Familiae linguisticae coloribus Vicipaediae pictaeFamiliae linguisticae coloribus Vicipaedicis pictaeSitus locutorum linguae CatalanaeSitus locutorum linguae Catalanae
In aliis regionibus alius gradus iuris atque usus est Catalanae, cum nihil iuris publici habeat inFrancia, sola ius habeat inAndorra, iusque communicetur in tribus communitatibus autonomis Hispanicis et partim inAlgario, urbeItaliae. SecundumInstitutum Statisticae Catalauniae anno 2008, Catalana erat secunda lingua in usu inCatalaunia, superata ablingua Hispanica et linguae solitae statu[6] et linguae patriae[6] et linguae agnitae, quamquam Catalana magis utebantur quinque ex septem regionibus functoriis, et 80 centesimae cunctorum incolarum Catalane loqui sciebant.[6] In illa tamen terra lingua Catalana est princeps in iuvenibus docendis, in re publica gerenda, et in nuntiis publicis, usumque eius augendi studio diligenter exploratGeneralitas Catalauniae, nec nihil impendit linguae et in Catalaunia et alibi consulendo.[7]
Litterae Catalanae floruerunt primum in Aragonia mediaevali atqueiterum in Hispania moderna exeunte saeculo XIX et ineunte XX.
Nomen linguae aCatalunya, id estCatalaunia terra, tractum est, cum origo eius vocabuli ipsa sit in ambiguo. Maxime viget sententia pristinum nomen Gathiam Launiam fuisse ex vocabuloGothia velGauthia ("Gothorum terra"). Nam principes populusque Catalanus exMarchia Gothica orti sunt.[8][9]
Nomen Catalanae linguae Catalane scribiturcatalà. Locutio autem est [kətəˈla] in orientalibus dialectis, [kataˈla] in occidentalibus. Ceterum, inCommunitate Valentina etCarche solet vocarivalencià [valensiˈa], [balensiˈa]. Quod vocabulum saepe in dialectos illis locis proprias usurpatur, sed etiam universae linguae Catalanae adhibetur.[10].[11][10] In Itala autem urbeAlgario nomen linguae de iure estAlgarensis. Alia quoque nomina proposita sunt ne intellegerentur quae quidam ex vocabulo "Catalana" intellegunt, utcatalà-valencià-balear ("Catalana-Valentina-Balearis"), autbacavès (ex initiorum nominum BAlearium Insularium, CAtalauniae, et Valentiae), autcatalunyès ("Catalauniensis", nomen nove fictum de nomine terrae).[12] Aliud quoque nomen, quo maiores usi sunt, estllemosí ("Lingua Lemovicina").
Saltem post saeculum II sunt indicia vocabulorum et locutionis propriorum inHispania Tarraconensi et dissimilium ceterae Hispaniae.[15] Ibi ut alibi, mutatioLatinae vulgaris paulatim accidit, nec praecise determinari potest initium linguae Catalanae. SecundumCoromines credendum est maxima mutata saeculis VII et VIII facta esse, quamquam difficilis est fides rei, quod tantum lingua Latina artificiosa et a sermone vulgari distante scribebatur. Ex saeculo quidem VIII comites Catalani, fines suas inMusulmanos proferentes, linguam secum trahebant. Ante saeculum IX constat Catalana lingua ex Latina exstitisse in Tarraconensi et in utroque latere orientaliumPyrenaeorum. Haec impetum maiorem acceperunt ubiComitatus Barcinonensis abImperio Carolingiorum anno 988 divisus est.[16]
Iam enim saeculo IX crebriusque X atque XI apparebant vocabula sententiaeve integrae in lingua Catalana inter scripta Latina, et scripta brevia plene Catalana, ut ius iurandum anni 1028 autGreuges de Caboet ex annis 1080-1090.[17] In dimidio primo saeculi XII scripta est versioFori Iudicum, cuius reliquia, servata in bibliothecaAbbatiae Montis Serrati, moderniore est sermone. Post annum 1150 sunt scripta plurima et exeunte saeculo XII apparent vetustissimae litterae artis curiosioris, id estHomiliae Organyà, liber tractatuum Christianorum. Tum linguae priscae Catalanae plurima communia cum ceteris linguisGallo-Romanicis erant, praecipue cum priscalingua Occitana, quacumcontinuum dialectorum efficiebat, quod paulatim divertebatur donec fere saeculo XIII linguae manifeste dissimiles exstiterant.[18]
Saeculis XI atque XII principes Catalani adHiberum fluvium fines proferebant, et saeculo XIIIRegnum Valentiae,Murciam (quae in Hispanicam linguam saeculo XV transiit) atqueInsulas Baliares ceperunt.[19] UrbiAlgario inSardinia Catalane loquentes saeculo XIV illati sunt.[20] Populus enim eiusurbis ab imperio regisPetri Sollemnis medio anno1354 defecerat; obsidione autem ac fame post dimidium fere annum expugnatus, expulsus est aut in servitutem redactus, urbsque colonisCatalanis ex commarcisPenedès etCampo Tarraconensi tradita.
InMedio Aevo inferiore, litteris Catalanis maxime florentibus, lingua aetatem auream habuit. Sunt inter auctores et opera eius temporisRaimundus Lullus (1232–1315), polymathes Maioricanus, historiae quae Quattuor Magnae Chronicae dicuntur (saeculis XIII et XIV), et schola poetica Valentina, cuius summus alumnus fuitAusias Marchus (1397–1459). Saeculo XV urbsValentia iam facta erat caput in rebus humanisCoronae Aragoniae et lingua Catalana in cuncto orbeMediterraneo aderat. Hoc tempore Catalana, Cancellariae Regalis norma certa recta, fuit quod Costa Carreras "'magna lingua' Europae mediaevalis" vocat.[21] In publico usu quidem in Sicilia mansit usque ad saeculum XV, in Sardinia usque ad XVII.[22]
Decretum publicum quo lingua Catalana in Francia vetabatur.
