Италья (ит. Italia [iˈtaːlja],роч. Италия ) — итальян отирлӧн канмуЕвропа лунвылын,Мушӧр саридз ареал медшӧрын. КуйлӧАпеннин кӧдж вылын,По волькытінын ,Альпаэз лунвыв покаттэз вылын, а сідзжӧСардиння ,Січилья да эшӧ кынымкӧ поснитжык ді вылын.
Ойвылас Итальян республика межаасьӧФранскӧт (488 км кузя визирыс),Швейцармукӧт (740 км),Австриякӧт (430 км) даСловениякӧт (232 км). Италья пытшкын куйлӧны кык учӧтик канму:Ватикан (визиррес 3,2 км кузяӧсь) даСан Марино (39 км).
Канкар Итальяын —Рома .
Ӧння мувывтор вылас ӧтувья канму лоис итальяннэзлӧн 1861 годӧ, кӧр быдӧс регионнэз ӧтлаасисӧ да аркмис Королевство Италья. Республика татчӧ лӧсьӧтӧмась 1946 восянь. Талун Итальяыс олӧӦтласа Европаын , пырӧШенген зонаӧ даЕврозонаӧ .
Италья нас медодз шуисӧ дзир Апенниннэзлісь лун-рытвыв торсӧ. Кысянь лоис этія нимыс, абу тӧдса. Мукӧдыс лыддьӧны, сія пӧ артмис важэллин кылын , кытӧн сійӧ позьӧ вежӧртны кыдз «Кукань му». Мӧдіккез шуӧны, татӧн пӧ овлӧма кӧркӧиталик увтыр, дак сы сьӧрті и нимтӧмась канмусӧ. Талун Итальяын оліссез шуӧны асьнысӧитальяно (у.л.итальяні ). Комиӧн ми гижамӧ мортсӧитальян (о -тӧг, мыля сія — вежласяна тор), а мусӧ —Италья , мыля итальяннэз самӧй сідз и шуӧны канмуныслісь нимсӧ, кӧть роччез гижӧны латыньын шуӧм сьӧрті —Италия .
Италья унажыксӧ куйлӧ Апеннин кӧджын, кӧдалӧн формаыс сапӧг кодь. Этія «сапӧгыс» 1200 км кузя.
Италья — керӧса ладор. Сы ойвылын куйлӧныАльпаэзлӧн ӧддьӧн вылын мусюррез, кӧдна вевттьӧмӧсь пырся лыммезӧн да визывтан йыӧн. Лыммезся улынжык куйлӧны керӧсвывся виж видззез. Быдӧс покаттэс гарйӧмӧсь пыдын оллезӧн. Ны кузя визывтӧны юэз, кӧдна аркмӧтӧны коськкез да борганнэз. Медкузь ю —По .
Ломбардия лажмытін — эта важся саридз курья, кӧда тыртӧма юэзісь бура шогмӧтан нюйтӧн. По юлӧн дельтаыс и ӧння кадӧ сё быдмӧ да дзескӧтӧ асыввывланьАдрия саридзсӧ . Кыкдас век бӧрлань самӧй эта саридз дорын сулаліс Адрия кар, а ӧні сія вадӧрсяняс сулалӧ 22 километра ылынаын.
По юся, этія саридзӧ усьӧны Эч ю да уна поснитик юоккез; этасянь сэтӧн аркмӧны сё вились виль непыдыніннэз, діэз да чукыляиннэз, кӧдна йӧрйӧны саридзсянь непыдын ваа курьяэз — лагунаэз. Сійӧн, мыля Ломбардия лажмытін гӧгӧртӧма куим ладорсянь керӧссэзӧн, сылӧн климатыс континентвывся; сыӧ оз вермӧ кокнита сюрны тӧввез, кӧдна пӧльтӧныАтлантика океансянь . Тӧлӧн сэтчин овлӧны не учӧт кӧдзыттэз (−10°-ӧдз), и муыс нешоча вевттисьӧ лымӧн, но сы туйӧ гожум овлӧ ӧддьӧн жар.
Доль быдӧс кӧджыс кузя кыссьӧныАпенниннэз . Ой-рытвылын,Генова курья дынын, Апенниннэз матына локтӧны саридз дорӧ да орӧны ны дынын ӧддьӧн ыджыт тшупӧттэзӧн, кольӧны токо векнитик вадӧр видз —Итальян ривьера , кытӧн пыр виж пуэзісь саддэзӧн уна сулалӧны дачаэзӧн посёлоккез да саридз курорттэз. Покаттэз кузя вылынжыка быдмӧны сора вӧррез да ольсассьӧны виж видззез.
