Аризо́на (ингил.Arizona,американ айтыу: [ˌærᵻˈzoʊnə];навахоHoozdo Hahoodzo) —АБШ-гъа 48-чи кирген, къыбыла-кюнбатышда орналгъан штат.Юта,Колорадо эмНью-Мексико штатла бла бирге «юч мюйюш штатлагъа» киреди.
Официал чам аты — «Уллу тар ёзенны штаты» (ингил.The Grand Canyon State).
Ара шахары эмда эм уллу шахары -Финикс.
Аризона кюнбатышдаКалифорния бла эмНевада, шималдаЮта, шимал-кюнчыгъышда Колорада, кюнчыгъышда Нью-Мексика, къыбыладаМексика бла чеклешеди. Бютеулей Аризонаны территориясы - 295 254 км² (АБШ-ны штатланы ичинде 6-чыды ).
Аризонаны иги кесек территориясында таула, сыртлыкъла эмда къум тюзле орналадыла. Штатны шимал кесегинде Колорадо сууну Уллу тар ёзени турады. Къыбыла-кюнбатыш кесегинде Сонара къум тюз барды, анда да Финикс, Тусон эм Юма шахарла орналадыла. Аризонаны шимал-кюнбатышдаМохаве къум тюз, шималда Колорадо платону джартысын тутхан Пейнтед-Дезерт къум тюз орналадыла. Чиуауа къум тюз гитче кесеги штатха къыбыла-кюнчыгъышда киреди.
Уллу территориясы эм мийикликни башхалыкъ ючюн Аризонада кёб климат тюрлю барды. Гитче мийикликдее, тюз джерледе кёбюсю къумтюз климат болады, джумушакъ къышы, исси джайы бла. Къачны аягъындан джазны башына дери орта температурасы 16 °C болады. Ноябрдан февралгъа дери эм суукъ айладыла, июндан сентябргъа дери эм исси, къургъакъ заманды.
Эм кёб джауум штатны орта эм къыбыла-кюнчыгъыш кесегинде орналгъан тау сыртлагъа тюшеди, эм аз штатны къыбыла-кюнбатышда къум тюзлеге. Джылда орта джауум - 323 мм.
Аризонада джауум эки джангур сезонда тюшеди: къышда,Шош океандан суукъ фронт келсе эмда джайда, муссон келген заманда.
Аризонны эм уллу суулары — Колорадо эмда аны уллу джетек суууХила (1050 км).
Штатны территориясында б. э.д. I - XV ёмюрледе Хохокам уллу археология культура орналгъанды.
Бусагъатдагъы Аризонаны территориясы 1846—1848 джыллада баргъан америка-мексикан урушха дериМексиканы джери болгъанды. Урушдан сора анда американ болджаллы аскер администрация салыннганды. 1850 джылда уа Аризонаны территориясыны джарымдан да кёбюсю киргенНью-Мексико территория къуралгъанды.1853 джылда Гадсден сатыудан сора Нью-Мексико территория Аризонаны къыбыла кесегине къошулгъанды.
АБШ-да граждан къазауат башланнгандан сора Нью-Мексико территорияны къыбыла кесегинде джашагъанлаАризона территория баямлайдыла.1862 джылны 18 январындаАмериканы Конфедератив Штатларына къошуладыла. АБШ-ны уа федерал правительствосу1863 джылны 23 Февральнда алгъа болгъан Нью-Мексико территорияны кюнбатыш кесегиндеАризона территорияны къурагъанды.
XIX ёмюрде Аризонада талай бир алтын эм кюмюш магъадан болгъанды. 1880 джылланы ахырына багъыр къазыу Аризонаны экономикасында баш орунну алгъанды.
1912 джылны 14 февралында Аризона штат статусха ие болады.
АБШ-ны халкъыны тергеу бюрону болумну 2020 джылда болгъан санаугъа кёре Аризонада 7 151 502 адам джашагъанды. Финикс (4,7 млн) эмда Тусон (1,0 млн) агломерациялада Аризонада джашагъан алты адамдан бешиси джашагъанды.
Дин къауумла:
2023 джылда АризонаныБИП-и 508 млрд долларгъа джетгенди. Адам башына уа БИП - 61 652 доллар болгъанды, олда штатланы ичинде 33 орундады. Экономиканы эм баш санагъатлары: саулукъ сакълау, транспорт, кърал иш. 2023 джылда Аризоначы юйдегилени орта хайыры 74 568 доллар болгъанды.
Багъыр къазыу бла Аризона АБШ-ны 2/3 бютеулей багъыр къазыуну береди.
Эл мюлкню баш чыгъаргъан культуралары: салат, шпинат,хауун, брокколи,ала къобуста,къобуста,харбыз,мамукъ эмда цитрусла.
Джайлыкълада ийнек эмда къойланы тутадыла. Уллу агрокмоплекследе тонгуз эмда таукъланы ёсдюредиле.
