Христианчылык пайда болгондон тартып бүткүл ааламдык,кафоликалык, башкача айтканда курама деп аталган бирдиктүүхристиан чиркөөсү болгон. АнынКонстантинополду борбор кылган чыгыш жанаРимди ордого айландырган батыш деп аталган эки бөлөк чиркөөгө бөлүнүшү 9-кылымда башталып, 11-кылымда (1054 ж.) аяктаган. Алардын ар бири өзүнкафолик же роман-латынча католик чиркөөсү деп атаган.
Орус тилинде бул түшүнүккө «собордук» деген термин ылайык келет. Акырындык менен батыш жана чыгыш чиркөөлөрүнүн ортосундагы карама-каршылык күч алат. Ал төмөнкүдөй факторлор менен шартталган: бир жагынан аталган чиркөөлөр европадагы мамлекеттерге саясий үстөмдүк орнотуу үчүн болгон күрөш менен байланышса, экинчи жагынанКонстантинополдун жеРимдин таасирине туш болгон элдердин менталитетинин өзгөчөлүктөрү менен аныкталган. Мисалы: чыгыш жана түштүкславян урууларынын маданияты,этностук аң-сезими, рухий дөөлөттөрү үчүн чыгышхристианчылыктын окуусу жакын болуп, натыйжадаправославие дини калыптанган.
Герман уруулары Рим-католик чиркөөсүнүн жетекчилиги астындагы батышхристианчылыкты кабыл алышкан. Христианчылык өз маңызы боюнчакосмополиттик (улуттук мүнөзгө ээ эмес) дин болсо да, тигил же бул элдердин улуттук өзгөчөлүктөрүнө ыңгайланышуу менен батыш жана чыгыш чиркөөлөрүнүн ортосундагы айырмачылыктарды кескин күчөтүп жиберген. Натыйжада, 1054-ж.христианчылык официалдуу түрдө эки багытка ажырап кеткен.Православие менен католицизмдин ортосундагы айырмачылыктар төмөндөгүлөргө негизделген:
1) 6–9-кылымдардын аралыгында чыгыш менен батышта ар кандай мүнөздөгүхристиандогматикасы калыптанат. Рим-католик чиркөөсү догматтарды өнүктүрүү ынаным кабыл алган. Бул принцип боюнча чиркөө соборлору жаңы догматтарды кабыл алууга толук укуктуу.
Православ чиркөөсү бул принципти толугу менен четке кагат. Мисалы: батышта ишенимдинНикей-Царьграддык символу «филиокве» (лат. filioque – уулдан дагы) деген түшүнүк менен толукталган. Башкача айтканда католик ЧиркөөсүНикей-Царьграддык собордун чечимдери менен канааттанбастан, кийинки соборлорду да чакырган. Кийинки соборлордо кабыл алынганфилиокве принциби боюнча Ыйык Рух Кудай Ата менен Кудай Уулдан дагы жаралган.
Православие диниНикей-Царьграддык собордун чечимдери менен толук макул, б. а. Ыйык Рухту Кудай Ата жараткан деп эсептейт жана кийинки соборлорго катышкан эмес. Демек, православие кийинки соборлордо кабыл алынган догматтарды четке кагат.
2) 20-кылымга чейинкатоликтер тарабынан православие четке каккан төмөнкүдөй догматтар кабыл алынган:
тазартуу (орус. чистилище) тууралуу догмат (1439-ж.);
жакшы иштердин запасы тууралуу догмат (1854-ж.);
Ыйык Мариянын күнөөсүз кош бойлуу болушу тууралуу догмат (1854-ж.);
Ыйык Мариянын денесинин асманга кетиши тууралуу догмат (1950-ж.).
3) Католицизм Рим Папасын рим-католик чиркөөсүнүн башчысы гана эмес,Христостун мурасчысы,христианчылыктагы ар кандай багыттарга таандык экендигине карабастан, бардыкхристаиндардын атасы жана устаты деп атайт.Православиеде Рим Папасынын мындай кеңири мүнөздөгү бийлиги кабыл алынбайт.
4) Католицизм менен православиеде диний ырым-жырымдар да ар кандайча түшүндүрүлөт. Мисалы:католик дининде причащение (Кудайдын денеси жана каны деп ооз тийилүүчү нан жана вино ичип, кудайды эскерүү) ырымы бекем орногон.
Католиктерде дин кызматкерлери нан жана вино (нан –Христостун денесинин, вино – канынын символу) менен кудайды эскерсе, жөнөкөйхристиандар нан гана ооз тийүүгө укуктуу. Католицизмде чокундуруу ырымы православиедегидей сууга чөмүлтүү жолу менен эмес, үстүнөн суу куюу аркылуу жүргүзүлөт.
5)Католиктер латын тилинде жазылганБиблияны гана кабыл алышат жана аны башка тилдерге которууга тыюу салышат.Православиеде диний кызмат жергиликтүү элдин тилинде жүргүзүлөт. Ошондуктан,православиени туткан элдердеБиблияны башка тилдерге которуу салыштырмалуу эрте башталган. Мисалы, грек улутундагы орус агартуучулары, ага-иниКирилл жанаМефодий тарабынанБиблия грек тилинен эски орус тилине которулган.
6) Католицизмде дин кызматкерлеринин чиркөө эрежелерине «кыңк» этпестен баш ийиши салт. Мисалы:католик дин кызматкерлери үй-бүлө, бала, чарба күтпөө тууралуу ант беришет.
Православиеде мындай ырым-жырым жок. Ошол себептен эрежелерди бекем сактаган ыйык адам катары түшүнүлгөнРим папаларынын күнөөсүздүгү тууралуу догмат 1870-жылы кабыл алынган.Православиеде дин кызматкерлеринин күнөөсүздүгү тууралуу догмат толугу менен четке кагылат.
