Географиялық орны, табиғат жағдайы. Түркия дүниенің екі бөлігінде орналасқан мемлекет. Жерінің 97 % -ы Азияда, ал 3 %-ы Еуропада жатыр. Батысы мен шығысы 1600 км-ге, солтүстігі мен оңтүстігі 550 км-ге созылған. Жағалауын солтүстігіндеҚара теңіз, батысындаЭгей теңізі, оңтүстігіндеЖерорта теңізі сулары шайып жатыр. Жағрафиялық орнының ерекшелігі - Еуропа мен Азия құрлықтарының тоғысқан жерінде орналасқандығы. Босфор бұғазы үстінде салынған көпір Азия мен Еуропа құрлықтарын жалғастырып тұр. Көпір 1973 жылы қазан айының 30-ында Түркия Республикасының 50 жылдық құрметіне ашылған. Ұзындығы 1074 м, биіктігі 64 м. Оның құрылысында түріктермен қатар ағылшындар, немістер, жапондықтар еңбек етті. Қазір бұл көпір жаңа Түркияның нышаны сияқты.
Босфор, Дарданелл бұғаздары мен Мәрмәр теңізі халықаралық маңызы бар су жолдары. Босфор, Дарданелл бұғаздары тек Азия мен Еуропа арасындағы шекара емес, сонымен қатар Қара теңізді Дүниежүзілік мұхитпен жалғастырып жатқан су жолы жүйесі. Түркияның «Анадолы» деп аталатын бөлігі Кіші Азия түбегінде, қалған бөлігі Еуропаның Балқан түбегінде орналасқан. Босфор бұғазының жарлауытты жағалауларында Түркияның үлкен ірі портты қаласыЫстамбұл орналасқан.
Түркияның құрлықтағы шекарасының ұзындығы 618 км, шығысында Армения, Грузия, Әзірбайжан, Иранмен оңтүстігінде Ирак, Сириямен, батысында Грекия, Болгариямен, солтүстігінде Қара теңіз арқылы Румыния, Украина, Ресей Федерациясымен шектеседі.
Жер бедері
Түркияның Еуропадағы Шығыс Фракия немесе Румеслей деп аталатын бөлігі биіктігі 1000 м-дей үстіртті төбелі болып келеді. Азия бөлігін (Кіші азия немесе Анадолы) түгелдей Кіші азия таулы қыраты алып жатыр. Елде ойпатты жерлер аз, тек теңіз жағалаулары мен өзен атырауларында онша үлкен емес жерлерді қамтиды. Қара теңіз жағалауына қатарласа ұзындығы 1000 км-ге созылған Понти таулары алып жатыр. Понти тауларының орташа биіктігі 2500 м., шығысындағы Качкар тауының биіктігі 3931 м. жартасты болып келетін альпілік шатқал тармақтарын асып өтетін тау аңғарларының болмауы елді мекендердің қарым-қатынасын қиындатады.
Түркияның оңтүстігінде Жерорта теңізі жағалауындаТавр күрделі тау жотасы орналасқан. Тавр таулары Батыс, Орталық және Шығыс Тавр жоталары болып бөлінеді.
БатысТавр таулары.Анталия бұғазы мен ойпатын доға тәрізді қоршап жатыр. Ең биік жері Бедағ (3086 м.) тауы. Тау жоталары арасында тұщы көлдерден Бейшехир, Эгридир, Сугла, ал тұзды көлдерден Аджиғөл, Ақшекер бар.
Орталық Тавр тау жоталары Батыс Тавр тауларына қарағанда жер бедері альпілік және биік болып келеді. Көптеген тау жоталарының биіктігі 3000 м-ден биік батысында Жерорта теңізіне жарасты болып құлай енеді. Мерсин тауының оңтүстігінде Адана аллювиальды ойпаты орналасқан.
Шығыс Тавр. Тау жоталары Мұрат өзені менВан көлінен Шығыс шекараға дейінгі аралықта жатыр. Осы аралықта Джило тау торабының биіктігі 4168 м. Тау жоталары Фыратт және Джиле өзендерінің аңғарымен тілімделген. Шығыс Таврдан оңтүстікке қарай кең алқапты Диярбақыр қазаншұңқыры алып жатыр. Шығыс Анадолының табиғаты әсем, теңіз деңгейінен 1720 м биіктікте Ван көлі орналасқан.