RegnisCastellae etAragoniae anno 1479 coniunctis,lingua Hispanica in honorem paulatim ascendebat[24] Catalanaque declinabat.[25][26] Urbani igitur et philologi homines facti suntbilingues et litterae Catalanae auctoritate Hispanarum impelli coeperunt.[27]
Post coloniam FrancicamAlgerium anno 1830 constitutum, eo Catalane loquentes saepius commigraverunt, HispanisLucentinis circaOranum,AlgeriaeCatalanis septentrionalibus etMinoricanis consedentibus, quorum omnium lingua appellata estpatuet. Anno igitur 1911 circa 100 000 hominum Catalane loquebantur. Hi tamen, post Algerium anno 1962 liberum se professum, paene omnes in Catalauniam Septentrionalem (factiPieds-Noirs) Lucentumve fugerunt.[30]
In Hispania occasus Catalanae in saeculum XVIII prolatus est. Inbello de successione Hispanica Habsburgianis victis (1714),leges etiam illatae sunt, quae cum alios mores Aragoniae cohiberent, tum in scriptis forensibuslinguam Hispanicam per totam Hispaniam postulabant.
XIX autem saeculolitterae Catalanae renatae sunt (Renaixença) et adhuc vigent.[31] Haec aetas iniitOda in Patriam (scripsitAribau, 1833), quam secuta sunt secundo dimidio saeculi XIX et initiis XX operaVerdaguer (poetica),Oller (fabulae realistae), etGuimerà (scaenica).[32] Saeculo XIX in regioneCarche provinciaeMurcianae Valentine loquentes iterum consederunt.[33] Catalana lingua normam orthographicam anno 1913 accepit; inde inRe Publica Hispanica Secunda (1931–1939) leges adversae paene omnes expeditae sunt iusque publicum Catalanae inditum.[34]
Catalaunia mansit pleraque unilinguis usque ad finem saeculi XIX, cum in ludos (ubi Hispanice docebatur) vulgus est inductum, secundum studiumUniversitatis Barcinonensis.[35] Qui Castellane loquentes in Catalauniam migrassent Catalanam, quod erat lingua communis, adhuc in decennio anni 1930 accipiebant.[36] Tumbellum civile (1936–1939)sequentiaque decennia infesta linguae Catalanae evenerunt.Dictatura Francisci Franco (1939–1975) linguam Hispanicam in ludis et in re publica gerenda perHispaniam cunctam postulavit.[37][38]In ludis, in collegiis publicis, atque in rebus sacris lingua essentiaque Catalana opprimebatur.[39] Quidam quoque Catalani, praecipue ordinum superiorum, desiderioFrancisci Franco populi Hispanici uniformis consentientes, linguam Catalanam sua sponte intermittebant. Tamen lingua intra domos vivens superstes dictaturae evenit. Porro nonnulli honesti scriptores Catalani litterarum usu resistebant.[40]
In ipsa dictatura certamina praemiaque multa et honesta operibus Catalanis instituta sunt: Ianuario 1944 praemium Eugenii Nadal exstitit, anno 1945 subsidio publico centeni anni Patris Cinthi Verdaguer acti sunt, anno 1947 praemium Iohannis Martorell in mythistorias Catalane scriptas, anno 1949 praemium Victoris Català in mythistorias parvas Catalane scriptas ac praemia Aedos in biographias, praemium Iosephi Ysart in tractatus, praemiumqueOssa Menor, postea Caroli Riba appellatum. Anno 1951, praemium publicum in poetica Catalana datum est tantidem pecuniae quantum in poetica Hispanica. Eodem annoSelecta Editions operibus Catalanis edendis institutum est et praemium Iohannis Martorell Iosepho Pla ob opusEl carrer estret datum est. Per annos posteriores usque ad finem dictaturae praemia innumerabilia nata sunt, utLletra d'Or,Amadei Oller in poetica,Sant Jordi in mythistorias (150,000pesetas possidens), Praemium Honoris Litterarum Catalanarum,Verdaguer, praemium Iosephi Pla, praemium Mercedis Rodoreda in narrationes breves.[41] Primum programma televisorium in lingua Catalana emissum est anno 1964.[42]
Usum linguae Catalanae minuebant cum honor decidens et interdictum ludorum tum insuper homines, qui annis 1950 ex cetera Hispania in Catalauniam migraverunt. Hi saepe nesciebant esse linguam Catalanam, neque ergo eam discendam et usurpandam censebant. CumCatalaunia caput oeconomicum Hispaniae esset, hi migrantes crebro et ab omnibus Hispaniae partibus veniebant. Tamen, quibilingues non facti essent, rarius negotia adepti sunt.[43]
Notandissimum sociolinguistis est Catalanae in omnibus terris ubi adestbilinguismus socialis contingere: in Rossilione cumFrancogallica, inAlgario cumItaliana (magis quam cumSarda), et in cetero territorio cumHispanica, etiam inAndorra, ubi una est lingua publica secundum constitutionem.
Terrae, ubi incolae Catalane loqui soliti sint, colore griseo obscuriore designantur. Terrae, ubi incolae non Catalane loquantur, sed quae ad regiones pertineant ubi incolae Catalane loqui soliti sint, clariorem colorem habent.
Catalana est lingua princeps inCatalaunia, (Francia,Hispania);Valentia,Balearibus Insulis etAragonia (Hispania);Andorra; etSardinia (Italia). Iam inveteravit nomenPaïsos Catalans (Terrae Catalanae) in quasdam aut omnes illas regiones, aliis alias significationes vocabulo tribuentibus; cum enim linguam communem moresque traditos designet atque ab oratoribus publicis recentius exercitetur, statu in iure caret. Prolatum quidem est exeunte saeculo XIX, divulgatum autem abIohanne Fuster libroNosaltres els valencians («Nos Valentini», 1962). Praecipue in Communitate Valentina nomen "Terrae Catalanae" et cum eopancatalanismus in plurimasdissensiones erupit.
Andorra estcivitas sui iuris, ubi Catalana sola iuslinguae publicae habet et Catalana (dialecto occidentali) 43.8 centesimae incolarum uti solent. Aliae quidem linguae crebrae sunt in negotiis et in rebus familiaribus, et Catalana est lingua patria modo 35.7 centesimis incolarum.
InCatalaunia, Catalana estlingua propria et ius publicum cum Hispanica etOccitana (dialecto Aranica) communicat. In territorio extant dialecti diversae. Catalana est patria 31 centesimis insularum.
InInsulis Baliaribus est lingua propria et ius publicum cum Hispanica communicat. Extant dialecti diversae. Catalana est lingua solita 46 centesimarum incolarum.
