678) en dee zie broor Justus.
't Belaankriekste gebouw oet d'n twintegsten iew is deBeurs vaan Berlage vaanHendrik Petrus Berlage oet 1903, aon 't Damrak. Berlage maakde ouch 'tMercatorplein in West.Jan Wils, gelieerd aonDe Stijl, oontworp 't Olympisch Stadion (en kaom daobij es ierste mèt Olympisch vuur). Bezunder oet 't Interbellum is ouchBetondorp in Watergraafsmeer, boe versjèllende modern arsjitekte versjèllende betontechnieke höbbe oetgeperbeerd. 't Van Goghmuseum is e postuum oontwerp vaanGerrit Rietveld; 't gebouw is op basis vaan dee zien sjetse oetgewèrk. In de stad stoon nog väöl aander modern gebouwe; 't neume bezunder weerd is 't ING House op de Zuidas (zuugheibove veur 'ne foto), wat door ziene bezundere vörm bijnaome kraog wieDe sjoon,De klapsjaats enDe grummelendeef.
Amsterdam kint door zien väölheid aon grachte en waterweeg, die de stad in versjèllende eilendsjes versnije, 1282 brögke, mie es drei kier zoeväöl es beveurbeeldVenetië.[20] De mieste brögke zien korte einbogege brögkskes vaan stein, die de Amsterdammers zelfsluize neume. Brögke euver brei grachte höbbe natuurlek mie boge. De bekindeMager Brögk euver d'n Amstel, die de Kerkstraat mèt de Nieuwe Kerkstraat verbint, is vaan hout en ophaolbaar.
Durgerdam in Landelijk Noord mèt zien houte vèssershuiskes is e besjermp dörpsgeziech.
Amsterdam heet de lèste 150 jaor versjèllende lendeleke naobergemeintes of deile daovaan opgeslók, miestal (meh neet altied) veur stadsoetbreiing. Es gevolg daovaan is tösse väöl stadswieke typisch lendelek bouwgood te zien, soms complete dörpskerne, dewijl e paar dörper nog ummertouw losse woenkerne zien (zuug ouchbove). Zoe gief 't in Watergraafsmeer 't veurmaoleg Geriechshoes (Rechthuis) en de boeteplaots Frankendael (de lèste euvergebleve vaan tientalle boetes in deze polder). Ouch Sloten is good te herkinne. Zelfs de polders vaan Zuidoost höbbe nog gebouwe die aon hun lendelek verleie rappelere.[21] 't Mies in 't oug springend evels zien de dörpskerne in Noord: dao vint me de typischWaterlandse arsjitectuur mèt boontgeverfde houte hoezer. Kerne mèt rieksmonuminte (boete Amsterdam zelf) zien Driemond (1),[22] Durgerdam (68),[23] Holysloot (1),[24] Ransdorp (35),[25] Sloten (2)[26] en Zunderdorp (8);[27] besjermde dörpsgeziechter in de gemeinte zien Durgerdam, Holysloot en Ransdorp.[17]
Gedinkteikes, standbeelder en aander beeldhouwwerk
't Bekindste gedinkteike in Amsterdam is 'tNationaol Monumint op d'n Dam, 'n zuil vaan 22 meter hoeg, opgeriech in 1956 es herdinking aon de gevallene oet d'n Twiede Wereldoorlog. 't Werk, oontworpe doorJ.J.P. Oud, is bekind vaan de kranslègkinge die dao edersjaor mèt deDoejeherdinking op4 mei plaotsvinde. Wijer weurt 't dèks door toeriste es trefpunt gebruuk. Vaan 1856 tot 1914 stoont, get mie nao de kant vaan 't Paleis en de Nui Kèrk, ouch e nationaol monumint op d'n Dam,De Eendracht of 'Naatje van d'n Dam', wat rappeleerde aon deTiendaogse Veldtoch.
Aander bekinde monuminte zien 't Homomonumint aon de Westermarkt, wat rappeleert aon de vervolging vaan homoseksuele, 't Lieverdje aon 't Spui (bekind vaan dehappenings in de jaore zesteg die 't begin vaan de Provobeweging inlojde) en de statu vaan Rembrandt van Rijn op 't Rembrandtplein.