Елдің солтүстік шығысында Армения Республикасымен шекаралас ауданда Түркия Республикасының ең биік шыңы Үлкен Ағры тауы орналасқан. Ол сөнген жанартау, оның биіктігі 5165 м. Үлкен Ағры тауының қасында тағы бір сөнген жанартау Кіші Арғы 3925 м. орналасқан. Түркия аумағының көп жер бөлігі сейсмикалық аймаққа жатады. Эгей теңізі аумағы мен елдің шығысында жер сілкінулер жиі болып тұрады.
Түрік территориясының максималды ұзындығы батыстан шығысқа қарай 1600 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 600 км. Оны үш жағынан теңіздер шайып жатыр: солтүстігінде – Қара теңіз, батысында – Эгей теңізі, оңтүстігінде – Жерорта теңізі. Түркияның еуропалық және азиялық бөліктері бір-бірінен Қара теңізден Эгейге теңіз жолын құрайтын және Мәрмәр теңізін, Босфор мен Дарданеллді қамтитын су жүйесі арқылы бөлінген. Босфор мен Алтын мүйіздің оңтүстік бөлігінде (Мармара теңізі) әлемдегі ең әдемі қалалардың бірі және Түркияның ең көп халқы бар қала - Ыстамбұл (бұрынғы Константинополь) орналасқан.
Пайдалы қазбалары
Түркия жерінде 100-ден астам түрлі пайдалы қазбалар кездеседі. Олар: хром, мұнай, тас көмір және т.б. Елде темір, қорғасын, мырыш, сынап кендері көп. Тұз көлінде көп тұз өндіріледі.
Әлемдегі сынап қорының 25 пайызы Түркияға тиесілі.
Климаты
Түркия — Континентік климат белдеуінде орналасқан тау елі. Ел орталығында климат шұғыл-континенттік. Қыста суық болады, ал жазда ыстық. Тек қана теңіз жағалауында климат Субтропикалық болады. Жерорта мен Эгей теңіздерінде ауа райы өте ыстық болады. Осы аумақты Жерортатеңіздік климат белдеуі алып жатыр. Жаздын орташа температурасы + 29-31 С° құрайды. Қыста жауын-шашын көп жауады. Ауа температурасы +15 С°. Ашық күн болмайды. Ауасы салқын болуы мүмкін. Қар өте сирек жауады. Жерорта теңізі жағалауында орташа температура +18 С°. Эгей теңізінде ауа-райы салқын тек қана қыс айларында болады. Жазда өте ыстық. Орташа ылғалдылық 60% құрайды. Қара теңізде климат қоныржай-теңіздік. Мұнда көп жауын-шашын болады. Жазда ашық күн көп болады, ал қыста жиі-жиі жауын-шашын жауады. Оңтүстiк-шығысты Тропикалық климат белдеуі алып жатыр. Мұнда жауын-шашын өте аз жауады және жыл бойы ыстық болады.
Түркия аумағында ірілі-ұсақты көп өзен бар. Олардың ішінде бір ғана өзеннің (Қызылырмақұзындығы 1000 км-ден асады. Басқа өзендер:Ефрат,Сакария, Мұрат, Қарасу, Тигр).
Түркияда көлдер және бөгеттердiң жиыны орналасқан. Елдiң 11% аумағын көл және батпақтар алып жатыр. Бұл көлдердiң көпшiлiгi Мәрмәр және Жерорта теңiздері, Орталық және Шығыс Анадолы өлкелерінде жайғасқан. Ірі көлдері Ван (ұзындығы 119 км, аумағы 3755 ш.ш.), Тұз (80км, 1665 ш.ш.), Эгридир (50км, 482 ш.ш.), Бейшехир (45км,650 ш.ш.) және т. б.
Өсімдіктері мен жануарлары
Түркияда өсімдіктердің 6 700 түрі бар. Үштен екі түрі тек қана осы жерде өседі. Қара теңіз жағасында қалың орман өсіп тұр. Осы жерде Армян емені, сәнді үйеңкі және шамшат өседі. Жерорта теңіз жағасында бұта көп және жерортатеңіздік қарағайлар өседі. Ал грек жаңғағы, бадам және емен сирек кездеседі. Эгей теңізі жағалауында мәңгі жасыл ағаштар өсіп тұр. Орталығында құрғақшылыққа төзімді бұталар мен ағаштар бар.