Maior parsCommunitatis Valentinae Catalane loquitur. Catalana lingua habet ius linguae propriae sub nomineValentinae communicatque ius publicum cumHispanica. Exstant dialecti diversae, quarum una est communis septentrioni Communitatis Valentina et austro Catalauniae. Catalana est lingua solita fere 40 centesimarum incolarum. Quaedam partes occidentales et australes lingua Hispanica seu Aragonensi saltem a saeculo XVIII utuntur.[44]
In urbeAlgarioSardiniae insulae, Catalanae dialectus Algarensis, anno 2004, erat prima lingua 22,4 centesimarum et solita 13,9 centesimarum incolarum.[48] Et res Itala et ipsumAlgarium usum publicum Catalanae legibus tuentur.[49][50]
Postrem publicam Hispanicam restitutam lingua Catalana statum principalem in re publica, in docendo, et in nuntiis publicis accepit.Catalaunia igitur facta est communitas linguisticabilinguissine civitate, cui magnitudine nulla alia Europaea est par.[51] In quibusdam familiis et immutatio ad Catalanam linguam fit.[52] Linguae publicae secundum Catalano Statuto Autonomiae instituta sunt etCastellana seu Hispanica, ut passim in Hispania, et Catalana, et tertialingua Aranica (dialectusOccitana, qua incolaeValles Aranica loquuntur). Habetur quoque Catalanalingua propria Catalauniae, cumOccitana habeatur propria Vallis Aranicae. Cives Catalauniae paene universi bilingues sunt, ambas linguas principes scientes, sedlingua patria dissimiles. Catalana autem minus utuntur in terra urbanaBarcinonis etAgro Tarraconensi. Anno 2018 99.8 centesimae civium Castellane et 81.2 centesimae Catalane loqui sciebant.[53] Usus autem unius aut alterius linguae secundum ordinem societatis, in quo colloquium fiat, variari solet. SecundumInstitutum Statisticae Catalauniae, anno 2018 34.3 centesimis civium Catalana erat lingua patria (31.5 centesimis sola et 2.8 centesimis coniuncte cum Hispanica), 43.2 centesimis propria (36.3 centesimis sola et 6.9 centesimis cum Hispanica), et 43.5 centesimis solita (36.1 centesimis sola et 7.4 centesimis cum Hispanica.[54]
Generalitas Catalauniae leges expedit, quibus usus Catalanae linguae augeatur promoveaturque. Secundum statutum:[55]
Catalana [...] est lingua usus communis et praeferendi rerum publicarum gerendarum nuntiorumque publicorum Catalauniae, et lingua communiter in docendo usurpata vectoria atque didascalica.
– Statutum Autonomiae Catalauniae, articulum 6.a.
Sic, dum fere tota civitatis educatio in Catalana et aliquodHispanice datur, gubernationis grapheocratia tota in Catalana est. Negotia ostendere saltem in Catalana totam nuntiationem (e.g. escarum indices, folia muralia) coguntur sub legalium multarum poena, si officio non funguntur. Ad usum Catalanae proferendum et in Catalaunia et in aliis terris,Generalitat de Catalunya (gubernatio autonoma Catalauniae) argentum quotannis impendit per talia collegia qualiaConsorci per a la Normalització Lingüística.[56][57]
Catalane doceri in omnibus ludis imperatum est,[58], sed Hispanica uti licet et cum magister sic malit et cum unus aut plures discipuli recentes in Catalauniam advenerint.[59] Nuper quibusdam partibus in re publica Hispanica linguam Hispanicam in ludis Catalanis proferre conatis, Maio 2022 Tribunal Supremum Hispanicum magistratus Catalauniae hac lege uti monuit, ut 25 centesimae omnium scholarum Hispanice audiantur.[60]
Catalana est lingua propria et traditaFinium orientalium Aragoniae, ibique maxime universalis est scientia Catalane voce loquendi. Nam 80.2 centesimae incolarum adultorum, id est 33,743 homines, sciunt, ut recentius anno 2014 censum est,[61] cum anno 2004 42,000 homines fuerint, id est 88.8 centesimae incolarum adultorum.[62]. Tamen Catalana iure publico caret et in Finibus et in cuncta Aragonia, minimeque adest in societatibus publicis, et exigue in docendo, cum modo optione eam discere liceat.
Duopraedominia linguistica, Castellanum et Valentinum, definit Lex de Usu Disciplinaque Linguae Valentinae ad situm sermonum saeculo XIX. Praedominium Castellanum partem quandam mediam et occidentalem, et his seiunctam partem australem extremam (Aspem etMonforte del Cid) comprehendit, cum 25 centesimis territorii et 13 centesimis incolarum. Hic minima est scientia linguae Valentinae. Praedominium Valentinum oras et commarcas iis contiguas continet, 75 centesimas territorii et 87 centesimas incolarum comprehendens. Etiam ibi pauciores Valentina quam Castellana domi utuntur (anno 2008 32.3 centesimae cum 7.6 centesimis domi bilinguibus), et numerus minuitur.[63]
Immutatio linguae ab Valentina ad Castellanam paene perfecta estLucenti[64] et praevaletValentiae, cum ruri nondum valeat. Recens erat quasidiglossia plurimis incolis, qui Catalane modo privatis colloquiis loquebantur, cum in publicis officiis Castellana sola audiretur. Valentinae scribendae, postquam in ludis docta est, scientia valde aucta est, sed usus in loquendo valde recessit. Etiam multi migrantes ex aliis Hispaniae partibus numerum Castellane loquentium auxerunt.[65]
Catalana est lingua propriaInsulis Baliaribus, secundum Statutum Autonomiae, et publica sicut Castellana. Similiter ut in Catalaunia, Castellanam efferunt migrantes multo magis quamimmutatio linguae.[66] Fortuna linguae Catalanae in Insulis Baliaribus varia est per insulas et locos; ea magis inMinorica et maiore parteMaioricae, id estParte Externa, minus inPalma et inEbuso auditur. Linguae quoqueAnglicaTheodiscaque in locis periegeticis audiuntur; etiam Italiana, quamquam minore momento, adest, praecipue in Frumentaria, quo multi Italici periegetici veniunt.