Op väöl plaotse in de stad (te väöl um hei specifiek te neume) vint me decoratief werk vaan d'n Amsterdamse stadsbeelderhouwerHildo Krop (1884-1970).[28]
Al in d'nachtienden iew kraog Amsterdam e stadspark, de Plantage, in 't oostelek deil vaan de Stadsoetbreiing boe door economische liegconjunctuur de Grachtegordel neet woort doorgetrokke. Deile vaan dees buurt zien nog ummertouw greun: allewijl zien dat d'nhortus vaan de UvA, 't Wertheimpark enArtis, 'nen typischestadszoo mèt klein (nao modern maote soms te klein) verblieve meh väöl monumintaol kouwe en 'n typische parkstructuur.
Hiel bekind is 'tVondelpark in Oud-Zuid, boe ziech e groet deil vaan 't Amsterdams stadsleve aofspäölt en mèt Keuninginnedaag väöl kinder optrejje. Kleinder parke in Oud-Zuid zien 't Sarphatipark en 't Oosterpark. In de nuier wieke vèlt veural 'tRembrandtpark, wat gruutde betröf mèt 't Vondelpark te vergelieke, op. Väöl greun roontelum voont me in de Bijlmer, tösse de flats; door 't aonlègke vaan liegbouw dao (dee de gesloopden hoegbouw vervingk) is dao wel ein en aandert vaan verdwene. 'tAmsterdams Bos, op initiatief vaanJac. P. Thijsse aongelag veur de stadsbevolking, ligk feitelek op Amstelveense groond.
Plan veur stadsoetbreiing oet 1875, vaan Niftrik en Kalff. De stad had toen al zoe'n 300.000 inwoeners.Flats in de Bijlmermeer, roond 1970. Oondaanks deze nuibouw leep de stad in deen tied leeg.
Amsterdam is sinds langen tied de groetste stad vaan de noordeleke Nederlen, en waor langen tied de insegste stad in 't huieg Nederland mèt mie es 100.000 inwoeners. In 1795 had ze beveurbeeld 217.000 inwoeners, tegeneuver 53.000 veur Rotterdam en 38.000 veur D'n Haag.[29] Vaanaof 1870 nump 't aontal inwoeners versneld touw (wie in aander Europese stei in dezelfden tied),'nen trend dee ziech tot nao d'n Twiede Wereldoorlog doorzèt. Vaanaof ca. 1960 zien evels dudelek de effekte vaansuburbanisatie (verveursteideleking) endesurbanisatie (oontsteideleking) te zien: 't aontal inwoeners vèlt ziechbaar trök, oondaanks de oontwikkeling vaan o.m. Amsterdam-Zuidoos in deen tied. Nao 1980 kumpreürbanisatie (herversteideleking) op gaank, wat ziech zeker in Amsterdam tot op d'n huiegen daag doorzèt.
Roond de Zeedijk concentreert ziech d'n AmsterdamseChinatown.
De Amsterdamse bevolking is ein vaan de mies diverse op de wereld. In 2010 tèlde ze 178 versjèllende nationaliteite, e wereldwied oongekind aontal.[46]Allochtone zien in Amsterdam 'n klein mierderheid vaan (begin 2012) 50,5%, tege 20,58% lendelek. Daovaan is wel 32 %pt. neet-westersen allochtoon, dewijl dat lendelek mer 9,3%pt. is. Oonder de minderjaorege vörme de neet-westerse allochtone zelfs de mierderheid.[47]
Al sinds 't ind vaan dezestienden iew is Amsterdam 'n stad vaan immigratie. Toen waore 't dèksVlaomse enBraobantse protestante die hei vrijheid vaan vervolging zochte. Wie daonao de stad góng bleuje door d'n handel um zien have, trok ze groete gróppe immigrante oet binne- en boeteland (veural Duitsers), die de stad tot 200.000 inwoeners dege greuje. Ouch kaome in de zeventienden iew väöl dèks Portugesejoede nao de stad, die häör de bijnaom 'Jeruzalem vaan 't noorde' gaove.