Елде жануарлардың көп түрі бар. Тау ормандарында марал, кербұғы, елік, жабайы шошқа, қабылан мен аюлар кездеседі. Далада бауырымен жорғалаушылар тіршілік етеді.
Бірақ та Ирак, Иран, Сирия, Палестина, Кіші Азияны қамтығанСелжұқ империясы біраздан кейін бірнеше бөлікке бөлінді. Оның Кіші Азиядағы бөлігі өзін Конья сұлтандығы деп жариялады, оның астанасы Конья (бұрынғы Иконий) қаласында болды.Крестшілердің жорықтарына, Кіші Азия мен Қиыр Шығыстың корольдіктеріне (Антиохия, Кіші Әрменстан, т.б.) тойтарыс бере алған Конья сұлтандығын 1318 жылда Хулагу хандығы құлатты.
Соған дейін, XII ғасырдың басында,Шыңғысханның және оның ұрпақтарының шабуылдарынан құтылып, Хорасаннан, Сырдария жағасынан Сүлеймен шахтың басшылығымен оғыздардан тарағанқайы тайпасы Арменияға, одан кейін, оның баласы Ертұғырыл бейдің кезінде Кіші Азияға көшіп кетті де, Конья сұлтаныАла-ад-дин Кейқубат Византиямен соғыста көмектесті, сондықтан ол оғыз қайыларына Ангора(Анкара) мен Брусса (Бурса) қалаларының арасындағы жерлерді берді.
Ертұғырылдың баласы Осман бей Византиямен күресте оның Кіші Азиядағы көптеген жерлерін тартып алды. Содан кейін, 1299 жылы Осман Конья сұлтандығынан тәуелсіздігін жариялап,Осман империясын құрды.
Босфор бұғазы үстінде салынған көпір Азия мен Еуропа материктерін жалғастырып тұр. Көпір 1973 жылы қазан айының 30-да Түркия Республикасының 50 жылдық құрметіне ашылған. Ұзындығы 1074 м, биіктігі 64 м. Оның құрылысында түріктермен қатар ағылшындар, немістер, жапондықтар еңбек етті.
Босфор бұғазының жарлауытты жағалауларында Түркияның үлкен ірі портты қаласы Ыстамбұл орналасқан. Ертеде Ыстамбұл Шығыс Рим империясының (Византияның) елордасы болған. Қала ол кездеКонстантинополь деп аталатын, 1453 жылы қаланы түріктер басып алып, жаңаданЫстамбұл деп атаған. ГенералМұстафа Кемал Ататүріктің басқаруымен түрік халқының ұлт – азаттық көтерілісі нәтижесінде (1918 – 1923 ж.) 1923 жылы қазанның 29-да Түркия Республикасы құрылып, Түркия Республикасының тұңғыш президенті болыпМұстафа Кемал Ататүрік сайланды.
1923-2018 жылдар аралығында Түркия парламенттік өкілетті демократиялы ел болды.Президенттік жүйе 2017 жылы референдумда қабылданды; жаңа жүйе 2018 жылы өтетін президенттік сайлаудан бастап күшіне енді және президенткеатқарушы билікке толық бақылау береді, соның ішінде жарлықтар шығару, өзінің кабинетін тағайындау, бюджет құру, Парламентті тарату, мерзімінен бұрын сайлау тағайындау, шенеуніктер мен соттарды тағайындау. Премьер-министрдің лауазымы жойылып, оның өкілеттіктері (Министрлер Кабинетінің өкілеттіктерімен бірге) президентке берілді, ол мемлекет басшысы болып табылады және тікелей сайлау арқылы бес жылға сайланады. Режеп Тайып Ердоған — тікелей дауыс беру арқылы сайланған тұңғыш президент. Түркия Конституциясы елдің құқықтық базасын реттейді. Онда Мемлекеттік басқарудың негізгі қағидаттары баяндалады және Түркия біртұтас орталықтандырылған мемлекет ретінде жарияланады.