Status Andorranus Catalanae similis est Catalauniensi, cum linguis aliis, praecipue Hispanicae, potius migrantium quamimmutationis linguae causa cedat. Andorrae autem solius inter mundi civitatis[67] Catalana sola estlingua publica,[68] quo aliquando in res gentium accedit.[69][70] Andorra inNationes Unitas die28 Iulii anno1993 accepta, Catalana oranti in eo concilio primum licuit.[71] Andorra quoque prima eam inCertamen Cantionum Eurovisionis anno2004 intulit,Marta Roure canente «Jugarem a estimar-nos».[72] Linguarum Andorrae status ex demographia dimidio secundo saeculi XX valde novata evenit: anno1940 peregrini fuerunt 17 centesimae incolarum, anno 1989 75.7 centesimae - is maximus numerus fuit - anno 2007 fere 65 centesimae.[68] Postconstitutionem anno 1993 decretam res publica consiliis Catalanae amicis utitur, e.g. ut iuvenes Catalane doceantur.[73]
Veteres commarcae praefecturae Pyrenaeorum Orientalium, cum nominibus Catalanis.
InRossilione ut in plerisque locisFranciae, valde progressa estimmutatio ab lingua loci ad Francogallicam, celerius in urbibus, ut fieri solet, rurique tardius. Francogallica sola post annum 1700 statu publico atque usu in publica disciplina fruitur. Catalana est lingua solita modo 5,7 centesimarum incolarum.[74] Anno 2004 ii, quibus Catalana sermo patrius est, plerique erant natu maiores 70 annis. 30 centesimae discipulorum primariorum et 15 centesimae secundariorum Catalanam linguam alienam discunt.[75]Curia Generalis Pyrenaeorum Orientalium Catalanam die 10 Decembris 2007 publice agnovit unam ex linguis praefecturae esse[76] et in usu publico iuvenibusque docendis promovere curat. Morale quoque collegiumLa Bressola ludos communitate rectos, qui discipulos in linguam Catalanam immergant, procurat.
Res publica Itala, per normam de linguis minoribus historicis, talibus linguis uti in rebus gerendis, iuvenibus docendis, et emissionibus radiophonicis televisoriisqueRAI sinit, dummodo tutela linguae quaeratur apud consilium provinciale a municipiis, ubi eam quaerant quindecim centesimae incolarum.[49] Consilium quoque Regionale Sardiniae linguam Catalanam in urbe Algario Italianae et Sardae dignitate aequalem pronuntiaverat.[77] Urbs ipsa statutis tutelam atque usum illius promovet.[78]
Propter originem Catalanam Algarenses urbem suam Barceloneta appellant,[79] et necessitudo morum estCatalauniae et Algario, confirmata aGeneralitate Catalauniae impendiis ad linguam moresque Catalanas per orbem differendos. Insigne inter tradita patria estCant de Sibil·la, quiVigilia Natalis Christi (sicut inMaiorica) canitur.
Resurrexit tempore novissimo musica lingua Algarensi pacta, inter cuius poetas insignes est exempli gratia cantrixFranca Masu.
Democratia restituta, lingua Catalana ineducatione reciperata est, sed impariter inter territoria. In Catalaunia enim et Baliaribus facta est lingua vectoria princeps, sed in Communitate Valentina Castellanam velut collegam in disciplina vehenda habet.[80]
Casus vocalium gravium finalium excepta-A (MŪRU(M), FLŌRE(M) >mur,flor), non ut in linguis Ibero-Romanicis, quae eas servant nisi in quibusdam flexionibus-E (muro sedflor /chor), aut in Italo-Romanicis, quae omnes servant (muro,fiore).
Vocalis*ɛ (ex LatinaĔ) facta /e/ (nisi apud liquidas /r, l, ʎ/, et in aliquot casibus ceteris), et*e (ex LatinaĒ et Ĭ) facta*ə. In dialecto normali, vocale*ə facta /ɛ/, veteres vocales inversae sunt:NEVE(M) > Catalaneneu [new], Occitanenèu [nɛw] -nix-;PE(N)SU(M) > Catalanepes [pɛs], Occitanepes [pes] -pondus- Dialectus Baliaris vetustam /ə/ servat, et in dialectis occidentalibus ambo soni confluunt in /e/.
Contraria Occitanae:
Diphthongus AU in[ɔ] contractus (CAULE(M), PAUCU(M) >col,poc).
Vocales*ɛ et*ɔ (exĔ etŎ) numquam fiunt diphthongi.
SeriesPL, CL, FL- ad initium vocabuli servatae (PLICARE, CLAVE(M), FLORE(M) >plegar,clau,flor).
Consonantes surdae ad finem vocabuli sonorae fiunt si initium vocabuli proximi est vocalis aut consonans sonora. Sic consonantes [s], [t], [p],[ʃ], [k] et[tʃ] fiunt [z], [d], [b],[ʒ], [g] y[dʒ]. Exempli gratia (elocutione Valentina): "els homes" (viri cum articulo definito) [els] +[ɔmes] ->[el'zɔmes]; "blat bord" (triticum silvestre) [blat] +[boɾ(t)] ->[blad'boɾ(t)].
Communia Occitanae
Casus consonantis -N in fine vocabuli (postquam vocalia finalia ceciderunt; in Latina igitur haec N saepe inter vocales steterat:PANE, VINU >pa,vi). In plurale autem, nisi in quibusdam dialectis septentrionalibus, [n] servata est (e.g.:pans,vins), quod Occitane non fit.
Exsurdatio consonantium in fine vocabuli:verd [t],àrab [p],diàleg [k]...
Contraria Occitanae ac propria Catalanae:
-D, cum inter vocales stetisset, in-u conversa (PEDE(M), CREDERE >*PĔD, *CRED-REpeu,creure)
-C + e, i, in fine vocabuli >-u (*CRUCE(M) >*crou >creu,PACE(M) >pau)
Flexio verbalis-TIS derivata est in-u (MIRATIS 'aspicitis' >*miratz >*mirau >mirau/mireu.)
Omnes linguae Romanicaearticulum definitum ex demonstrativo Latino pepererunt, non autem ex eodem. Pars linguae Catalanae (Balearium et orae Gerundensis) articulumsalat (<IPSE, IPSA, IPSUM) servavit. Cum hic articulus in prisca lingua Catalana magis valuerit, nunc in dialecto normali plerisque aliis articulus estel,la,els,les exILLE, ILLA, ILLUD (in dialectis occidentalibus, in septentrione Castaliae, et in Algarensi manent dictiones in masculinolo,los). Hoc mutatum plurimas linguas Romanicas sequitur. Articulus exIPSE alibi valet modo inSarda, et periclitatur aut exstincta est in quibusdam locisComitatus Provinciae etSiciliae.
