Африка зур элкъвердин картадал Африка — чӀехивилел гьалтайла дуьньядин кьведлагьай континент я. Адан къерехар кефер патай Аравили гьуьлуь, кеферни рагъэкъечӀдай патай — Яру гьуьлуь, рагъакӀидай патай — Атлантик океанди, рагъэкъечӀдай патай — Индиядин океанди кьунвайди я. Кефер паталай кьибле патал кьван яргъивал — 8 агъ. км., рагъакӀидай паталай рагъэкъечӀдай патал кьван — 7,5 агъ. км. я.[ 1]
ГьакӀни «Африка» тӀвар Африкадин континентдикайни адан патав гвай островрикай ибарат тир дуьньядин паюниз лугьузавайди я.
Африкадин чилин кьадар — 29,2 млн км², островаррихъ галаз — 30,3 млн км² кьван я, яни Чилин вири винел патакай 6 % ва вири дуьньядин къураматдикай 20,4 % кьунвайди я. Африкадин континентда 55 гьукумат ава.[ 2]
Африкадин агьалийрин кьадар 1 миллиард кас кьван я. Африка инсаниятдин (биологиядин жинс кьурла) сихилдин кьил хьиз гьисабзавайди я.[ 3] [ 4]
Африка 32 чӀалан хзандин (абурукайафразиядин ,индоевропадинни австронезиядин чӀалар маса континентрай «атанвайбур» я), 7 кьилдинни 9 классификациядик квачир чӀаларин диге я. Виридалайни чкӀанвайбурараб ,инглис ,французни чкадинбанту (суахили ,конго ),фула чӀалар я.
Африкадай тӀуз экваторни са шумуд климатдин чӀул физвайди я. Им кьилди сад тир кеферпатан субтропикайрин чӀулунилай кьиблепатан субтропикайрин чӀулуналди кьван яргъал чӀугвазвай континент я.
ДатӀана къвазвай къвалар, муркӀаганарни яд квай горизонтар авачир ятӀа абурун тӀимил кьадардин гъиляй, кьерелайни къерехдилай гъейри, климат тӀебии къайдада тун саки санани аваз авач.
Чи эрадилай вилик V-лагьай вишйисуз Геродотди Африкадиз «Ливия» тахьайтӀа «Лувия» лугьузвай тир. Ада абур дегь чӀаварин, Аравилин гьуьлуьн кьиблепатан къерехдал уьмуьр гьалзавай «лбу» («рбу») тайифайрин тӀварцӀикай арадал гъизва. Грекар, чи эрадилай вилик VII-лагьай вишйисуз Киренаикада (Баркада) колония диб эцигайла, лбуйрин хура акъвазундал гьалтнай. Пара кьадар чӀавалай римвийри чкадин халкьариз «ливар» тахьайтӀа «либар» лугьуз гатӀумнай.
Амма кьилди са Аравилин гьуьлуьн ккӀанвай, Нил вацӀун дельтадилай рагъакӀидай патахъ алай Кеферпатан Африкадин чилериз «Ливия» лугьузвай тир. Египетдилайни Ливиядилай кьиблепатахъ алай вири чилериз Эфиопия лугьузвай тир.
ЧӀехи чӀаван къене «Ливия» ва «Эфиопия» тӀварар зурба кьадар авай Африкадин чилерин (Сахара къумгандилай кьиблепатахъ алайбурунни) лагьайчӀал тир. Мисал патал, Гвинеядин заливдиз XVIII-лагьай вишйисал кьван Эфиопиядин гьуьл тахьайтӀа Эфиопиядин океан лугьузвай тир.
Географиядин тӀвар яз «Африка» чи эрадилай вилик II-лагьай вишйисуз арадиз акъатна. И карда чӀехи метлеб авай роль Пунрин дявеяр къугъвана. Чи эрадилай вилик 146-лагьай йисуз винел пад къачурла ва Карфаген шегьер чукӀурайла, римвийри кьунвай чилерал (гилан Тунис шегьердин патав) чпин цӀийи колония диб эцигна. Адаз абри «Африка» тӀвар гана.
Африкави Леодин портрет яз гьисабзавайСебастьяно дель Пьомбоди 1520-лагьай йисуз кьван авур кӀвалах«Африка» тӀвар арадал гъунин са шумуд версия ава:
«Африка» тӀвар адетдалди яз «афри» тӀвар алай халкьдиз талукьарзава. Африяр — дяведал рикӀ алай, пара чкӀанвай чилерал уьмуьр гьалзавай халкь тир. Абруз карфагенвийри «афар» лугьузвай. И тӀвар финикиядин чӀалан «afar» («руг» мана квай) гафуниз талукьарзава. Гаф атай чкадал лугьун, гилалди Эфиопиядани Джибутида афар халкьди уьмуьр гьалзава. Маса версиядив кьурвал, афри халкьдин тӀвар бербер чӀалан «ifri» («кьветӀ» мана квай), кьветӀин инсанар фикирда кьуна, гафуниз талукьарзава. Ахпа, са арадлай, и чкадал Ифрикия тӀвар алай араб провинция арадал акъатна. Африкави Леодин версиядив килигна, «Африка» тӀвар грек чӀалан «Αφρική» («мекьивал авачир чил, уьлкве» мана квай) гафуникай арадал атана. Ада авур фикирдив кьурвал, «Африка» тӀвар «мекьивал» мана квай «φρίκη» гафуникай ва «уьлкве, чил» мана квай «α-» префиксдикай ибарат я. Севильяви Исидорди вичин «Этимологияр» («Дибар», «ГатӀумунар») кӀвалахда «ракъинин» мана квай «aprica» латин гафунин тӀвар кьуна. Чувудрин тариххъан Флавий Иозефан версиядиз килигна, «Африка» Аврааман Ефер хтулдин тӀварцӀикай арадал атана. Тариххъанни археологияхъан И. Ефремован фикирдалди, «Африка» тӀвар дегь чӀаварин Та-Кем чӀалакай атана. «Афрос» — «каф алай уьлкве» лагьайчӀал я (Африкадин къерехрив мукьва хьайила са шумуд гьуьлуьн авахьун сад-садав акьуна каф ийизвайди тир). Египтолог Джеральд Мессидин фикирдалди, египетдин «af-rui-ka» (гафба-гаф: «Ка тӀеквендин патахъ элкъуьруьн»). Дегь чӀаварин египетвийрин динда Ка — инсандин руьгь я, «Ка тӀеквен» — инсандин руьгь хьайи чка лагьайчӀал я. Адан версиядиз килигна, египетвийри Африка хайи диге хьиз гьисабзавайди тир. [ 6] [ 7] [ 8]
.svg)
.svg)