Атқарушы билікті президент жүзеге асырады, ал заң шығарушы билік Түркияның Ұлы Ұлттық жиналысы деп аталатын бір палаталы парламентке тиесілі. Сот билігі номиналды түрде атқарушы және заң шығарушы билікке тәуелсіз, бірақ 2007, 2010 және 2017 жылдардағы референдумдардан кейін күшіне енген конституциялық өзгерістер Президент пен билеуші партияғасудьялар менпрокурорларды тағайындау немесе қызметінен босату туралы кең өкілеттіктер берді. Конституциялық сотқа заңдар мен жарлықтардың Конституцияға сәйкестігі туралы шешім қабылдау тапсырылды. Мемлекеттік Кеңес әкімшілік істер бойынша соңғы сатыдағы трибунал, ал басқалары үшін Жоғарғы апелляциялық сот.
Екі жыныстың да жалпыға бірдейсайлау құқығы бүкіл Түркияда 1933 жылдан бастап және көптеген елдерден бұрын қолданылып келеді және 18 жасқа толған әрбір түрік азаматы дауыс беруге құқылы. Партиялық тізім бойынша 85 сайлау округінен пропорционалды өкілдік жүйесі бойынша төрт жылға сайланатын 600 парламент мүшелері бар. Конституциялық Сот антисекулярлық немесесепаратистік деп санайтын саяси партияларды мемлекеттік қаржыландырудан айыруы немесе олардың өмір сүруіне мүлде тыйым сала алады. Сайлау шегі — дауыстардың он пайызын құрайды.
Ататүрік реформаларының жақтаушыларыисламшылдардан ерекшеленетінкемалистер деп аталады, олар діннің заң шығарудағы, білім берудегі және қоғамдық өмірдегі рөліне қатысты екі түрлі пікірді білдіреді. Кемалистік көзқарас мемлекеттің экономикаға, білімге және басқа да мемлекеттік қызметтерге араласу қажеттілігін сақтай отырып, зайырлыконституциясы және батыстық мәдениеті бардемократия нысанын қолдайды. 1923 жылыреспублика ретінде құрылғаннан бері Түркиязайырлылықтың күшті дәстүрін қалыптастырды. Алайда, 1980-ші жылдардан бастап табыстардың теңсіздігі және таптардың айырмашылығы сияқты мәселелер исламизмнің пайда болуына алып келді, бұл қозғалыс үкіметтің саясатындағы дін үшін үлкен рөлді қолдайды және теория жүзінде билік, қауымдық ынтымақтастық және әлеуметтік әділеттілік міндеттерін қолдайды; дегенмен, іс жүзінде туындаған нәрсеге жиі дау туындайды. Режеп Тайып Ердоған мен АКП кезіндегі Түркия барған сайынавторитарлы ел ретінде сипатталады.
Заң
Ыстамбұл Чағлаян әділет сарайы — Стамбулдың Шишли ауданындағы сот ғимараты.
Түркияның сот жүйесі континенталды Еуропа жүйесімен толығымен біріктірілген. Мысалы, Түркияның Азаматтық кодексі негізінен Швейцарияның Азаматтық кодексі мен міндеттемелер кодексінің және Германияның Сауда кодексінің элементтерін қосу арқылы өзгертілді. Әкімшілік кодекстің француздық, ал Қылмыстық кодекстің итальяндық аналогымен ұқсастықтары бар.[5]
Түркия билікті бөлу принципін қабылдады. Осы қағидаға сәйкес, сот билігін түрік ұлтының атынан тәуелсіз соттар жүзеге асырады. Соттардың тәуелсіздігі мен ұйымдастырылуы, судьялар мен прокурорлардың қызмет ету мерзімінің қауіпсіздігі, судьялар мен прокурорлардың кәсібі, судьялар мен мемлекеттік айыптаушылардың, әскери соттардың және олардың ұйымдарының қадағалауы, жоғары соттардың өкілеттіктері мен міндеттері Түркия Конституциясымен реттеледі.[6]