Tempus praeteritus formatur periphrasi per verba auxiliara exVADERE derivata, unde verbum quoqueanar ("vadere, ire") tempum praesentem habet: e.g.jo vaig anar,tu vas anar,ell va anar,nosaltres vam / vàrem anar,vosaltres vau / vàreu anar,ells van / varen anar (praeteritus periphrasticus verbi "ire"). Hoc est communeOccitanae et quibusdam sermonibusAragonensis.
Pleraque vocabula Catalana ab Latinis orta sunt. Similitudo lexica inter Catalanam et alias linguas Romanicas est secundumEthnologue (anno 2022): 87% cum Italiana; 85% cum Hispanica et Lusitana; 76% cumIudaeo-Hispanica etRhaetica; 75% cum Sarda; 73% cum Dacoromanica. Catalana, ut omnis lingua Romanica, aliquot vocabulis nativis sensum peculiarem dedit. Quorum exempla:
Cum et Hispanicae et Catalanae superstratumGothicum fuerit, ab eo non eadem sumpserunt. Exempli gratia, Catalana vocabulafang "lutus" etrostir "torrere" origine Germana contraponuntur Hispanicislodo etasar (ex "assare"), cum Catalanefilosa "fusus" ettempla "tempus capitis" dicantur, Hispanicarueca etsien Germanica origine trahat.
Similiter se habent vocabula abArabica acceptis. Catalana igituralfàbia "tina" etrajola "tegula" ab Arabica traxit, cum Hispanice eademtinaja etteja dicantur; Catalane autem oleum dicituroli et olivaoliva, cum Hispanica vocabulaaceite etaceituna sint. Multo quidem magis praevalet in lingua Hispanica Arabica pars.[82]
Super illa vocabula, quae ab Latina hereditate accepit, lingua Catalane cito alia Graeca et Latina imitari coepit. Per medium enim aevum primamque partem moderni, qui Catalane scribebant etiam Latinas litteras norant, quare vocabula Latina facile in scripta moxque in dicta trahebant. Haec iam apudRaimundum Lullum inveniuntur, et saeculis XIV et XV multo plura Graeca et Latina vocabula nove accepta quam aliae linguae Romanicae Catalana habebat.[83]
Collatio 24 vocabulorum inter 8 linguas Romanicas: Catalanae sunt 17 cognata cum Gallo-Romanicis, 5isoglossae cum Ibero-Romanicis, 3 cum Occitana sola, et 1 vocabulum peculiare.[84][85]
Copia diphthongorum cum/w/, ut in Galliciana et Lusitana.[91]
Copia vocabulorummonosyllaborum, contraria aliis linguis Romanicis, in quorum fine valde variae consonantes, etiamseries consonantium, stare possunt.[92]
Consonantes mutae et affricatae sonorae (/b/,/d/,/dʒ/,/g/) ad finem vocabuli cum surdis (/p/,/t/,/ts/,/tʃ/,/k/) commiscentur.[100] Elocutio est surda si sequitur sonus surdus aut pausa et sonora si sequitur sonus sonorus. Inter vocales autem aut liquidas mutae sonoraeleniuntur in fricativas:/b/ >[β],/d/ >[ð],/ɡ/ >[ɣ]; excipiuntur/d/ postlaterales et/b/ post/f/.
Omnibus fricativis ad finem vocabuli ante pausam aut sonum surdum elocutio contingit surda, sed ad finem vocabuli ante sonum sonorum /s/ et/ʃ/ sonorae fiunt.
Apud /l/ /ʎ/ /m/ /n/, consonantes geminatas /l:/ /ʎ:/ /m:/ /n:/ habet sermo normalis. Sunt qui /r/ multiplicem arbitrentur geminatam habendam apud /ɾ/ simplicem.[104]
In sermone normali, consonanti/l/ elocutio velarizata[ɫ] semper contingit, sed in dialectis occidentalibus hoc modo in codasyllabae fit.[105]
Situs rhoticarum/r/ et/ɾ/ est valde similis ut inHispanica. Ergo inter vocales contraponuntur, sed alibi sunt in situ complementario. Si prima consonans est in syllaba,[r] evenit, si in initio syllabae sed post consonantem , evenit[ɾ]. In cauda variatur per dialectos: sermo normalis habet[r] infirme multiplicem, sed dialectis occidentalibus solet esse[ɾ].[106]
Vocabulumnovel·la ("mythistoria") in dictionario. Catalana L geminata (l·l) est insignis.TabulaBarcinoni (pars), ubi ostenditur vocabulumil·lusió ("praestigiae")
Lingua Catalanalitteris Latinis scribitur, cum aliquot litteris adiectis et digraphis, modo ordinato ac plerumque phonologiam reddente.[107] Litterae K, W, Y solum in vocabula peregrina usurpantur.
