Ыстанбұл (түр.İstanbul), ертедеВизантий, кейінненКонстантинополь —Түркияның аса іріқаласы, негізгі сауда, өнеркәсіп және мәдениет орталығы, елдің басты портты қаласы. Бір-бірімен көпірлер және туннельдер арқылы байланысып тұрған, оныЕуропалық (негізгі) жәнеАзиялық бөліктерге бөлетінБосфор бұғазының жағалауларында орналасқан. Ыстанбұл халық саны 15 миллион адам, бұл Түркия халқының 19%-ын құрайды[2].
Бірінші елді мекендердің іздері қаланың Азия жағында байқалған (Анадолы) және неолит дәуіріне тиесілі. ҚазіргіТопкапы сарайының маңайындағы алғашқы елді мекендер қола дәуіріне жатқызылуы мүмкін. Адамдардың ең алғашқы қоныстануы б.з.д. 6700 жылға жатқызылады.
Демалыс күндері Истикләл көшесіне шамамен 3 миллион адам келеді.
Ыстанбұл өз тарихының көп бөлігінде әлемнің ірі қалаларына кірді. Б.з.д 500 жылдары 400 000-нан 500 000-ға дейінгі халқы бар Константинополь әлемнің үлкен қаласы деген атаққа талас-тартыста өзінің ізашары Римді басып озды. XII ғасырға дейінБағдад, Чанъань, Кайфэн менМерв секілді басқа ірі қалалармен халықтың тығыз қоныстанғандығы бойынша бәсекелесіп келді. Одан кейін ол ешқашан әлемнің ең үлкен қаласы бола алған емес, бірақ 1500ж.-дан 1750ж.-ға дейінЛондон басып озғанша Еуропаның ірі қаласы болып қалды.
Түрік статистикалық институтының деректері бойынша, 2014 жылдың аяғында Ыстанбұл қаласының халқы 15 029 231 адамды құрады, бұл ел халқының 18,6% -ын құрады. Басқа мәліметтерге сәйкес, сол жылы қаланың тұрғындары 14 657 434 адамды құрады. Қалалық муниципалитеттің 97-98%-ы 2007 ж. 89%-бен және 1980 ж. 61%-бен салыстырғанда қаланың жетер шегінде еді. Қала тұрғындарының 64,9% -ы (2/3) еуропалық жағында және 35,1% -ы (1/3) Азия жағында тұрады. Ыстанбұл — Еуропаның ең үлкен қаласы, бірақ еуропалық бөлігі халық саны жөнінен Мәскеуден әлі де төмен. Халық саны бойынша қала Шанхай, Бейжің, Лагостан (Чунцинді қоспағанда) кейінгі 4-ші орынды иемденсе де, ол қалалық шекаралар бойынша бар болғаны 24-ші орында және қаланың шегі агломерацияға теңдей болғандықтан қалалық агломерация бойынша 18-ші орында. Бүгінде олМәскеумен бірге Еуропадағы ең ірі қалалық агломерациялардың бірі және Ыстанбұл халқының жыл сайынғы 3.45% өсуіЭкономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерінің жетпіс сегіздігінің ең үлкені.
ХХ ғасырдың екінші жартысында халық санының өсуі байқалды, қаланың халқы1945 жылдан 2000 жылға дейін он есе өсті. Халық санының өсуі қала шекараларын кеңейтуге байланысты, әсіресе, 1980 және 1985 жылдар аралығында халық саны шамамен екі есе өскен. ХХ және ХХІ ғасырлардағы елеулі өсім Түркияның шығыс аймақтарынан келген мигранттарға жұмыс табуға және жақсы өмір жағдайларын қалыптастыруға мүмкіндік болды. Жетi солтүстiк және шығыс провинциялардан шыққан қала тұрғындарының саны осы провинциялардың тұрғындарынан жоғары.Ыстанбұлдың жарты миллионнан астам тұрғыны Сивас пен Кастамону провинцияларынан тұрады. Ыстанбұл әлемде қабылданған босқындар саны бойынша әлемде (559 мың адам) бірінші орынды иеленіп, түрлі елдерден келген көптеген мигранттар қаласы болды. Онда қала тұрғындарының 28% ғана туылды. Еуропа жағалауының ең көп қоныстанған аудандары, әдетте, қала орталығының солтүстік-батысында, батысында және оңтүстік-батысында орналасқан; Азиялық жағынан ең көбі —Үскүдар.
Бұл мақаланы не бөлімді, мәтінінің грамматикасын, мәнерін, байланыстылығын, екпіндеуін не емлесін дұрыстау керек. Сізбұны өңдеп көмектесе аласыз.
Алғашқысы — түрік топониміне қатысты: İstanbul ([isˈtanbul] — иста́нбул, жергілікті айтылуы ɯsˈtanbul — ыста́нбул) араб және түрік дереккөздерінде кездеседі.Атауды қанағатты ғылыми бұны түсiндiру бар болмайды. Истанбул — бұл бұрынғы Константинополь болған. Оның шығу тегі туралы болжам бар, бірақ бұл болжамды қабылдауға дәлелдердің нақты еместігі мен бастапқы форманың шамалануы, сондай-ақ арадағы айырмашылықтар кедергі келтіреді. Бұрынғы атаулар: Византий, Жаңа Рим, Константинополь.
