Qizilbaş an jîsersor[a] (biosmanî ûfarisî: قزلباش), ji dora nîvê sedsala 15an ve peyrewên rêzaşiîtiyênsofî yasefewiyan (safawiyya) bûn ku leşkerên van di destpêkê de ji eşîrên koçerêntirkmen ên herêmaAzarbaycanê pêk dihatin, lê paşê ji hemî miletan ji herêmên împeratoriyê pêk dihatin. Navê wan ji serpoşa sor a taybetmendî (bi farisî:Tark-e Ḥaydarī 'Kaskê Heyder') bi diwanzdeh spandrel pêk tê, ku tê gotin ku serokê wan,Heyder (dora 1460–1488), destnîşan kiriye. Di nav arteşê qizilbaşê de tirkmen,kurd,ecem ûermenî hebûn, lê peyvaqizilbaş behsa komeke etnîkî nake û li hin herêman wekî hevwateya şiî ûelewiyan tê bikaranîn. Peyv îro carinan xwedî karekterek pejoratîf e.
Dîroka hebûna qizilbaşan vedigere sedsala 15an, dema ku rêberê ruhanî yê tevgerê, Şêx Heyder (serokê terîqeta sefewiyan), peyrewên xwe di nav hêzên çekdar de organîze kir.
Qizilbaş hevpeymaniyek ji gelek eşîrên cûda yên bi piranî (lê ne bi tevahî) bi paşxaneyatirkîaxiv pêk dihat ku di pabendbûna xwe bi rêznameya sefewî de yek bûn. Ji bilî tirkmenan, piştî reforma leşkerî yaŞah Ebasê Yekê di destpêka sedsala 17an de, qizilbaş herwiha hejmarên mezin ji kurd,[1]gîlek, faris ûtaliş jî di nav xwe de girtin.
Wekmurîdên (xwendekarên sondxwarî) yên pîrên sefewî, qizilbaş bi awayekî bêdawî guh didan serokê xwe, wekîmurşid-e kāmil "rêberê giyanî yê bilind" û piştî damezrandina padîşahiyê, wekî padîşahê xwe (padîşahê mezin). Bi vî awayî, damezrandina padîşahiyê têkiliyapîr-murîd a bi tevahî olî guherand bo têkiliyeke siyasî. Di encamê de, her kiryareke bêîtaetiya sûfiyên qizilbaş li dijî fermana mamosteyê giyanî (bi farisî:nāsufigari "reftarên ne li gorî sûfiyekî") bû "kiryareke xiyanetê li dijî padîşah û sûcek li dijî dewletê" ye, wekî ku di 1614an de dema ku Ebbasê Mezin hin şagirt bi idamkirinê hate ceza kirin.[2]
Di nav qizilbaş de, eşîrên tirkmen ên jiBakurê Kurdistanê û Azerbaycana Îranê ku alîkariyaŞah Îsmaîl kiribûn da ku dûgelaAqqoyûnî têk bibe, hem ji hêla hejmar û hem jî ji hêla bandorê ve yên herî girîng bûn û navê qizilbaş bi gelemperî tenê ji bo wan tê bikaranîn.[3] Hin ji van eşîrên mezin ên tirkmen di nav heşt an neh eşîran de hatine dabeş kirin, di nav wan de:
Carinan eşîrên din - wektûrkmen,baharlu,qeremānlu,warsaq, ûbayāt - di nav van "heft uymaqên mezin" de hatine rêzkirin. Îro, bermahiyên konfederasyona qizilbaş di nav efşar, qeşqayî, tûrkmen, şahsevan û yên din de têne dîtin.[4]
Hin ji van navan ji navekî cihî pêk tên ku paşgira tirkî-lu lê hatiye zêdekirin, wekşamlu anbahārlu. Navên din ên eşîrênoxizî ên kevin in wek efşar, dulqedîr, an beyet, wekî ku ji hêla dîroknasê tirkî yê serdema navînMehmûd Kaşxerî ve hatiye behs kirin.
Eşîrên ne-tirkî yên îranî di nav qizilbaşê de wekîtacîk hatin binavkirin û ji wan pêk dihatin:[5]
Di 1501an de, qizilbaş, di bin serweriya serokê xwe û paşê Şah Îsmaîl I de, bajarêTewrêzê dagirkirin û di neh salên pêş de hemûRojhilata Kurdistanê, Îran, Iraq û rojavayê Efxanistanê fetih kirin. Di demek kurt de qizilbaş bi osmaniyan re ketin pevçûnê, ku heta wê demê hemû deverênÎmperatoriya Bîzansê fetih kiribûn. Dişerê Ebexê li Bakurê Kurdistanê de, qizilbaş, ku çekên wan pir kêmtir bûn, di 1514an de ji aliyê siltanSelîm I ve qismî têk çûn.[6] Wî bi hezaran şervanên qizilbaş li herêma xwe ya rojhilat îdam kir û qizilbaş hiştin ku li rojavayê çiyayan di rewşek tenêtiyê de bijîn.[7] Ev rewş, digel rêzenivîsabektaşî, bû sedema derketina "elewiyan" ên Bakurê Kurdistanê îro.[8]
Qizilbaş li Efxanistana îro neviyên rêveber û karmendên sivîl in ku di bin serweriyaefşar û dûranî de li vir bi cih bûne. Hin ji wan piştî damezrandina Efxanistanê ji hêla serweran ve wekî çînek fermî ya xwendewar hatine tayîn kirin û wekî parêzgarên nû xizmet kirine. Ewşiîyên dozdeh îmaman in û bi farisî diaxivin. Wan bi giranî liKabûl,Herat ûQendaharê dijîn û demek dirêj berî ku di sedsala 20an de ji hêla neteweperestênpeştûn û oldarên sunî ve di bin serokatiya qiralê EfxanistanêEbdurehman Xan de ji desthilatdariyê werin bêparkirin, aîda qada elîtê bûn.[9] Îro, ew bi gelemperî wekî beşek ji gelêtacîk têne hesibandin.[10]
| Neteweyî | |
|---|---|
| Yên din | |