Norma scribendi tractata est inter alia in Primo Congressu Gentium de Lingua Catalana, qui Barcinoni Octobri 1906 habitus est. Deinde Sectio Philologica Institut d'Estudis Catalans (IEC, anno 1911 constituti)Normes ortogràfiques anno 1913 dirigentibusAntonio Maria AlcoverPompeioque Fabra edidit. Anno 1932 Valentini scriptores atque sapientesCastaliae congressiNormes de Castelló, normas IEC secutas, sollemniter adoptarunt.[108]
Nomen utriusque generis cum articulo definito:el gat ("felis")
masculinum
femininum
singularis
el gat
la gata
pluralis
els gats
les gates
Adiectivum 4 formarum: verd ("viridis")
masculinum
femininum
singularis
verd
verda
pluralis
verds
verdes
Adiectivum 3 formarum: feliç ("felix")
masculinum
femininum
singularis
feliç
pluralis
feliços
felices
Adiectivum 2 formarum: indiferent ("indifferens")
masculinum
femininum
singularis
indiferent
pluralis
indiferents
Flexura pergenera notabilissime differt aLusitana,Hispanica, etItalianasuffixomasculino-o amisso, quam ob rem vicissitudo-o/-a mutata est inø/-a.[111] Excipiuntur pauca, utminso/minsa ("rarus/rara").[112] Fiunt multae vicissitudines non penitus regulares, inter alias:[113]
Pariasuppletiva sunt rara ut in lingua Italiana et Hispanica, nec Francogallica. Catalane igitur diciturnoi/noia ("puer"/"puella") etgall/gallina ("gallus"/"gallina"), cum Francogallice sintgarçon/fille etcoq/poule.[114]
Adiectivis generis ambigui ex tertia declinatione nova nota feminina inici solet, ut etiam inOccitana et Francogallica. Invenitur igiturbullent/bullenta ("fervens") apud traditumbullent/bullent.[115]
Ut in aliis linguis Romanicis occidentalibus, pluralem exprimit praecipue suffixum-s, quod similiter ut flexura per genera, tamen rarius, vicissitudines morphologicas efficit.[116] Quarum gravissima est-o- quibusdam seriebus consonantium in masculino genere iniecta:el pols/els polsos ("pulsus"/"pulsūs") vs.la pols/les pols ("pulvis"/"pulvera").[117]
Tabula in foroBeguris, oppidi Catalauniae. Inplaça de la vila (Latine "forum oppidi"), nominivila ("oppidum"), quia unum certum oppidum dicitur, articulus definitusla est adiectus.
Articulus definitus in sermone Catalano normali (formae elisae inter parentheses)[118]
masculinum
femininum
singularis
el (l')
la (l')
pluralis
els
les
Contractiones articuli definiti
praepositio
a
de
per
articulus
el
al (a l')
del (de l')
pel (per l')
els
als
dels
pels
Articulus indefinitus
masculinum
femininum
singularis
un
una
pluralis
uns
unes
Flexura determinantium est multiplex, praecipue ob multitudinem elisionum, similis tamen linguis vicinis.[119] Sunt plures contractiones praepositionum cum articulo quamHispanicae, utdels (praepositio genitiva cum articulo definito masculino plurali), sed pauciores quamItalianae (cui suntsul,col,nel, etc.).[120]
In Catalana Mediana paene omissa sunt possessiva gravia (mon, etc.) elataque sunt acuta cum articulo (el meu, etc.), sicut in Italiana.[121]
Pronominibus personalibus Catalanis morphologia est multiplex, praecipue gravibus, quae multas formas habent (13, apud 11 in Hispanica et 9 in Italiana).[124] Notanda sunt pronomen generis ambiguiho et magna libertas in pronominibus gravibus componendis (65 composita).[125]
Personae secundae contingitdistinctio T-V, propria omnibus linguis Romanicis sed aliena Latinae classicae. Nam alia pronomina in sollemniore modo appellandi, alia in vulgariore usurpantur.
Haec multo maiorem libertatemextraponendi Catalanae quam Francogallicae aut Hispanicae faciunt. Ergo Catalane dici potestm'hi recomanaren ("Me ei commendarunt"), cum Francogalliceils m'ont recommandé à lui et Hispaniceme recomendaron a él dicendum sit.[126] Sic, etsi nomina casibus carent, paene omnis res nominalisthema periodi fieri potest, cum Francogallice necesse sitvocem passivam adhibere, aut in Hispanicaobiectum rectumpraepositione notare.[127]
Formae simplices verbi regularis coniugationis primae:portar ("portare")[128]
Infinita
Forma
Infinitivus
portar
Gerundium
portant
Participium perfectum
portat (portat,portada,portats,portades)
Indicativus
jo
tu
ell / ella [vostè]
nosaltres
vosaltres [vós]
ells / elles [vostès]
Praesens
porto
portes
porta
portem
porteu
porten
Imperfectum
portava
portaves
portava
portàvem
portàveu
portaven
Praeteritum (exoletum)
portí
portares
portà
portàrem
portàreu
portaren
Futurum
portaré
portaràs
portarà
portarem
portareu
portaran
Condicionale
portaria
portaries
portaria
portaríem
portaríeu
portarien
Coniunctivus
jo
tu
ell / ella [vostè]
nosaltres
vosaltres [vós]
ells / elles [vostès]
Praesens
porti
portis
porti
portem
porteu
portin
Imperfectum
portés
portéssis
portés
portéssim
portéssiu
portessin
Imperativus
jo
tu
ell / ella [vostè]
nosaltres
vosaltres [vós]
ells / elles [vostès]
—
—
porta
porti
portem
porteu
portin
Ut in omnibus linguis Romanicis, plures flexurae verbis quam nominibus contingunt.Suffixa ubique iniecta sunt, adiuta infixis, vocalibus vicissim mutatis, radicibusque suppletis; quae tamen secundaria ac minus productiva quam in Hispanica sunt.[129]
Systema verbale commune est fere omnibus linguis Romanicis occidentalibus, sed indicativo perfecto simplici in plerisque dialectis supposita est periphrasisanar ("ire") + infinitivo.[130]
Mos est verba Catalana in tres coniugationes digerere, quibus sunt vocales propriae-a-,-e-,-i-, hancque in duos typos scindere. Sola tamen nostro tempore productiva est prima coniugatio (fere 3500 verbis crebris), et mediocriter tertia (in typo verbiservir, fere 700 verbis crebris) cum verba secundae coniugationis infra 100 sint, nec nova fingere liceat nisi componendo.[131]
Derivatio morphologica in Catalana iisdem principiis ut in aliislinguis Romanicis utitur. Nam plura uno affixa uni lexemati saepeagglutinantur, aliquot vicissitudines sonorum fiunt, utelèctric[əˈlɛktrik] ("electricus") vs.electricitat[ələktrisiˈtat] ("electricitas"), et solent verba haberepraefixa, utpreveure ("praevidere").[132]
Periodi Catalani formam communem lingarum Romanicarum occidentalium accipiunt.Ordo enim principalis vocabulorum estsubiectum–verbum–obiectum.[135]; tamen aliquot libertatis, etsi minus quam in Latina, manet. Exempli gratia, dicere licet tamHa arribat el tren ("Advenit tramen") quamEl tren ha arribat ("Tramen advenit").[136]
Cum in totaHispania cuique sint et patrium et maternum cognomen, proprium linguae Catalanae est coniunctionemi ("et") intericere, qui mos lege permissus est.[137][138]
Dialecti Catalanae in duas magnas greges dividuntur, quas primus anno 1861 distinxitManuel Milá y Fontanals, scilicet orientalem et occidentalem,[145][146] discordes praecipue elocutione vocalium graviuma ete. In orientalibus enim dialectis in/ə/ mixtae sunt, sed in occidentalibus manent/a/ et/e/.[147][148] Sunt quidem alia discordia in elocutione, morphologia verbali, et lexi.[149] Catalana occidentalis ex duabus dialectisoccidentali-septentrionali etValentina, orientalis ex quattuor, scilicetMediana,Baliari,Rossilionensi, etAlgarensi, constat.[150] Haec vero in dialectos minores dividi possunt.