Ресми атауы: İstanbul (Ыстанбұл).
Ыстанбұлдың ғасырлар бойы әртүрлі атаулары болған. Бұл қала атаулары кент тарихының әртүрлі кезеңдеріне байланысты. Тарихи кезеңдерге орай олВизантия, Августа Антонина, Нова Рома, Константинополис, Константиния, Исламбол және Истанбул деп аталған. Бұдан бөлек, моңғолдар — Чакдурян, поляктар — Канатория, чехтер — Айлана, мажарлар — Визендувар деп атаған.[3].
Тарих бойы Ыстанбұл кентіне аз уақыт ішінде көптеген атаулар берілген, түркілер тарапынан ортақ қабылданған және бүгінде қолданылатын Ыстанбұл болатын. Бұл атау «eis tin polin» (гр.εις την πόλιν) сөз тіркестерінен келген деп саналады[4]. Бұл тіркес грекшеден аударғанда «шаһарда», «шаһардың ішінде», «шаһардың іші» мағынасына келеді[4]. Сондай-ақ халық арасында «н» үнді дыбыс болғандықтан, «п» дыбысы «б» дыбысына ауысқандығы айтылады[4]. Бұл мағынадағы Истанбул сөзінің тегі көптеген дереккөздерінде көрсетіледі. Б.з. 2-ші жүзжылдығынан армян дереккөздерінде Станбол не Стинбол формасында шаһар аты аталады, түрікшеге бұл осы тілден енген сөз болуы мүмкін[5]. Халук Тарканның зерттеулері бойынша "ыстанбұл" сөзінің арғы тегі грек немесе армянша емес, түрікше болған, және "astan bolıq" дегеннен шыққан. Бұл ескі түрікшеде "кеңістік", "Тәңір қаласы" деген келеді. Түбірі ретіндеAs/qan (Тәңір қаласында тұрушы) сол заманда өсіп өнген Астан деген адам болған және хеттин тіліне стан деп енген. "Bolıq" cөзі кент дегенді білдіреді және бұл мағына бүгінгі күнде Болу, Гелиболу, Хайраболу, Ынеболу, Ниыболу, Сафраболу және Тиреболу сияқты мысалдарын келтірген болады. Бұл екі сөз "Astan-bolıq" бізге "аспан қаласы" деген мағына береді[6]. Осман заманында қолданылған аттар әр түрлі болғанымен орталық шаһар сөзі бүкіл ел аумағында өзгермеген. Осман империясы заманынан Ыстанбұл қаласына мұраға қалған жоғарғы әкімшілік басқармасы орналасқан қала, сол заманнан солай аталып келе жатыр. Рим басқыншылығы астында болған қаланың провинциясы Тракия, ол Битинияның Анадолы жағы болған[7].
Византий (грекше:Βυζάντιον,латынша:Byzantium), Ыстанбұлдың белгілі алғашқы атауы. Б.з.д 667 жылыЕжелгі Грекиядағы Мегара шаһарынан орын тепкендорилікгректер бүгінгі күнгі Ыстанбұл орнындағы бекіністің негізін қалаған және жаңа бекініске Визас немесе Византтың (грекше: Βύζας немесе Βύζαντας) патшасының құрметінеByzantion атауын берген[8][9].
Біздің заманымыздың 1 жүзжылдығына дейін аталған,Byzantium, шынайы атауыByzantionРимдіктер басып кірген соң олардың тарапынан латындандырылды.
Аугуста Антонина, 3 жүзінші жылдың басындаРим императоры Септимус Северустың ұлы Антониус (кейінгі Рим императорыКаракалла) құрметіне қала атауы қысқа уақытқа аталды.[10]
330 жылы Рим императорыКонстантин I тарапынан Рим империясының астанасын болып жарияланған соң, қалаға латынша«Жаңа Рим» деген мағына беретінНова Рома (грекше:Νέα Ρώμη, Nea Roma) атын қойды және бұл атты қанша көтермелеуге тырысқанымен бұл атау аса қабылдана қоймады.[11]
Ыстанбұлдың еуропалық бөлігі азиялық бөлігімен Босфор көпірі арқылы (ұзындығы 1560 м) және паромдармен байланысады. Ыстанбұл мемлекеттің ең ірі сауда-қаржы, өнеркәсіп, мәдени және ғылыми орталығы. Елдің өнеркәсіп өнімінің 60%-ын береді. Мұнда машина жасау, химия, цемент, дәмді тағамдар, жеңіл (тоқыма, аяқ киім, тігін), жиһаз, қағаз, әйнек өнеркәсібі жақсы дамыған.
Қалада 3 университет, экономика және сауда академиясы, мәнерлі өнер және кескіндеме, археологиялық музей, қышқалдары музейі, муниципалдық музей және т.б. бар.