7)Православие мамлекеттин саясий бийлигине кийлигишпейт жана адамдардын адеп-ахлактуу жүрүм-турумун жөнгө салуу менен гана чектелет.Аврелий Августиндин окуусуна таянуу менен Рим-католик чиркөөсү өз бийлигин динсиз мамлекеттерге орнотууга жана аларды саясий тескөөгө алууга умтулган.
Чиркөөнүн светтик бийликке болгон үстөмдүгү тарыхта клерикализм (лат. cularis – чиркөө бийлиги) деген ат менен белгилүү. Ошондуктан батыш европанын орто кылымдардагы тарыхыРим папаларынын чиркөөгө баш ийбеген динсиз мамлекеттер менен болгон тынымсыз күрөшү менен коштолгон.
8)Православиеде дин кызматкерлеринин зомбулук көрсөтүүгө жана курал колдонууга таптакыр укугу жок.Католиктерде зомбулукхристиан динин орнотуунун, таратуунун жана коргоонун негизги каражаты болуп саналган. Ушул максатта католиктер тарабынан аскерлештирилген уюмдар жана кечилдик ордендер түзүлгөн. Аскерлештирилген кечилдик ордендери еретиктер менен күрөшүү үчүн түзүлгөн. Ошол эле максатта көп кылымдар бою адамкерчиликсиз ырайымсыздык ишмердүүлүгүн жүргүзгөн инквизиция (лат. inquisitio – издөө салуу) деп аталган өзгөчө сот органы негизделген. Негизги кечил ордендери болупдоминикандыктар мененфранцискандыктардын уюмдары эсептелген.
Доминикандыктардын ордени 1216-ж. испан дворянини Доминик (1170-1221) тарабынан негизделген. 13-кылымдан бул орденинквизицияга жетекчилик кылган. Өздөрүн «Кудайдын дөбөттөрү» деп аташкан доминикандыктаркатолик дининин куралдуу коргоочулары болуп саналышкан жана инквизициялык сотторго еретиктерди кармап беришкен.
Доминикандыктар еретиктерге каршы от жанасиллогизмдердин жардамына таянуу менен күрөшүшкөн. Ошондуктан алардын гербинде тиштерине балбылдап жанган факелди тиштеген иттин башы тартылган.Францискандыктардын ордени 1209-ж. италиялык акын ассиздикФранциск (1182–1226 ж.) тарабынан негизделген. Бул ордендин ишмердүүлүгү доминикандыктардыкына караганда бир аз башкача мүнөзгө ээ. Алар жакырлардын жана бей-бечаралардын кейпин кийип, эл массаларына барат да, аларга христианчылык окуусун жана аскетизм принциптерин жайылтышат. Элди аралап жүрүп, еретиктерге каршы тыңчылык кылышат.
9) Чыгыш менен батыштахристианчылыктын дин окуусунун маңызын түшүнүү да ар башкача болгон.Православиеде кудайды акылдын эмес, мистиканын жардамы менен гана таанып билүү мүмкүн. Дин илимий изилдөөлөрдүн предметине айлануу менен динсиздикке жол ачат. Ошондуктанправославиеде дин окуусу кереметтүү сыр катары кабыл алынат.
Католизмде Кудайды чыныгы таанып билүү акыл менен илимдин жардамысыз эч мүмкүн эмес деген түшүнүмдөр эрте калыптанган. Ошондуктан чиркөө аталарынын окууларына таянуу менен 6–13-кылымда Рим-католик чиркөөсү тарабынанхристиандык динди рационалдаштыруу жүргөн. Башкача айтканда бул мезгилдерде христианчылыктын догматтары илимдин жанафилософиянын жардамы менен негизделген.
Орто кылымдарда диний философия өнүккөн маданий чордон болуп университеттер (лат. universitas litterarum – илимдердин жыйындысы) эсептелишкен. Университеттер деп дин кызматкерлерин, билимдүү адистерди даярдаган жана диний маселерди талкуулаган маданий мекеме аталган. Орто кылымдардагы негизги университеттер болупПариж,Кельн,Оксфорд,Болонья,Неополь,Падуа ж. б. жогорку окуу жайлары эсептелген. Орто кылымдардагы университеттердин эң башкыметрополиясы болупПариж университети саналган. Андан кийинки орундуфилософиялык жана илимий борбор катары даңкталганОксфорд университети ээлеген.
Университеттердин аты эле айтып тургандай, аларда ошол кезде белгилүү болгон илимдердин баары окутулган. Илимдердин эң маанилүүсү жана башкысы катары христиандык теология аталган.Философиятеологиялык гана эмес, искусство менен байланышкан башка факультеттерге да окутулган. Университеттердеги эң маанилүү факультеттер болуп теологиялык, юридикалык жана медициналык бөлүмдөр саналган.
Бардык факультеттерге «жети эркин искусство» деп аталган илимдердин комплексинен дарстар окулган. Бул комплекс Боэций тарабынан иштелип чыккан жана өз кучагына «тривиум» (грамматика,риторика (чечендик өнөрү),диалектика) менен «квадриумду» (арифметика,геометрия,астрономия жанамузыка) камтыган.Теология гана илим деген статуска ээ болгондуктан, бул илимдер эркин искусстволор деп аталышкан. Бүгүнкү күндө католицизм динин туткандардын саныхристиандардын басымдуу көп бөлүгүн түзөт.Христианчылыктын бул багытыЕвропанын роман тилинде сүйлөгөн өлкөлөрүндө,Латын Америкасында,Польшада ж. б. өлкөлөрдө кеңири тараган.