МатынАрно ю йыв дынын Апенниннэзлӧн видыс швач вежсьӧ, сідз кыдз сэтӧн пондӧтчӧ шӧрӧт Италья аслас кӧс климатӧн.
Апенниннэз даТиррен саридз коласын куйлӧны мыса керӧсодззез, кӧдна пыр котӧртӧны Арно,Тибр да мӧдік юэз. Асланыс уссёэзын нія не ӧтік век сьӧрна аркмӧтісӧ нюра волькытіннэз —мареммаэз , кӧднаын поздісьӧ малярия; ӧні нія мымдакӧ косьтӧмӧсь. Мареммаэз да Апенниннэз коласын эмӧсь кусӧм вулканнэз; паськыт муэз ны гӧгӧр вевттьӧмӧсь вулкан пӧимӧн, кӧда пӧртчис бура шогмӧтан мусинӧ. Лунвыв Итальяын самӧйНаполи курья дорын эм ловья вулканВезувий . Січильяын —Этна ,Стромболи .
Везувий кратерись пыр петӧны дзирыт паррез, кӧдна шогмӧтӧны йыв дынас кымӧрок; кадісь кадӧ овлӧны быльнӧй шупкисьӧммез. Ыджыт шупкисьӧм вӧлі 1906 годӧ, эта дырни вулканыс чапкис тшына кымӧрсӧ вылынанас 13 километра; кымӧрыс гымаліс да вирдаліс. Везувий шупкис ӧддьӧн уна дзирдаммӧм бомбаэз, и сы конусын аркмисӧ виль кратеррез, кӧднаись пондісӧ петны лава визыввез, кӧдна дзирдаммӧмӧсь чочкомӧдз. Ӧтік биа визыв пондіс лэдзчыны покат кузя да сотіс кынымкӧ оланін; этія визыпыс вӧлі пасьтанас 4 километр. Везувий ойвыв покатын куим кар вӧлісӧ тыртӧмӧсь пӧимӧн да лапиллиӧн — поснит, ӧрек ыжда кынмӧм лава кусӧккезӧн.
Січилья даСардиння діэз — коляссэз сія кӧсінлӧн, кӧда одзжык ӧтлаӧтліс ЕвропасӧАфрикакӧт .
Муувт выннэз, мыйсянь эна му юкӧтас янсалісӧ, олӧны и ӧння кадӧ.
Эта йылісь баитӧны вулканнэзлӧн шупкисьӧммез, а сідзжӧ вына мувӧрӧммэз, кӧдна овлӧны омӧн лунвыв Итальяын, а ӧддьӧнжыксӧКалабрияын да Січильяын.
Лунвыв Итальяын климат, кытчӧ оз пырӧ токо Апенниннэзлӧн вылын мусюррез, субтропикын кодь: жар кӧс гожум да зэра ыркыт тӧв.
Енӧж сэтчин невна не пыр мича, нельки тӧвнас оз овлӧ туманнэз; кадісь кадӧ рытвывсянь мыччисьлӧны кымӧррез, кӧднаись мунӧ сливеня зэр, но эта недыр кежӧ — чожа енӧжыс мичамӧ, и бӧра бура югдӧтӧ шонді. Кӧдзыттэз кӧть и овлӧны, но неыджытӧсь, лымыс вевттьӧ токӧ керӧссэз, да и нійӧ недыр кежӧ. Этасянь сэтчин быдмӧны пыр виж пуэз да тэлляэз, кӧдна шусьӧны маккияэзӧн.
Регионнэз Итальяын Республика янсӧтчӧ 20 регион вылӧ:
Энія регионнэзісь вита (Сицилия, Сардиния, Трентино-Альто-Адидже, Валле-д’Аоста и Фриули-Венецья-Джулия) видзӧны тодильнӧй статус, м.ш. нылӧн ыджытжык автономия.
Регионнэз янсӧтчӧны провинцияэз вылӧ (быдсӧн Итальяын 110 провинция), кӧдна асьныс янсӧтчӧны коммунаэз вылӧ (коммунаэс 8101-а). Регионнэзлӧн эм асланыс парламенттэз (региональ советтэз) да веськӧтланнэз (джунтаэз).