Түркия Конституциясының 142-бабына сәйкес соттардың ұйымдастырылуы, міндеттері мен юрисдикциясы, олардың функциялары мен сот процедуралары заңмен реттеледі. Жоғарыда аталған түрік конституциясы мен онымен байланысты заңдарға сәйкес Түркиядағы сот жүйесін үш негізгі санат бойынша жіктеуге болады: сот, әкімшілік сот және әскери сот. Әр санатқа бірінші сатыдағы соттар мен жоғары соттар кіреді. Сонымен қатар, Юрисдикциялық даулар соты бір сот жүйесінің құзырына жататын дәрежеге жатқызуға болмайтын істер бойынша шешім шығарады.[6]
Түркиядағы құқық қорғау қызметін бірнеше департаменттер (мысалы, Бас қауіпсіздік басқармасы және Жандармерия бас қолбасшылығы) және мекемелер жүзеге асырады, олардың барлығыТүркия президентінің немесе көбіне Ішкі істер министрінің басшылығымен әрекет етеді. Әділет министрлігі жариялаған сандарға сәйкес 2008 жылдың қараша айындағы түрік түрмелерінде 100000 адам бар, бұл 2000 жылдан екі есеге өскен.[7]
AKP мен Ердоған басқарған жылдары, атап айтқанда 2013 жылдан бастап, судьялар мен прокурорларды жоғарылатуға және олардың қоғамдық парызды орындауға саяси араласуына байланысты түрік сот жүйесінің тәуелсіздігі мен тұтастығына Түркияда және одан тыс жерлерде институттар, парламентшілер мен журналистер күмән туғызатын болды.[8][9][10][11] Түркияның Еуропалық Комиссиясының 2015 жылғы баяндамасында "сот жүйесінің тәуелсіздігі мен биліктің бөліну принципін құрметтеу бұзылып, судьялар мен прокурорлар қатты саяси қысымға ұшырады" делінген.[8]
Шетелдік қатынастар
1950 жылы Еуропа Кеңесінің алғашқы мүшелерінің бірі болғаннан кейін, Түркия 1963 жылы ЕЭК-нің қауымдастырылған мүшесі болды, 1995 жылы ЕО Кеден одағына кірді және 2005 жылыЕуропалық Одақпен толық мүшелік келіссөздерін бастады.
Дәстүрлі батыстық бағытына сәйкес Еуропамен қарым-қатынас әрдайым түрік сыртқы саясатының орталық бөлігі болды. Түркия 1950 жылы Еуропа Кеңесінің алғашқы мүшелерінің бірі болды, 1959 жылы ЕЭК қауымдастық мүшелігіне (Еуропалық Одақтың негізін қалаушы) қатысуға өтініш берді және 1963 жылы қауымдастырылған мүше болды. Онжылдықтардағы саяси келіссөздерден кейін Түркия толық мүшелікке өтініш білдірді ЕЭК 1987 ж.,Батыс Еуропалық Одақтың қауымдастырылған мүшесі болды, 1992 ж. ЕО Кедендік одағына кірді және ЕО-мен 2005 ж. бастап ресми түрде қосылу туралы келіссөздер жүргізді. Түркияның кипрлық даудаСолтүстік Кипрды қолдауы Түркияның ЕО-мен қарым-қатынасын қиындатады және елдің ЕО-ға кіруге өтінімі үшін басты кедергі болып қалады.
Түркияның сыртқы саясатының басқа анықтаушы аспектісі елдің АҚШ-пен бұрыннан келе жатқан стратегиялық одақтастығы болды. 1947 жылғыТрумэн доктринасы Американыңқырғи қабақ соғысы кезінде Түркия мен Грекияның қауіпсіздігіне кепілдік беру ниетін тұжырымдап, нәтижесінде АҚШ-тың ауқымды әскери және экономикалық қолдауы болды. 1948 жылы екі ел де Еуропа экономикасын қалпына келтіру бойыншаМаршалл жоспарына жәнеЕЭЫДҰ-ға енгізілді. Қырғи қабақ соғыс кезінде Кеңес Одағы тарапынан туындаған ортақ қауіп Түркияның 1952 жылы НАТО-ға мүшелігіне әкеліп, АҚШ-пен тығыз екіжақты қатынастарды қамтамасыз етті. Кейіннен Түркия Америка Құрама Штаттарының саяси, экономикалық және дипломатиялық қолдауынан, оның ішінде Еуропалық Одаққа кіру сияқты маңызды мәселелерден пайда көрді. Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейін Түркияның геостратегиялық маңызыТаяу Шығысқа,Кавказға жәнеБалқан түбегіне жақын болуға бағытталды.
