Movatterモバイル変換


[0]ホーム

URL:


Контентге кёч
Википедия
Изле

Кириллица

Википедия — эркин энциклопедияны статьясы.
Кириллица
Типи:Консонант-вокал
Тилле:буруннгу славян,клиса-славян,орус,серб,болгар,македон,украин,къарачай-малкъар эмкёб башха тилле
Джазылгъаны:солдан онгнга
Тарихи
Къуралгъан джери:Къыбыла-КюнчыгъышЕвропа
Къурагъан:Охридчи Климент
Кирилл бла Мефодий
Кёзюую:IX ёмюрден башлаб
(бусагъатдагъы шекилиндеXVI ёмюрню ахырындан башлаб)


Чыкъгъаны

Финикий алфавит
0Грек алфавит
00Кеч кириллица

Кодлары
Юникодну диапазону:U+0400 — U+04FF

U+0500 — U+052F
U+2DE0 — U+2DFF
U+A640 — U+A69F

ISO 15924:Cyrl

Cyrs (Эски кириллица)

Сурат юлгю
Текст юлгю
Текст юлгю
тюрлендириу Шаблонну документациясына къарагъыз

Кириллица — талай магъанасы болгъан терминди:

1)Эски-славян харифле:глаголица бла биргеэски-славян тилни буруннгухарифлигине саналады;

2)Кирилл алфавитле:эски-славян кириллицаны тамалында башха тил ючюн къуралгъан джазма система бла алфавитди.

Кириллицаны тамалында кёбславян тиллени алфавитлери къуралгъанды:

Аны тышында алгъыннгы СССР-ни халкъларыны асламысы да кириллицаны тамалында алфавитлеге кёчюрюлгендиле, бусагъатда Россия Федерацияны законларына кёре, Россияда джашагъан халкъланы тиллери да кирилл харифлени хайырланыргъа керекдиле.

Къуралыуу бла айныууну тарихи

[тюзет |къайнакъны тюзет]

IX ёмюрге дери славян тиллени джазмалары болгъанды деген билги джокъду.863 джылгъа джууукъда Солундан (Салоникле)Константин (Кирилл) Философ бла Мефодий къарнашла византий императорМихаил III буйругъу бла славян тилге джазманы къурагъандыла. Къарнашланы кюрешгенлери бла бу харифлик къыбыла славян джерледе бек джайылгъандыла, ол джайылыу Римни рахатсыз этгенлей тургъанды, алай бла885 джылРим папа кириллицаны клисада джасакъ этгенди.

Болгармиядасыйылы патчах Борис 860 джыл христианлыкъны алгъанды. Андан башлаб Болгария славян джазманы джайылыууну аралыгъы болуб башлайды. Былайда биринчи китаб школ ачылады —Преслав китаб школ — анда дин китабланы кирил-мефодий оригиналлары джангыдан джазылгъандыла (Инджил,Забур (псалтырь),Абыстол, дууала), грек тилден джангы кёчюрюуле этиледи, бурурнгу славян тилде джангы чыгъармала чыгъадыла («О письменехъ Чрьноризца Храбра»).
Славян джазманы эм бек джайылгъан, «джашнагъан» заманына, Болгариядапатчах Уллу Симеонну (893927 дждж.) эмда аны джашыБорис патчахны башда заманлары саналады. Кечирек эски-славян тилСербиягъа джайылады, X ёмюрню ахырындаКиев Бийликде дин тил болады.
Эски-славян тил кюнчыгъыш славянланы къраллыкъларында дин тил болгъаны себебли, буруннгу орус тил джанындан кириу этиледи. Бу эски-славян тил кюнчыгъыш славян тилле бла къатышыб, бир тюрлю халгъа келеди.

Аллында кириллица блакюнчгыъыш славянла,къыбыла славянланы бир къаууму эмдарумынлыла хайырланнгандыла («румын кириллица»); заман бла аланы алфавитлери кеслерича тюрлене, айры халгъа келгендиле, алай а харифлени джазылыуу эмда орфографияны принциплери ушаш къалгъандыла (босанчица атлы кюнбатыш серб кириллица вариантны тышында) .

Кириллицаны харифлери

[тюзет |къайнакъны тюзет]

Биринчи кирилл алфавитни къурамы белгили тюлдю; «классика» эски-славян кириллица 43 харифден къуралады, алай а анда кечирек къуралгъан харифледа бардыла (ы, оу, йотланнганла). Кириллица саулайы благрек алфавитни къошады кесине, алай а бир-бир грек харифле (кси, пси, фита, ижица) аллында болгъан орунларында тюлдюле, ахырына салыннгандыла. Грек алфавитде болмагъан кирилл харифлени бир къаууму джазылгъанлары бла глаголицаны харифлерине ушайдыла.Ц блаШ ол заманны башха алфавитни харифлерине ушайдыла (арамей джазма,эфиоп джазма,копт джазма,чууут джазма,брахми) къайсы алфавитден келгенин белгилеген бек къыйынды.Б шекили блаВ харифге ушайды,ЩШ харифге.Диграфланы къурауну принциплери (ЪI харифден Ы, ОУ, йотланнганла) глаголица харифлени ызындан келеди.