In d'n twintegsten iew waore de ierste gróp immigrante deChineze. 't Instorte vaan 't keizerriek in 1911, zoewie d'n ecomonische crisis vaan de jaore daarteg (die väöl Chinese arbeiers vaan de sjeper aofdreef) maakde tot ze 't in Nederland, veural Amsterdam en Rotterdam, gónge zeuke. De Chineze zien allewijl väölal geïntegreerd, meh 'n groete gróp heet toch zien eige identiteit gehawwe en bewoent in 't Centrum (roontelum de Zeedijk) zienen eige 'Chinatown' (foto). Nao d'n oorlog volgde deTurke enMarokkaone, die vaanaof de jaore 1960 op groete sjaol es gasarbeiers woorte ingezat. De oonaofhenkelekheid vaanSuriname brach 'ne massaSurinamers nao Nederland, meh nörges zoe väöl wie in Amsterdam-Zuidoos, zoetot de Bijlmermeer 't karakter vaan 'ne zwarte ghetto kraog. In 2010 waor vaan de ganse Amsterdamse bevolking 9,0% (etnische) Surinamer, 9,0% Marokkaon, 5,3% Turk en 1,5%Antilliaon.
Vaan de klein hèlf otochtoon Nederlanders is ouch laank neet edereine 'echten Amsterdammer'. 44% vaan de stadsbevolking is in de stad gebore (hei hure ouch allochtone vaan de twiede generatie en wijer bij). 't Aondeil is 't groetste in de blaanke volksbuurte in Amsterdam-Noord: de tuindörper Oostzaan, Nieuwendam en (veural) Buiksloot. In d'n tied vaan de suburbanisatie (zuug bove) zien väöl 'echte' Amsterdammers verhuis nao veurstei wie Almere, Amstelveen en Purmerend.
Amsterdam is veural in d'n tied vaan de Rippubliek 'n tolerante stad gewees op religieus gebeed. Allewel tot ze nao de Alteratie officieel calvinistisch waor, woorte aander geluive vaan 't begin aof getollereerd in sjuilkèrke (zuugbove) en kóste de joede al hielemaol vrijoet hun religie oetleve. Heidoor had Amsterdam altied al 'n groete kathelieke bevolking, die nao immigratie vaanoet 't Noord-Hollands platteland nog wijer touwnaom.
Ouch kinmerkend veur de stad is 't vaanajds al groet aontal oonkèrkeleke. Bij de lèstevolkstèlling (1971) gaof 48,4% vaan de bevolking aon oonkèrkelek te zien, boemèt Amsterdam toen de zesde oonkèrkelekste gemeinte vaan Nederland waor.[48] In 2000 waor dat volgens 'n enquête al 56%; me moot daobij bedinke tot de allochtoon Amsterdammers in groete mierderheid wel geluiveg zien.[49]
Aw Kèrk in Amsterdam; veur de Rifformatie bekind esSinterklaoskèrk.