Түрік қарулы күштері жалпы алғандаNATO-дағы АҚШ-тың Қарулы Күштерінен кейінгі екінші үлкен әскери күш болып табылады. Түркия бұл одаққа 1952 жылы қосылды.[12]
1991 жылы Түркия ортақ мәдени және тілдік мұрамен бөлісетін Кеңес Одағыныңтүркі мемлекеттерінің тәуелсіздігі Түркияға өзінің экономикалық және саяси қатынастарынОрталық Азияға тереңдетуге мүмкіндік берді, бұлӘзірбайжандағыБакуден ТүркиядағыДжейхан портына мұнай мен табиғи газдың миллиардтаған долларлық құбырын салуды аяқтауға мүмкіндік берді. Баку-Тбилиси-Джейхан құбыры Түркияның Каспий теңізі бассейнінен Еуропаға дейінгі энергетикалық құбырға айналу жөніндегі сыртқы саяси стратегиясының бір бөлігі болып табылады. Алайда 1993 жылы Түркия Бірінші Таулы Қарабақ соғысы кезінде Әзірбайжанға (Кавказ аймағындағы түркі мемлекеті) қолдау көрсетіп,Армениямен өзінің құрлықтағы шекарасын жауып тастады және ол жабық күйінде қалып отыр. Армения өз кезегінде 2020 жылы Таулы Қарабақ соғыстан кейін Түркияға сауда санкцияларын енгізді. 2020 жылдың 31 желтоқсанынан бастап Түркияның қақтығыста Әзірбайжанды қолдауы салдарынан Түркиядан импорттауға тыйым салынды.
AKP үкіметі кезінде Түркияның ықпалы Таяу Шығыстың бұрынғы Осман территорияларында және Балқанда "стратегиялық тереңдік" доктринасына негізделген (Ахмет Давутоғлу Түркияның аймақтық сыртқы саясат мәселелеріне көбірек қатысуын анықтау үшін ұсынған терминология),неоосманизм деп те аталады. 2010 жылғы желтоқсандағыАраб көктемінен кейін AKP үкіметінің зардап шеккен елдердегі кейбір саяси оппозициялық топтарды қолдау жөніндегі таңдауы кейбір араб мемлекеттерімен шиеленіске әкелді, мысалы,Сирияда азаматтық соғыс басталғаннан бері Түркиямен көршілес Сирия және президентМұхаммед Мурси биліктен тайдырылғаннан кейінгіЕгипет.
2015 жылы G20 саммиті Түркияның Анталия қаласында өтті,ЭЫДҰ-ның құрылтайшысы (1961) жәнеG20 (1999).
2021 жылы Түркияның Сирияда да, Египетте де елшісі жоқ.[13] 2010 жылы Газадағы флотилия шабуылынан кейінИзраильмен дипломатиялық қатынастар үзілді, бірақ 2016 жылдың маусымында келісім жасалғаннан кейін қалыпқа келтірілді.[14] Бұл саяси алауыздықтар жақында байтабиғи газ кен орындары табылғанШығыс Жерорта теңізінде бірнеше одақтастарымен Түркияны қалдырды;[15][16] бұрынғы сыртқы істер министрі (кейін премьер-министр) Ахмет Давутоғлұ өзінің «көршілермен нөлдік проблемалар»[17][18] сыртқы саясат доктринасында қойған бастапқы мақсаттарынан күрт айырмашылығы бар.[19] 2015 жылы Түркия,Сауд Арабиясы менКатар Сирия президентіБашар әл-Асадқа қарсы «стратегиялық одақ» құрды.[20] Алайда 2016 жылы Ресеймен жақындағаннан кейін Түркия Сириядағы қақтығысты шешуге қатысты ұстанымын қайта қарады.[21][22][23] 2018 жылдың қаңтарында түрік әскерилері мен Түркия қолдаушы күштер, соның ішінде Еркін Сирия армиясы мен Ахрар аш-Шам,[24] Сирияға АҚШ-тың қолдауындағы YPG-ді Африн анклавынан ығыстыруға бағытталған интервенцияны бастады.[25][26] 2020 жылы Түркия ГНА-ның өтініші бойынша Ливияға ашық түрде араласты.[27] ТүркияныңГрекиямен жәнеКипрмен теңіз шекаралары және Жерорта теңізінің шығысында бұрғылау құқығы туралы талас бар.[28][29] ТүркияЛивиядағыТриполиде орналасқан Ұлттық келісім үкіметін (GNA) мойындайды және қолдайды, оны 2014 жылдан бері азаматтық соғысқа ұшырады.