Санланы джазыуда кириллицаны харифлери грек системадача хайырланады. Бек эски болуб, классика грек алфавитге огъунакъ кирмгене —сампи истигма харифлени орнуна Ц (900) бла S (6) хайырланнгандыла; кечирек 90 белгилегенкоппа да Ч хариф бла ауушдурулгъанды. Грек алфавитде болмагъан бир-бир харифле (сёз ючюн, Б, Ж), сан магъананы джюрютмегендиле.

Кириллицадагъы харифлени не энчи атлары болгъанды, неда грек алфавитден келген атланы джюрютгендиле (кси, пси); талай атны этимологиясы алкъын толу ачыкъланыб бошамагъанды. Кириллицаны баш белгилерини списогу:

Кириллицаны харифлери: новгородчу къайын къабукъда джазма № 591 (10251050 дждж.)
Украинаны славян джазмагъа -кириллицагъа аталыб чыгъарылгъанпочта маркасы.2005
ХарифДжазыл-
гъаны
Сан
магъанасы
ОкъулуууАты
А1[а]аз
Б[б]бу́ки
В2[в]ве́ди
Г3[г]глаго́ль
Д4[д]добро́
Е, Є5[е]есть
Ж[ж']живе́те
Ѕ6[дз']зело́
ʐ, З7[з]земля́
И8[и]и́же (8-ричное)
І, Ї10[и]и (10‑ричное)
К20[к]ка́ко
Л30[л]лю́ди
М40[м]мысле́те
Н50[н]наш
О70[о]он
П80[п]поко́й
Р100[р]рцы
С200[с]сло́во
Т300[т]тве́рдо
ОУ, Ү(400)[у]ук
Ф500[ф]ферт
Х600[х]хер
Ѡ800[о]оме́га
Ц900[ц’]цы
Ч90[ч’]червь
Ш[ш’]ша
Щ[ш’т’] ([ш’ч’])ща
Ъ[ъ]ер
Ы[ы]еры́
Ь[ь]ерь
Ѣ[æ], [ие]ять
Ю[йу]ю
ΙΑ[йа]А йотланнган
Ѥ[йэ]Е йотланнган
Ѧ(900)н]юс гитче
Ѫн]юс уллу
Ѩ[йэн]юс йотланнган гитче
Ѭ[йон]юс йотланнган уллу
Ѯ60[кс]кси
Ѱ700[пс]пси
Ѳ9[θ], [ф]фита́
Ѵ400[и], [в]и́жица

Таблицада берилген хариф атла Россияда бусагъатдагъыклиса-славян тилде да джюрютюледиле.

Харифлени окъулууу диалектге кёре тюрленирге болгъанды. Ж, Ш, Ц харифле бурун заманлада джумушакъ тунакыла болгъандыла *(бусагъатда къатыдыла);Ѧ блаѪ аллында бурундан келген ачыкъ тауушла болгъандыла.

Славян халкъланы бусагъатдагъы кирилл алфавитлери

[тюзет |къайнакъны тюзет]
БеларускаяАБВГДЕЁЖЗІЙКЛМН
БългарскиАБВГДЕЖЗИЙКЛМН
МакедонскиАБВГДЃЕЖЗЅИЈКЛЉМН
РусскийАБВГДЕЁЖЗИЙКЛМН
СрпскиАБВГДЂЕЖЗИЈКЛЉМН
УкраїнськаАБВГҐДЕЄЖЗИІЇЙКЛМН
БелорусОПРСТУЎФХЦЧШЫЬЭЮЯ
БолгарОПРСТУФХЦЧШЩЪЬЮЯ
МакедонЊОПРСТЌУФХЦЧЏШ
ОрусОПРСТУФХЦЧШЩЪЫЬЭЮЯ
СербЊОПРСТЋУФХЦЧЏШ
УкраинОПРСТУФХЦЧШЩЬЮЯ
  • 1990 джылгъа дери украин алфавит …ШЩЬЮЯ тюл …ШЩЮЯЬ бла бошалгъанды.
  • Белорус, македон эмда украин джазмада хариф саналмагъан эмда алфавитге кирмегенапострофхайырланады. Белорус эмда украин джазмалада ол (кириллица)|къаты белгиниЪ]] орнун тутады. Македон тилде уаШва ачыкъ тауушду.
  • Болгар тилдеЪ — айрыучу белги тюлдю,айры ачыкъ тауушну белгисиди.

