Bi eslê xwe navê welatê ya bi spanîChile ye, ku di welêt de bi tenê bi awayekî kifşkirî û vebir e. Bilêvkirin, herî zêde ew peyva wê ji zimanêaymara ye. Di vî zimanê de peyvaChilli wek tê wateya welatê dawiya dinyayê. Ev rewş guherandinên ji herêma Aymarayê bi bûyerên pêşî yên çareseriya spanî ji Şîlî jî piştgirî ne. Ji destpêkê ve xwedaniya spanî jiAtakama yaAmerîkaya Başûr yê li başûr ya li ser xaka bi navêChile ravekirin.
Teoriya bêhtir û kêmtir jî, di zimanêÎnkayê de koknavêQuechua nîşan dide. Kêmtir berfirehbûnaKeyaniya Înkayê ya îro xwe digihêjin Santiagoyê. Înkayî di axên başûrêRío Aconcagua de, avûhewayê nisbeten sar û berfên girtî de tê wateyaAndlarê ya li ser bingeha Tchil wan re dibêjin.
Kevirê delîl alaveke dide ku mirov heta 18.500 sal berê gelek caran li herêma GeliyêMonte Verde. Derbarê 10.000 sal berê koçberên amerîkayên xwecih li gelî û bi bereket li herêmên deryayê ne, ku tiştên wek Şîliya roj-didome ye. Malperên bicîanînî ji warê zû mirovan de Monte Verde,Cueva del Milodon û bablîsoka lawayê jiPali Aike Crater da. Bi kurtîÎmperatoriya Înkayê xwe nav tiştên ku niha li bakurê Şîlî ye dirêjkirin, lê belêMapuche (an Araucanian ku ew ji aliyê Yariya naskirin) bi serkeftî gelek hewldanên ji aliyê Împaratoriya Înkayê li ber xwe û ji wan re bitewînin, tevî kêmbûna wan ji rêxistina dewletê. Wan li dijî Sapa Inca Tupac Yupanqui û artêşa wan şer kirin. Tên zanîn ku di encama pevçûna bi xwînê de sê rojanŞerê Mauleyê bû, ku fethê Înkayê ji axa Şîliyê diÇemê Mauleyê de bi dawî bû.
Dirêj û tengasiya ber keviya başûrê welatê li aliyê rojavayê çiyayên Andesê ya Şîliyê bakur ber bi başûr li ser 4,300 km (2,670 mi), di heman demê de bi tenê 350 km (217 mi) xala xwe ya rojhilat ta bi rojava de hate guherandin. Ev tenûra cihêrengiyeke balkêşên hercûmercê û erdnîgariyê ye. Ev li ser 756.950 çargoşe kîlometre (292,260 mi sq) ji herêma welatê dihewîne. Şîle di navaAgirçerxa Pasîfîkê ye. Yekineyên Giravên Pasîfîkê û îdîaya Antartîkê ya Şîliyê di navbera hêlîpan 17° û 56°S, û hêlîlar 66° û 75°W de ye.
Şîle di nav dirêjtirîn welatên bakur-başûr di cîhanê de ye. Eger yek tenê barên axê dibîne, Şîlî yekane di nav vê komê de tengkirina xwe ji rojhilat ta bi rojava, bi welatên din yên bakur-başûr de dirêj e (ji wanBrezîl,Rûsya,Kanada, ûDewletên Yekbûyî yên Amerîkayê ku di nav yên din ye), berfirehtir hemû ji rojhilatê ta bi rojava aliyê faktoreke zêdetir 10an e. Şîlî jî îdîa dike ku 1.250.000 km2 (480,000 mi sq) ya Antarktîka, wekî beşek ji axa xwe (Herêma Antarktîkaya Şîleyê) ye. Lê belê, ev îdîaya nebin, di bin şertênPeymana Antarktîkayê, yên ku alîgirên Şîliyê rawestandin. Ev li başûrê welatê cîhanê de, ku ji aliyê erdnîgarî de li parzemînê ye.