Қала алғашында (330 – 1453) Рим императоры Константиннің құрметіне "Константинополь" деп аталды. 395 – 1453 жылы Византия мемлекетінің, 1453 – 1918 жылы Осман сұлтандығының, 1918 – 1923 жылы Түркияның астанасы болды.
Ыстанбұлда көне ескерткіштер өте көп. Олар үш дәуір сәулет ескерткіштерінен тұрады. Византия кезеңінен қалған император сарайлары мен ғибадатханалары, қасиетті Ирина, Айя София музей ғимараты (іргетасы 325 жылы қаланған), қасиетті Килисе – Димаси (XI ғасырдың 2-жартысы) шіркеуі сақталған.
Сонымен қатар ортағасырлық түрік өнерінен Анадолухисары, Румелихисары (1452), Едикуле (1457) қамалдары; Шахзаде (1548), Фатих – Исами, Баязит, Сулеймание (1550 – 1557), Енисали, Ахмадие (Көгілдір мешіт, 1609 – 1617) мешіттері сақталған. Қазір музей саналатын Топқапы сұлтанның кешен-сарайы (XV – XIX ғасырлар), т.б. көптеген кесенелер мен фонтандар қала сәулетінің құрамдас бөлігі болып табылады.
XVIII ғасырдан Ыстанбұл сәулетіне Батыс Еуропа стилі ене бастады. Қазіргі заманғы ірі қоғамдық ғимараттар да бой көтерді. Қаладағы тарихи орындарды біріктіретін Ататүрік атындағы мәдени орталық, т.б. мәдени, денсаулық мекемелері бар.
Ыстанбұл субтропиялық ауа райының аймағының шетiнде орналасады, дегенмен сонымен бiрге солтүстiктен ызғырықтарының ықпалы бар болады. +3 аралығында температура Ыстанбұлда қыстыгүнi орташа және 9 C. Қыс салқын және дымқыл. Ыстанбұлдағы температураның төменгi жұқа тақтайшасы егдеге төменде 0 C орташа 21 күндерi жидиды. Әрбiр дерлiк қар қыстыгүнi түсiп қалады. Ауа райы бойынша жазғытұрым және күз жағымды жұмсақ, бiрақ бейiм қатты температура айырымдарына. Ыстанбұлда жазды күнi салыстырмалы ыстық, орташа температура 19 C 28 C ке, биiк ауа ылғалдылықтың мерзiмдерiнде болады. Қаладағы қақтама дегенмен сирек болады, және температураға өте сирек 35 C және одан жоғары жетедi. Тұнбалардың 850 мм, 123 жаңбырлы күндерге жуық шамамен дәл келетiн жауындардың түрiнде жылда орташа түсiп қалады.Қала егде, жазды 2000 сағаты күн болады. Жылдық орта мөлшердегi салыстырмалы ылғалдық әрдайым биiк, орташа 71 шамасында,
Ыстанбұлдың дамыған әртараптандырылған саласы бар. Экономика негізінен машина жасау, соның ішінде кеме жасау, химия, цемент, тамақ, жарық, баспа,электрлік, ағаш өңдеу, қағаз және шыны өнеркәсібі, сауда және туризмге негізделген. Сонымен қатар, зәйтүн майы, темекі, көлік құралдары, электроника және т.б. Экономиканың негізінен жоғары қосылған құны жоғары тауарлар өндіретініне қарамастан, көптеген аз құны қосылған тауарлар белсенді түрде шығарылып, одан да көп көрінеді. Бұл кәдесыйлар, түрік тәттілері, орташа сапалы киім, ұлттық костюмдер және тағы басқалар. Жалпы қалалық ЖІӨ-нің 26%-ы ғана болса да, олардың 80%-ы экспортқа тиесілі.[12]
Ыстанбұл қор биржасы — бұрынғы Ыстанбұл Алтын Биржасы мен ТүрікМердігер Биржасын біріктіретін жалғыз қор биржасы, елдің негізгі банктеріне, шетелдік сақтандыру компанияларына және агенттіктеріне негізделген.[13] Ескі биржа Осман империясы кезінде, 1866-шы жылы құрылған. Ескі айырбастау1866-шы жылы Осман империясының күндерінде құрылды. XIX және XX ғасырдың басында, Галатада орналасқан Банкалар көшесі (Банковая көшесі) бүкіл Осман империясының қаржы орталығы болды,[14] мұнда Түркиядағы алғашқы биржа орналасқан. 1990-шы жылдарға дейін Түрік банктерінің басым бөлігі Левент және Маслак облыстарында (ағылшын тілінде) заманауи биік ғимараттарға көшкен кезде,[15] көшелер елдегі ең маңызды қаржылық орталық болып қала берді 1995-ші жылы Ыстанбұл қор биржасы қазіргі ғимаратына көшті Сарыер Бүгінгі күні Ыстанбұлда тағы бір ірі бизнес орталығы —Аташехир салынды.[16]
↑History of the Bank. The Ottoman Bank Archives and Research Centre. Басты дереккөзіненмұрағатталған 13 сәуір 2012.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 28 наурыз 2012.
.jpg)