Indialectis orientalibus (Maioricana excepta), vocales graves in tres rediguntur:/a e ɛ/ > [ə];/o ɔ u/ > [u];/i/ distincta manet.[156] InAlgarensi vocalis[ə] in[a] summissa est.Occidentales systemaProto-Romanicum quinque vocalium gravium servat:/e ɛ/ > [e],/o ɔ/ > [o],/a u i/ manent.[157] In quibusdam vero dialectis occidentalibus vocales nonnumquam ultra rediguntur aut concinuntur. Dialecto Maioricanae sunt quattuor vocales graves,/a e ɛ/ ut in Catalana orientali mixtis, sed/o ɔ/ > [o] ab/u/ ut in Catalana occidentali distinctis.[158]
Vocalis/ɛ/ Catalanae Medianae in Baliari dialecto/ə/ sonat. Multa vocabula in dialectis orientalibus/ɛ/ sed in occidentalibus/e/ habent.[159]
Indicativus praesens 1ae personae: in Catalana orientali et occidentali-septentrionali cadit-o,-i, vel -∅ secundum dialectum in omnibus coniugationibus. In Valentina cadit-e in 1a coniugatione, -∅ in 2a et 3a.
Verba incohativa: in Catalana orientali cadunt-eixo,-eix,-eixen,-eixi; in occidentali-isc/-esc,-ix,-ixen,-isca/-esca.
Formae indicativi praesentis 1ae personae singularis
Coniugatio
Catalana orientalis
Catalana occidentalis
Sensus
Mediana
Septentrionalis
Baliaris
Valentina
Occidentalis-septentrionalis
1a
parlo
parli
parl
parle
parlo
'loquor'
2a
temo
temi
tem
tem
temo
'timeo'
3a
pura
sento
senti
sent
sent
sento
'sentio', 'audio'
incohativa
poleixo
poleixi
poleix velpolesc
polisc velpolesc
pol(e)ixo
'polio'
/n/ in nominibus et adiectivis pluralibus, quaeproparoxytona fuerint: Catalana orientalis omittit, uthomes 'viri',joves 'iuvenes'; Catalana occidentalis servat, uthòmens 'viri',jóvens 'iuvenes'. Ebusitana in hac re occidentales dialectos sequitur.[161].
Casa de Convalescència, praetorium Institut d'Estudis Catalans
Linguae Catalanae sunt duae normae principales:
norma universa, quam regitInstitut d'Estudis Catalans (IEC), et cui fundamentum est orthographia aPompeio Fabra edita, aptata ad sermonem Catalanam Medianam Barcinonensem, Hispanismis expertem, sed quaedam ex aliis dialectis in normam accipiens;[162] et
Discordia normarum manifestissima est scriptura accentus multarum litterarume in syllabis acutis, quibus in orientalibus dialectis elocutio est[ɛ], ergo scripturaè, sed in Valentinaé scribitur secundum elocutionem occidentalem[e], exempli gratia:francès,anglès,cafè,conèixer,comprèn (IEC) /francés,anglés,café,conéixer,comprén (AVL) (Francicus, Anglicus, caffeum, noscere, comprehendit). Tamen alia vocabula etiam norma Valentinaè scribuntur quamquam ibi dicuntur[e], ut:què,València,sèsam,plèiade,bèstia,sèrie etèpoca. Alia dissimilia sunttl (AVL) protll in quibusdam vocabulis, utametla/ametlla ('amygdalum'),espatla/espatlla ('dorsum'), demonstrativa brevia (este 'hic',eixe 'ille') ex aequo cum auctis (aquest, aqueix), et formae verbales propriae Valentinae aut omnibus dialectis occidentalibus ut suffixum incohativum, prima persona singularis indicativi praesentis, et modus coniunctivus.
Quamquam et linguistae et ipsa AVL consentiunt Catalanam et Valentinam unam linguam esse, sunt in Valentia qui Valentinam seiunctam velint. Hanc sententiam proferunt praecipue homines ipsi Valentina imperiti.[163] Ob istam dissensionem aliquando facta sunt miranda. Ita, cumConstitutio Europaea conscriberetur, magistratus HispaniaeUnioni Europaeae translationes singulas praebuerunt inVasconicam,Gallaicam, Catalanam, et Valentinam, sed Catalanus et Valentinus textus idem fuerunt.[164]
Insulae Baliares norma IEC utuntur, sed ad dialectum Baliarem aptata a collegio philologicoUniversitatis Baliarium Insularum. Cum igitur IEC tam rectumcantam quamcantem ('canimus') scribere habeat, Universitas formam in omnibus rebus praeferendam in Insulis Baliaribus habetcantam. Aliud proprium normae Baliari est 1a persona singularis indicativi praesentis exitu carens:jo compr ('ego emo'),jo tem ('ego timeo'),jo dorm ('ego dormio').
IEC ipse normam aptatam addialectum Algarensem effecit. Ei sunt inter alia: articulus definituslo proel; peculiaria pronomina possessivala mia,lo sou/la sua,lo tou/la tua, et cetera; tempus imperfectum omnium coniugationum cum-v-/v/:cantava,creixiva,llegiva; multa vocabula propria:manco promenys ('minus'),calqui u proalgú ('aliquis'),qual/quala proquin/quina ('qui, quae'), et cetera; etpronomina gravia mutata.
Per totum Mediterraneum, praesertim in Italia australi et insulis Tyrrheni Maris, sunt linguae et dialecti quarum derivationem lingua Catalana impulit. Inter quas:
Lingua Catalana docetur in universitatibus paucis sed situ diversis per Europam et Americam, et in domis rerum Catalanarum per orbem.[165][166] Diplomata in aliis terris non eadem, sed aequalia, accipi possunt.