Şîlî kontrolaGirava Paskalyayê ûGirava Sala y Gómez, ku li rojhilatê giravên Polînêzyayê ew li ser xaka xwe ya di sala 1888an de cîh girtiye ûGirava Robinson Crusoe, zêdetir parzemîna 600 km (370 mi) diGiravên Fernandez Juanê ye. Jî demê de, di bin kontrola tenê ji bo demekê bijîn (ji aliyê hin masîvanên ne herêmî) bi giravên biçûk ên San Ambrosio û San Felix bûn. Di van giravan de berbiçav in, ji ber ku ew îdiaya Şîliyê, bi parvekirina avê ji beravên wê di navOkyanûsa Pasîfîk dirêj derketin.
Li bakurê Atacama dewlemendî mîneralên mezin, di serî desifir ûnîtrat dihewîne. Nisba peywendeyên biçûkValley Central, ku tevî Santiago, di warên şêniyên çandiniyê û çavkaniyên serdesta welat in. Ev herêm navendekî dîrokî ye, dema ku entegreyê li herêmên bakur û başûr di dawiya sedsala 19an de Şîleyê berfirehkirin. Başûra Şîleyê dewlemendî daristanan, axa zozanan û taybetiyên rêzikên volkanan û golan e. Li peravên başûr gêjgerînkafyordan, piyê deryayan, cihokan, berovajîkirina nîvgiravan û giravan e. Şîlî ji çiyayên Andesê bi ser sînorê rojhilatan ve dikeve.
Salar de Talar (4010 Metro) li nêzikî San Pedro li çolaAtakama
Pêkanîna Andesê ya Şîliyê yek ji bilindtirîn çiyayên di dinyayê de û xwedî, pirejimarî ji bendavên li ser 6000 m ye. Di nav wan de bilindtirîn çiyayên li ŞîleyêOjos del Salado (6893 m) ye, ku di heman demê de herî bilind de volkanê di cîhanê de ye.
Di lîsteya jêr de çiyayên herî navdar ên li Şîliyê ne (ji bakur ber bi başûr):
Ji ber ku binesaziya taybetî yên welêt êdî ti çem ên Şîliyê heye. Ev ê bi 443 Kîlometroyên herî dirêj aRío Loa li bakur di nav çolaAtakama ye. Çemên ku rê domkirina avê bi piranî ji berf û cemedê de jî dihele Andesê têr bike. Li gor zêdebûna barînê tevlîhevbûna benda avê li başûr dike. Çem ji bo avdaniyê di çandiniyê de tê bikaranîn, ji bo hilberîna enerjiyê û bi qasî cidabûna ji bo turîzmê. Hin çem ji bakur ber bi başûr:
Río Lluta, 167 km, XV. Region (Región de Arica y Parinacota)
Río Lauca, 160 km, XV. Region (Región de Arica y Parinacota)
Río Loa, 443 km, II. Region (Región de Antofagasta)
Río Copiapó, 162 km, III. Region (Región de Atacama)
Río Elqui, 170 km, IV. Region (Región de Coquimbo)
Río Choapa, 160 km, IV. Region (Región de Coquimbo)
Río Aconcagua, 142 km, V. Region (Región de Valparaíso)
Río Mapocho, 120 km, Hauptstadt-Region (Región Metropolitana)
Río Maipo, 250 km, Hauptstadt-Region und V. Region (Región Metropolitana,Región de Valparaíso)
Río Cachapoal, 172 km, VI. Region (Región O’Higgins)
Río Maule, bi gerîna keştiyê,[11] 240 km, VII. Region (Región Maule)
Río Biobío, 380 km, VIII. Region (Región del Biobío)
Río Imperial, bi gerîna keştiyê,[11] 52 km, IX. Region (Región de la Araucanía)
Di hejmarkirina golên Şîleyê de li bakurGola xwê, ku herî mezin û navdar ênSalar de Atacama (3000 çargoşe kîlometre) ye. Li herî bakur 21,5 çargoşe kîlometre mezintirLago Chungará li gor 4500 Metro Bilindayî yek ji yên herî bilind, gola di cîhanê de.
Bakurê Şîliyê (bi navê "bakurê mezin") xwediyê çiyayên gelek li ser 6000 m bilind in. Dikeve navbera qeraxê û ser merbenda Andeyana rojava, ku liÇola Atakama dirêj in. Ev çol yek herî zuhatirên li dinyayê ye; gelek caran ji bo salan baran nabare. Li çolê ji bo guherçîleya mezin wê di dema borî de diyar bû, dema ku li wir bi taybetî sifir îro xurtkirin. Herî mezin û herî girîng a bendergeha Antofagastayê ku li herêma vî bajarî xwediyê (310,000 şênîyan) e.