TAI Anka — бұл Түрік аэроғарыш өнеркәсібі жасаған ұшқышсыз ұшу аппараттарының тобы.
Түрік қарулы күштері құрлық, әскери-теңіз күштері мен әскери-әуе күштерінен тұрады. Жандармерия мен жағалау күзеті ішкі істер органдарының бөлігі ретінде бейбіт уақытта жұмыс істейді, дегенмен олар соғыс уақытында сәйкесінше Армия мен Әскери-теңіз күштерінің қолбасшылығына бағынады, бұл кезде олар ішкі құқық қорғау және әскери функцияларға ие.[30] Бас штабтың бастығын Президент тағайындайды. Министрлер кеңесі Парламент алдында ұлттық қауіпсіздік және қарулы күштердің елді қорғауға лайықты дайындығы мәселелеріне жауап береді. Алайда, соғыс жариялау және түрік қарулы күштерін шетелдерге орналастыру немесе шетелдік қарулы күштердің Түркияда орналасуына рұқсат беру тек парламентте.
TCG Anadolu (L-400) амфибиялық шабуыл кемесі (LHD және V/STOLәуе кемесі)Ыстанбұлдағы Седеф кеме жасау зауытында. Қазір Түркия әскери-теңіз күштері TCG Trakya деп аталатын егіз кеменің құрылысын жоспарлап отыр.[31][32]
Түркияның жыл сайынғы ер азаматы, әйтпесе әскери қызметке құқығы жоқ, білімі мен жұмыс орнына байланысты үш аптадан бір жылға дейінгі мерзім ішінде қарулы күштерде қызмет етуге міндетті. Түркия ар-ожданға байланысты әскери қызметтен бас тартуды мойындамайды және әскери қызметке азаматтық балама ұсынбайды.
Түркия НАТО-дағы ең үлкен әскери күшке АҚШ-тың Қарулы Күштерінен кейінгі екінші орында тұр, ол НАТО-ның 2011 жылғы бағалауы бойынша шамамен 495000 орналастырылатын күшке ие. Түркия —Бельгия,Германия,Италия жәнеНидерландпен бірге одақтастықтың ядролық бөлісу саясатының бөлігі болып табылатын НАТО-ға мүше бес елдің бірі. Жалпы алғанда,Инджирлик әуе базасында 90B61 ядролық бомба бар, олардың 40-ы ядролық қақтығыс жағдайында Түрік әуе күштерін пайдалануға бөлінген, бірақ оларды қолдану НАТО-ның мақұлдауын қажет етеді.
Түркия Корея соғысынан кейін БҰҰ мен НАТО жанындағы халықаралық миссияларда, соның ішіндеСомали,Югославия менАфрика Мүйізіндегі бітімгершілік миссияларында күштерін сақтап келеді. ТүркияБірінші Парсы шығанағы соғысында коалиция күштерін қолдады. Түркия қарулы күштері халықаралық қауіпсіздік күштеріне, Косово Күштеріне, Еурокорпустарға және ЕО әскери топтарына әскери персонал ұсынады. 1974 жылдан бастап Солтүстік Кипрде Түркияның 36000 әскері тұрады. Соңғы жылдары ТүркияИрактың солтүстігіндегіПешмерга күштері мен Сомали Қарулы Күштеріне қауіпсіздік пен дайындық кезінде көмектесті.Албания,Ирак,Катар жәнеСомалиде түрік қарулы күштерінің шетелдегі әскери базалары бар.[33]
Түркияның ең ірі қаласы және қаржы орталығы —Ыстанбұлдың Еуропалық жағындағыБешикташ ауданыныңЛевент кварталындағы зәулім ғимараттар.