Эски (реформалагъа дери) граждан кирилл алфавитле

[тюзет |къайнакъны тюзет]
 Болгар 1945 дериАБВГД Е ЖЗИЙ(І)КЛМНОПРС
 Орус 1918  дериАБВГД Е(Ё)ЖЗИ(Й)ІКЛМНОПРС
 Серб XIX ё. арасына дери АБВГДЂЕ ЖЗИЙІКЛМНОПРС
 Болгар 1945 дериТ УФХЦЧ ШЩЪ(Ы)ЬѢ  ЮЯѪ(Ѭ)(Ѳ) 
 Орус 1918 дериТ УФХЦЧ ШЩЪЫЬѢЭ ЮЯ  Ѳ(Ѵ)
 Серб XIX ё. арасына дери ТЋУФХЦЧЏШ(Щ)ЪЫЬѢ(Э)ЄЮЯ  (Ѳ)(Ѵ)

(Джаякълаулада хариф статусу болмагъан белгиле эмда белгиленнген датадан алгъаракъ хайырланыудан чыкъгъан харифле берилгендиле.)

Дунияда джайылыуу

[тюзет |къайнакъны тюзет]
Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды:Кириллицаны тамалында алфавитлени хайырландыргъан тиллени списогу.
Схемада кириллицаны дунияда джайылуу кёргюзюлгенди. Джашил -кириллица официал алфавитди, джарыкъ джашил -алфавитлени бириди.


Бусагъатдаофициалалфавит кибик бу къраллада хайырланады:

Къарачай-малкъар тил да1938-39 джылладан башлаб кириллицаны тамалында харифле бла хайырланады:

А аБ бВ вГ гГъ гъД дДж джЕ е
Ё ёЖ жЗ зИ иЙ йК кКъ къЛ л
М мН нНг нгО оП пР рС сТ т
У уФ фХ хЦ цЧ чШ шЩ щ
ъЫ ыьЭ эЮ юЯ я

Кириллицаны кодировкасы

[тюзет |къайнакъны тюзет]

Юникодда кирилица

[тюзет |къайнакъны тюзет]

5.1 версиялыЮникодда тёрт бёлюм айрылгъанды:

атыкодланы диапазону (hex)ангылатыуу
Cyrillic0400045FISO 8859-5 символла, 864 позициягъа ёрге кёчюрюлгендиле
0460047Fтарих харифле
040004FFкириллицаны хайырланнган тиллеге къошакъ символла
Cyrillic Supplement0500052F
Cyrillic Extended-A2DE02DFFклиса-славян джазмада сатыр башы харифле
Cyrillic Extended-BA640A69Fтюрлю-тюрлю тарих харифле

Юникодда басымы бла кириллицада джазылгъан хариф джокъду, ол себебден аланы къурамлы этерге керек болады, - U+0301 («combining acute accent») символ басымлы ачыкъдан сора къошулады.

 0123456789ABCDEF
400ЀЁЂЃЄЅІЇЈЉЊЋЌЍЎЏ
410АБВГДЕЖЗИЙКЛМНОП
420РСТУФХЦЧШЩЪЫЬЭЮЯ
430абвгдежзийклмноп
440рстуфхцчшщъыьэюя
450ѐёђѓєѕіїјљњћќѝўџ
460ѠѡѢѣѤѥѦѧѨѩѪѫѬѭѮѯ
470ѰѱѲѳѴѵѶѷѸѹѺѻѼѽѾѿ
480Ҁҁ҂҃҄҅҆  ҇  ҈  ҉ҊҋҌҍҎҏ
490ҐґҒғҔҕҖҗҘҙҚқҜҝҞҟ
4A0ҠҡҢңҤҥҦҧҨҩҪҫҬҭҮү
4B0ҰұҲҳҴҵҶҷҸҹҺһҼҽҾҿ
4C0ӀӁӂӃӄӅӆӇӈӉӊӋӌӍӎӏ
4D0ӐӑӒӓӔӕӖӗӘәӚӛӜӝӞӟ
4E0ӠӡӢӣӤӥӦӧӨөӪӫӬӭӮӯ
4F0ӰӱӲӳӴӵӶӷӸӹӺӻӼӽӾӿ
500ԀԁԂԃԄԅԆԇԈԉԊԋԌԍԎԏ
510ԐԑԒԓԔԕԖԗԘԙԚԛԜԝԞԟ
520ԠԡԢԣ
2DE0
2DF0ⷿ
A640
A650
A660  ꙯
A670  ꙰  ꙱  ꙲ ꙼ ꙽
A680
A690