Mèt deReformatie woorte alle kèrke en kapelle in Amsterdam officieel calvinistisch. Die toen al bestoonte, zien dat tot op d'n huiegen daag gebleve, es ze teminste nog es kèrk dene. In de Aw Kèrk kump nog 'n protestantse gemeinte bijein,[50] de Nui Kèrk evels weurt nog mer bij oetzundering veur de religie gebruuk (beveurbeeld kèrkeleke houweleke vaan prinse en prinsesse). In de ganse stad zien zeker zoe'n daarteg kèrke vaan dePKN.[51] Ouch orthodoxe en bevindeleke gemeinsjappe wie de Gerifformeerde Gemeinte koume in de stad veur.[52]
In 1971 gaof 't nog altied 23,5%kathelieke, wat mie waor es hervörmde en gerifformeerde bijein.[48]Sjötspetroen vaan de stad isSinterklaos; de groetste kathelieke kèrk is de bove al besjreve Sinterklaoskèrk. Amsterdam huurt bij 'tbisdóm Haarlem-Amsterdam, wat tot 2009bisdóm Haarlem hètde.[53] De kathelieke gemeinsjap vaan de stad deit edersjaor deStèllen Umgaank, 'npercessie die 't Mirakel vaan Amsterdam oet1345 herdink. Veur de Rifformatie waor dit 'n percessie mèt meziek, meh mèt de koms vaan 't calvinisme woorte dit soort eupeleke geluifsutinge verboje. Wie de kathelieke 't gebruuk in1881 wouwe herstèlle, gol nog ummertouw e percessieverbod in de gemeinte en mós me ziene moond hawwe um de wèt neet te euvertrejje. 'n Aander Amsterdams mirakel waor de versjijning vaanMaria 'Vrouw vaan alle Volker'; 'n Mariaversjijning die bisjopJozef Marianus Punt (vaan Haarlem) in 2002 erkós,[54] meh die de VaticaonseKónkergatie vaan de Geluifslier aofwijs.[55]
Interieur vaan de Portugees-Israëlitische Synagoog.
Wie gezag oontwikkelde ziech in de Nuien Tied 'n hendeg groete joedse gemeinsjap in de stad. Kort veur 't oetbreke vaan d'n Twiede Wereldoorlog bedroog ze mie es 80.000 lui. Nao d'n Holocaust waor dat aontal natuurlek sterk verminderd. Toch is de joedse gemeinsjap nog ummertouw good ziechbaar in de hoofstad, in 't bezunder in Oud-Zuid en Buitenveldert. Me vint hei versjèllende geluifsgenoetsjappe, van orthodox tot modern, wie ouchkoosjer winkele,[56] dewijl joede in de res vaan Nederland miestal liberaol (en dèks neet-religieus) zien.
Door de groete touwstroum vaan Turke en Marokkaone en de wiedgoonde oontkèrkeleking nump me aon tot d'nislam binne de paar jaor groeter is es 't christendom. Inkel jaore geleie waor 14% vaan de bevolking moslim.
Veural in de jaore zeventeg is in Amsterdam de (op 't hindoeïsme geïnspireerde)Hare Krishna-beweging vaan de groond gekoume. Ouch deScientologykèrk is in de stad gevesteg (aon de Nieuwezijds Voorburgwal).
Volkszenger André Hazes woort bekind mèt ledere in 't Amsterdams.
't Inheims dialek vaan Amsterdam is 'tAmsterdams, wat hei in de stad veural door de otochtoon oonderklas weurt gesproke. 't Is dus esociolek. 't Amsterdams is eHollands dialek wat nog zjus tot deZuid-Hollandse gróp huurt meh al väöl noordeleke kinmerke dreug. 't Versjèl mèt de Standaardtaol is klein; me sprik daorum wel vaan 'n 'accent'. Vaan belaank veur de oontwikkeling vaan 't dialek zien de väöl immigrante gewees: door hun zien, tege 't ind vaan de zeventienden iew, typisch Aajd-Hollandse opposities (ij enei zoewie twie soorteee enoo) in Amsterdam es ierste verdwene, wat weer de op res vaan 't Hollands vaan invlood waor. Ouch späölde 't Amsterdams 'n groete rol in de Hollandse expansie nao 'tooste.[57] De joedse gemeinsjap heet gezörg veur väölJiddische wäörd in veural de taol vaan de liegste klasse.
Ouch in de dörper oet 't Amstelland weurt al laank Amsterdams gesproke: door de culturelen invlood vaan de groete stad verlore ze hun eige kinmerke.[58] Dat gelt get minder veur de dörper oet Landelijk Noord: dao is 'tWaterlands dialek inheims. 't Is evels de vraog of 't Waterlands in die dörper nog besteit: in 2001 kós me beveurbeeld gein sprekers vaan 't Holysloots mie vinde.[59]
Mèt deKeuninginnedaag weurt in Amsterdam - oonder väöl mie festiviteite - de zoegeneumdeVrijmerret gehawwe. Allewel tot dees traditie in de mieste Nederlandse stei besteit, is ze nörges aanders zoe oetgebreid es hei. Lui, veural kinder, verkoupe deen daag op straot hun twiedehands gerei. In 't Vondelpark vertuine kinder deen daag hun kunste.