Аризонаны закончыгъарыучу джыйылыуу — эки палаталадан къуралады. Огъары палатасы - 30 членден къуралгъан Сенатды, тёбен палатасы - 60 членден къуралгъан Келечелени палаталасыды. Аризонаны 30 закончыгъарыучу округуну хар биринден Сенатха бир сенаторну, Келечелени палаталасына эки келечини сайлайдыла. Закончыгъарыучуланы Сенат бла Келечелени палатасы эки джылгъа сайланады.
1993 джылдан сора эки палата да кёблюк партия -Республикан партияды.
Аризонада толтуруучу властха башчылыкъ юч джылгъа сайланнган губеранатор этеди. Аризона, губеранторну энчи юйю болмагъан штатладанды. 2023 джылдан сора Аризонаны губерантору -Кэти Хоббсду (Демократ партия).
Башха сайланнган толтуруучу власти къуллукъчула: кърал секретарь, кърал хазначы, штатны баш прокурору, кърал билим суперинтендант, корпорацияланы комиссиясы (5 адамдан къуралгъан). Бютеу къуллукъчуланы юч джылгъа сайлайдыла.
Аризона вице-губернатору болмагъан беш штатны бирисидию Губерантор ёлсе, сакъатланса, отставкагъа чыкъса, штатны сайланнган кърал секретары аны орнуна салынныкъ биринчиди.
Аризона 15 округга (графлыкъгъа) бёлюнеди.
| Аризонаны округлары |
|---|
| Аты | Округну арасы | Къуралгъан | 2020 дж. адам саны[2] | Бютеу саныдан проценти | Майданы (мил2) | Бютеу саныдан проценти |
|---|
| Апаче | Сент-Джонс | 1879, 24 Февраль | 66,021 | 0.9% | 11,218 | 9.8% |
| Кочис | Бисби | 1881, 1 Февраль | 125,447 | 1.8% | 6,219 | 5.5% |
| Коконино | Флагстаф | 1891, 18 Февраль | 145,101 | 2.0% | 18,661 | 16.4% |
| Гила | Глоб | 1881, 8 Февраль | 53,272 | 0.7% | 4,796 | 4.2% |
| Грэм | Саффорд | 1881, 10 Март | 38,533 | 0.5% | 4,641 | 4.1% |
| Гринли | Клифтон | 1909, 10 Март | 9,563 | 0.1% | 1,848 | 1.6% |
| Ла-Пас | Паркер | 1983, 1 Январь | 16,557 | 0.2% | 4,513 | 4.0% |
| Марикопа | Финикс | 1871, 14 Февраль | 4,420,568 | 61.8% | 9,224 | 8.1% |
| Мохаве | Кингман | 1864, 9 Ноябрь | 213,267 | 3.0% | 13,470 | 11.8% |
| Навахо | Холбрук | 1895, 21 Март | 106,717 | 1.5% | 9,959 | 8.7% |
| Пима | Тусон | 1864, 9 Ноябрь | 1,043,433 | 14.6% | 9,189 | 8.1% |
| Пинал | Флоренц | 1875, 1 Февраль | 425,264 | 6.0% | 5,374 | 4.7% |
| Санта-Крус | Ногалес | 1899, 15 Март | 47,669 | 0.7% | 1,238 | 1.1% |
| Явапаи | Прескотт | 1864, 9 Ноябрь | 236,209 | 3.3% | 8,128 | 7.1% |
| Юма | Юма | 1864, 9 Ноябрь | 203,881 | 2.9% | 5,519 | 4.8% |
| Бютеулей: 15 | | 7,151,502 | | 113,997 | |
Аризонада школла кеслери бойсунмай ишлейген 220 школ округгалагъа бёлюнедиле. Хар округгну башчисы - хар юч джыл сайин сайлагъан школ округгну суперинтенданты. Алада Аризона штатны окъуу Совети эмда Аризонаны окъуу Департаменти бла тинтилиб турадыла.
Финиксны суратлаучу музеи (ингил.Phoenix Art Museum) АБШ-ны къыбыла-кюнбатышда эм уллу дуньяда джиилгъан суратлаучу искусствону коллекциасы болгъан музейды. Музейде 18 000 американ, азиа, европа, латинамерика, кюнбатыш америка, заманындагъы искусствону ишле бардыла.
Аризона штат айтылгъаниндейлилени маданияты арасыда.Херд музейде (Финикс шахар) (ингил.Heard Museum) американытамырлы халкъларыны искусствону уллу асыраучуду. Херд музейны джылда 250 000 адам кириб чыгъады.
Аризонада кёб музыкачы эмда джырлаучу барды. Мишель Бранч джырлаучуну туугъаны Седона шахар. Linkin Park вокалистныЧестер Беннингтонну эмда DJ Z-Trip согъуучуну туугъан шахары - Финикс. Аризонаны эм айтылгъан музыкачы шок-рокерЭлис Купер.
Башха айтылгъан джырлаучула: кантри музыкачыла Диркс Бентли эмда Марти Роббинс, фолк-джырлаучу Кэти Ли, Стиви Никс Fleetwood Mac группадан, СиСи Пенистон, Рекс Аллен, Джордин Спаркс эмда Линда Ронстадт.
Финикс шахарны арасы
Монумент ёзен
Колорадо сууну бурулгъан
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_(48952747716).jpg)
.svg)