Джибериуле

[тюзет |къайнакъны тюзет]
[[Template:{{{аты}}} |к]]  [[Template talk:{{{аты}}} |с]]  [{{fullurl:Шаблон:{{{аты}}} |action=edit}}т]
{{{башлыкъ}}}
Баш статьялаДжазманы тарихи •Глиф •Графема •Дешифровка •Палеография
СписоклаДжазмаланы списогу •Тиллени джазыу системаларына кёре списоклары •Джазмаланы хайырландыргъанланы санына кёре списогу •Джазмаланы къуралгъан заманларына кёре сисогу •Ачыкъланнгмагъан джазмаланы списогу •Джазма къурагъанланы списогу
Типлери
КонсонантаАрамей •Араб •Джави •Буруннгу-ливий •Чууут •Набатей •Пахлави •Самарит •Сирий •Согдий •Угарит •Финикий •Къыбыла-араб
Абугидала

Индий джазмала:Балий •Батак •Бирма джазма •Брахми •Бухид •Варанг-кшити •Кюнчыгъыш нагари •Грантха •Гуджарати •Гупта •Гурмукхи •Деванагари •Кадамба •Кайтхи •Калинга •Каннада •Кхмер •Ланна •Лаос •Лепча •Лимбу •Лонтара •Малаялам •Манипури •Митхилакшар •Моди •Мон •Монгол •Нагари •Непал •Ория •Паллава •Ранджана •Реджанг •Саураштра •Сиддхаматрика •Сингал •Соёмбо •Судан •Тагал •Тагбанва •Такри •Тамил •Телугу •Тай •Тибет •Тохар •Хануноо •Хунн •Шарада •Ява

Башхала:Бойдну къызыу джазыуу •Канадачы бёлмели джазма •Кхароштхи •Мероит •Питманны къызыу джазыуу •Поллардны джазмасы •Соранг Сомпенг •Тана •Томасны къызыу джазыуу •Эфиоп
Алфавитле

Ызлыла:Авеста алфавит •Агван •Эрмен •Басса •Глаголица •Гот •Греггни къызыу джазыуу •Грек-иберий •Грек •Гюрджю •Буруннгу-маджар •Буруннгу-пермь •Буруннгу-тюрк •Кириллица •Копт •Латиница •Мандей •Гитче Азиялы алфавитле •Халкъла арасы фонетикалыкъ •Маньчжур •Нко •Обэри-Окаимэ •Огами •Ол Чики •Руналыкъ •Шимал-этруск алфавитле •Сомалий •Эски-монгол •Тифинаг •Этруск •Хангыль

Ызсызла:Брайлни шрифти •Морзени азбукасы •Мунну шрифти •Оптикалыкъ телеграф •Орус семафор азбука •Сигналланы халкъла арасы джыйымыны байракълары
Идео- блаПиктограммалаАцтек •Донгба •Мезоамерикан •Микмак •Миштек •Нсибиди •Токапу
Логографикалыкъла

Къытай:Адетлик •Тынч этилген •Тьы-ном •Кандзи •Ханчча
Къытай джазмадан къуралгъанла:Кидань •Чжуан •Чжурчжэнь
Башха лого-силлабикалыкъла:Анатолий •И (буруннгу) •Керкме •Майя •Тангут

Лого-консонантналыкъла:Демотикалыкъ •Мисир иероглифлик •Иератикалыкъ
БёлмелилеАфака •Ваи •Геба •Буруннгу-къаджар •И (бусагъатдагъы) •Катакана •Кикакуи •Кипр •Кпелле •Ызлы джазма Б •Манъёгана •Нюй-шу •Хирагана •Чероки •Югтун
КёчгюнлеИбер •Кельтибер •Чжуинь
Тюйюмчеклик джазма системалаКипу •Къытайда тюйюмчеклик джазма
АчыкъланмагъанлаБибл •Буруннгу-ханааней •Иссык •Кипро-миной •Крит «иероглифле» •Ызлы джазма А (кесеги) •Миштек •Инд ёзенни джазмасы •Цзяху джазма •Ронго-ронго •Войнични къол джазыуу •Символы культуры полей погребальных урн •Синай •Диспилиодан табличка •Тэртэрий джазыула •Фест диск
Ётюрюк эмда ишекчилеСлавян рунала •Кирт •Сарати •Тенгвар
Дагъыда къарагъазМнемоникалыкъ амалла •Стенография  •Твёрдыйноситель: (Къагъыт •Глиняная табличка •Кипу •Папирус •Пергамент (Палимпсест) •Компьютер (перфокарта,магнитли лента,дискета,Компакт-диск,HDD,Флэш-эс))
  Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз:Кириллица.
Чыкъгъаны — «https://krc.wikipedia.org/w/index.php?title=Кириллица&oldid=118170»
Категория:

[8]ページ先頭

©2009-2025 Movatter.jp