Li navenda Şîliyê, avûhewayê herêmaDeryaya Navîn yên dişibin hev hene. Vê herêmê gelek adan û cihên lê dijîn dîtin e. Li vir paytexta Santiago de Chile bi derdora 5.5 milyon welatiyan e. Ji bilîValparaíso (bendergeh û rûniştgeha parlamenê 280.000 şênîyan) in,Viña del Mar (der û mijûliya bijareya 320.000 şênîyan) in ûConcepción (navenda çandinî û pîflesaziyê 216.000 şênî) girîng e. Li herêma bakurê Santiago "Bakurê biçûk" û li başûrê paytexta Santiago bi navê "Başûrê biçûk" tê zanîn.
Ew ê ku başûrê Şîliyê gelek zirav mistemlekekirin (bi navê "Başûrê mezin") herêmeke gelekî barînekî dewlemend e. Li peravên aliyên giravên di deryayan de gelek kevir in. Li başûrê parzemîna giravaTierra del Fuego, ku bi dabeşkirina cîraniya Arjentînê ye. Li ser Tierra del Fuego di giravê deryayan deIsla Hornos cih girtinaKap Horn heye, ku li ser xala başûrê Şîliyê ûAmerîkaya Başûr e.
Avûhewaya taybet
Bi tevayî, li ber bandora vê hewaya Şîlî ya tund di peravên ji aliyê Okyanûsa Humboldt e. Ev, ji başûr de berve bakur û veguhastina avderyaya sar aAntartîka diherike. Gava ku di danberhevaEwropaya Bakur ji berjewendiyên germHerikîna Kendavê, germiya avê de li Şîleyê ji bo analog nehêlîpan (Bakur-/Koordînata başûr) bi awayekî nizimtir in. LiPunta Arenas (Başûrê Şîliyê) - ku bi qasî hev nêzikî ji Ekwatorê dûrî wek cih girtinaHamburg - germiya têkrayî rojane di havînê 12 °C ye.
Taybetiyek ên avûhewaya Şîliyê ya li Bandora-El Niño ye, jî wek "Vetewşa başûr" tê zanîn. Tevî ku ev diyardeyeke avûhewayê bi taybetî bandorê welatên wekîPerû ûÎndonezya dike. Di heman demê de jî li Şîliyê, ew li ser her heft salan bandorekî li gorî salên normal e û li vir ber bi zêdebûna barînê ye.
Ji ber ku di navbera mezin ên zêdetir ji 4.000 kîlometre dirêjahiya li Şîleyê gelek herêma şînahiyên beravan hene. Li devera Çola Atacama kêm hêşin dibin. Hêşinbûn tenê li qeraxê an li herêmaAndenê hene. Li vir gelek cureyên cuda yên kaktûs, avûmêwe û boçiyên devî hêşin dibin. Lê belê, her çend salan bi barana li çolê, da ku rûberên rûerdên çolê mezin ji bo çend rojan bi milyonan kulîlk (kulîlkî yên di çolê de ne) tênê.
Başûrê Çol li peyberî bi çêrgehên hişk û li Andenê bi dijwariya latê ya Yareta (Azorella yareta) hêşin dibe, jî wek "Balgeha Andenê" tê gotin. Li herêmên hişk yên "Cuhurêboldo" (boldus Peumus) hêşin dibin. Li ser çiyaçolan û di nav Andenêperdeya mij (daristana hîdrofîlîk) hene, li ku ji bo nimûne,tilîperê darokî (bi spanî Helecho arborescente) hêşin dibe.
Li bax û bostanên herêma çemêRío Elqui dest pê dike, berevajî tenê li derveyî newala çemêŞîlanan ûKaktûsan hene.
Li navenda Şîleyê di Nexilên hingivan (Jubaea chilensis) de xurtir dibe. Darûkên (Araucaria araucana) dara pîroz ên Mapuche, xwarinên tovên mezin a xwe yên wan bûn. Li Şîliyê jî gelekPlantasyon ênOkalîptûsên mezin hene.
.svg)
.svg)
.svg)