In Catalaunia, Collegium Perpetuum Catalanae curat diplomata Inscriptionis Generalis Consiliorum Linguisticorum.[167]
In Communitate Valentina,La Junta Qualificadora de Coneixements de Valencià est collegium quod scientiam Valentinae probat. Sunt quoque alia collegia probatoria adaequata,La Comisión Interuniversitaria de Estandarización de Acreditaciones de Conocimientos de Valenciano (CIEACOVA) et Escuela Oficial de Idiomas (EOI).[168] Quae diplomata in gradus diversos haberi possunt: A1; A2; B1; B2; C1; C2; Lingua procurationis; Lingua in nuntiis publicis; et Libri corrigendi.[168]
In Baliaribus,Direcció general de política lingüística talia diplomata curat.[169]
In terris externis, Institutum Raimundi Lulli examina ad diplomata linguae Catalanae accipienda pronuntiat. Probantur gradus A2, B1, B2, C1 et C2. Requiritur vectigal, exceptis quibusdam terris, ut examen inire liceat. Id Institutum est consortium Generalitatis Catalauniae, Gubernationis Insularum Baliarium, et Civitatis Barcinonis.[170]
↑CORNELLÀ-DETRELL, JORDI (2011). Literature as a Response to Cultural and Political Repression in Franco's Catalonia. Boydell & Brewer. ISBN978-1-85566-201-8.
↑Sorolla, Natxo (coord ); Gimeno, Chabier; Giralt; Montañés, Miguel; Moret, María Teresa; Reyes, Anchel; Sisas, Ramón; Solé, Joan et al (2018). Prensas de la Universidad de Zaragoza. p. 51. ISBN9788417633509
↑86.086.1Lusitanevéspera et Hispanicevíspera "pridiana dies" dicitur.
↑Hispanicetrozo quoque dicitur, quod vocabulum atros tractum est. Colón 1993, p 39. Item Lusitanatroço accepit, sensu scilicet novato: "res, instrumentum".
↑Gris est vocabulum recens ab Occitana acceptum.Pardo est antiquiusGallego, Rosa; Sanz, Juan Carlos (2001). Diccionario Akal del color. Akal. ISBN978-84-460-1083-8
↑Hic, ut fieri solet, "lingua Proto-Romanica" designat linguam minorem quam Proto-Romanica sensu stricto, matrem non Sardae sed omnium Romanicarum ceterarum.
↑Bonet, Eulàlia; Mascaró, Joan (1997). "On the Representation of Contrasting Rhotics". In Martínez-Gil, Fernando; Morales-Front, Alfonso. Issues in the Phonology and Morphology of the Major Iberian Languages. Georgetown University Press. ISBN978-0-87840-647-0.
↑In articulo 19.1 Legis 1/1998 legitur, "Civibus Catalauniae licet forma normaliter recta in lingua Catalana praenominum atque cognominum suorum uti, et coniunctionem 'i' inter cognomina adhibere."
Bonet, Eulàlia; Mascaró, Joan (1997). "On the Representation of Contrasting Rhotics". In Martínez-Gil, Fernando; Morales-Front, Alfonso. Issues in the Phonology and Morphology of the Major Iberian Languages. Georgetown University Press. ISBN978-0-87840-647-0
Britton, A. Scott (2011). Catalan Dictionary & Phrasebook. New York: Hippocrene Books. ISBN978-0781812580
Bruguera, Jordi (2008). "Historia interna del catalán: léxico, formación de palabras y fraseología". In Ernst, Gerhard. Romanische Sprachgeschichte. 3. Berlin, New York: Walter de Gruyter. pp. 3045–3055
Carbonell, Joan F.; Llisterri, Joaquim (1992). "Catalan". Journal of the International Phonetic Association22 (1–2): 53
Carbonell, Joan F.; Llisterri, Joaquim (1999). "Catalan". Handbook of the International Phonetic Association: A Guide to the usage of the International Phonetic Alphabet. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 61–65. ISBN0-521-63751-1
Collins English Dictionary. HarperCollins Publishers. 1991. ISBN0-00-433286-5
Colón, Germà (1993). El lèxic català dins la Romània. Biblioteca Lingüística Catalana. Valencia: Universitat de València. ISBN84-370-1327-5
Guinot, Enric (1999). Els fundadors del Regne de València: replobament, antroponímia i llengua a la València medieval. Valencia: Tres i Quatre. ISBN8475025919
Lloret, Maria-Rosa (2004). "The Phonological Role of Paradigms: The Case of Insular Catalan". In Auger, Julie; Clements, J. Clancy; Vance, Barbara. Contemporary Approaches to Romance Linguistics: Selected Papers from the 33rd Linguistic Symposium on Romance Languages. Philadelphia: John Benjamins. p. 278
Marfany, Marta (2002). Els menorquins d'Algèria. Barcelona: Abadia de Montserrat. ISBN84-8415-366-5
Recasens, Daniel (1993). "Fonètica i Fonologia". Enciclopèdia Catalana
Recasens, Daniel; Fontdevila, Jordi; Pallarès, Maria Dolors (1995). "Velarization Degree and Coarticulatory Resistance for /l/ in Catalan and German". Journal of Phonetics23 (1): 288
Recasens, Daniel (1996). Fonètica descriptiva del català: assaig de caracterització de la pronúncia del vocalisme i el consonantisme català al segle XX (2nd ed.). Barcelona: Institut d'Estudis Catalans. pp. 75–76, 128–129. ISBN9788472833128
Recasens, Daniel; Pallarès, Maria Dolors (2001). De la fonètica a la fonologia: les consonants i assimilacions consonàntiques del català. Barcelona: Editorial Ariel. ISBN978-84-344-2884-3
Recasens, Daniel; Espinosa, Aina (2005). "Articulatory, positional and coarticulatory characteristics for clear /l/ and dark /l/: evidence from two Catalan dialects". Journal of the International Phonetic Association35 (1): 1, 20
Recasens, Daniel; Espinosa, Aina (2007). "An Electropalatographic and Acoustic Study of Affricates and Fricatives in Two Catalan Dialects". Journal of the International Phonetic Association37 (2): 145
Riquer, Martí de (1964). "Vol.1". Història de la Literatura Catalana. Barcelona: Ariel
.png)
.png)