De immigratie vaan kathelieke Noord-Hollanders (zuugbove) heet deveur gezörg tot me in Amsterdam allewijl ouch 'tSint-Maartensfies veert. Dit vint plaots op11 november en is e bedelfies veur kinder, oersprunkelek e fies vaan de allerermste um de sjeersde in de novembermaond door te koume.
Amsterdam moot roond 1200 oontstande zien; oet deen tied stamme de ierste documinte die euver bewoening vaan 't gebeed roond d'n Amstelmoond spreke. 't Dörpke oontstoont roond 'nen dam dee d'n Amstel kierde. Dee dam ligk dao noe nog: 't Is dezelfden dam dee vaandaog d'n daag dee naom heet. 't Damrak woort d'n iersten have; in deen tied struimde nog water daodoor. Door 't Rokin heet tot in de jaore '30 vaan d'ntwintegsten iew water gestruimp.
Al hoonderd jaor later, roond 1300, mesjiens in 1306, kraog Amsterdam, twisappel vaan de graof vaanHolland en d'nUItreisebisjop geweure, vaan de lèstestadsrechte. Wie de stad weer aon Holland kaom, woorte häör in1342 oetgebreide haandelsprivileges (bekind es Groet Privilege) touwgekind. D'n handel mèt havestei aon de Ooszie leverde de stad in de14e en15e iew 'ne greujende veurspood op, en allewel 't in de rumoerige16e ieuw minder snel góng, waor Amsterdam in 1600 de derde stad vaan gaans Wes-Europa en ein vaan de riekste.
In 't begin vaan d'nTachtegjaoregen Oorlog bleef de stad in han vaan de Spaanse legers. De walmör waore te sterk en te good verdeideg veur 'n aonval vaan deGeuze en 't stadsbestuur wouw zich neet bie d'n Opstand aonslete, tot aon de zoegeneumde Satisfactie vaan1578 (ouch wel Alteratie vaan Amsterdam): de stad waor gans geïsoleerd en d'n handel laog stèl.
In de Gouwen Iew had Amsterdam 'n oongekind internationaal prestiesj. In deen tied leet 't stadsbesteur e nui stadhoes, 't huieg Keuninklek Paleis, bouwe. Artieste wie Vondel, Rembrandt en Bredero, um 'rs mer hiel weineg te neume, voonte hei 'ne vröchbare voojingsbodem. D'n aandere kaant vaan 't verhaol is, tot de stad zoe door woort, tot allein de riekste dao kóste woene. De grachtehoezer oet deen tied laote dat good zien. In Amsterdam zien koelek hoezer awwer es de zeventienden iew te vinde.
Es havestad had Amsterdam väöl te lije vaan de Fransen Tied, boe-in 'tcontinentaol stèlsel woort ingestèld, meh in denegentienden iew bleujde 't weer op, al mós de stad häör positie vaan ierste have vaan Nederland aonRotterdam aofgeve. De eupening vaan 'tNoordziekenaal in1876 waor 'ne groete stap veuroet. Ouch woort 't mètHaarlem eindpunt vaan d'n ierste spoorweeg vaan Nederland. De monumintaol centraol statie is daovaan 'ne getuige.
Vaanaof1875 waor de stad es gevolg vaan deIndustrieel Revolutie expolsief gegreujd, meh in de jaore '30 stagneerde dat aontal, boemet neet gezag is tot de stad zelf stèl kaom te ligke. 't Woort ummer mier de culturele focus vaan 't laand, boe edere mins get vaan zien gading vinde kós. Die hajding vaan 'Voor elk wat wils' is nao d'nTwieden Wereldoorlog 't centraal punt in 't imago vaan de hoofstad gewore: in de gaanse wereld leef 't idee tot in Amsterdam alles kin, in positieven en negatieve zin.
.svg)
.jpg)
_by_Jan_Kalff.png)
.jpg)