Түркия — номиналдыЖІӨ бойынша әлемде жиырмасыншы жәнеАҚТ бойыншаон бірінші орында тұрған, табысы орташадан жоғары экономикасы баржаңа индустриялы ел.Дүниежүзілік банктің бағалауы бойыншаАҚТ бойынша Түркияның жан басына шаққандағы ЖІӨ-і 2021 жылы 32278 долларды құрайды, ал 2018 жылы түріктердің шамамен 14,4% -ы ұлттық кедейлік шегінен төмен өмір сүрген. Дүниежүзілік банктің мәліметтері бойынша Түркиядағы жұмыссыздық 2019 жылы 13,6% құрады, ал Түркиядағы орта тап халқы 1993 - 2010 жылдар аралығында 18% - дан 41% - ға дейін өсті. 2021 жылғы қаңтардағы жағдай бойынша Түркиядағы сыртқы резервтер 51 миллиард долларды құрайды. 1995 жылыЕО–Түркия Кеден одағы тарифтік ставкаларды кеңінен ырықтандыруға әкелді және Түркияның сыртқы сауда саясатының маңызды тіректерінің бірін құрады.
Түркиядағы автомобиль өнеркәсібі айтарлықтай ауқымды және 2015 жылы 1,3 миллионнан астам моторлы көлік шығарды, бұл әлемдегіең ірі 14-ші өндіруші болып табылады. Түрікверфьтері 10000двт-қа дейінгі химиялық жәнемұнай танкерлерін шығарумен қатар, олардың мега яхталары да өте танымал.Beko жәнеVestel сияқты түрік брендтері Еуропадағы тұрмыстық электроника ментұрмыстық техниканың ең ірі өндірушілерінің бірі болып табылады және осы салаларға қатысты жаңа технологияларға зерттеулер мен әзірлемелерге қомақты қаражат салады.
TEMSA,Otokar жәнеBMC сияқты түрік автомобиль компаниялары әлемдегі ең ірі фургон, автобус және жүк көліктері өндірушілерінің бірі болып табылады.
Түрік экономикасының басқа маңызды салалары —банк,құрылыс,тұрмыстық техника,электроника, тоқыма,мұнай өңдеу, мұнай-химия өнімдері,тамақ, тау-кен,темір жәнеболат,машина жасау. Алайда, ауыл шаруашылығы жұмыспен қамтылғандардың төрттен бірін құраған. 2004 жылы жалпы қолда бар кірістің 46 пайызын кіріс алушылардың 20 пайызы алады деп есептеген, ал ең төменгі 20 пайызы 6 пайызын ғана алған.
Тікелей шетелдік инвестициялар (ТШИ) 2012 жылы 8,3 миллиард долларды құрады, бұл көрсеткіш 2013 жылы 15 миллиард долларға дейін өседі деп күтілді. 2016 жылғы экономикалық дағдарыста AKP үкіметі кезінде 2002 жылдан бастап инвестицияға тартылған үлкен қарыздар тұрақты экономикалық өсуге салғаннан гөрі негізінен құрылыста жұмсалған болып шықты. Түркияның жалпы сыртқы қарызы 2017 жылдың желтоқсан айының соңында 453,2 миллиард долларға жетті. Түркияның жылдық есеп айырысу тапшылығы 2017 жылғы желтоқсанның аяғында 47,3 миллиард долларды құрады, бұл өткен жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 33,1 миллиард долларды құрады. Carbon Tracker-дің айтуынша, 2020 жылы Түркияда көмірмен жұмыс істейтін электр станцияларын салу үшін ақша ысырап болды. Халықаралық энергетикалық агенттіктің басшысы Фатих Бирол қазба отынына субсидиялар, мысалы денсаулық сақтау жүйесіне бағытталуы керек деді. Қазба отынын субсидиялар ХХІ ғасырдың алғашқы екі он жылдығында ЖІӨ-нің шамамен 0,2% құрады және таза энергия субсидиясынан асып түсті. 2018 жылы қазба отынын тұтынудың сыртқы шығындары ЖІӨ-нің 1,5% -на тең деп бағаланды. 2020 жылыЕуропа қайта құру және даму банкі көмірден әділ көшуді қолдауға ұсыныс жасады.
ХХІ ғасырдаТүркиядағы туризм жыл сайын артты және экономиканың маңызды бөлігі болып табылады. Қазіргі уақытта Түркия мәдениет және туризм министрлігі Turkey Home (Түркия үйі) жобасы аясында түрік туризмін насихаттайды. Түркия соңғы жылдары Еуропадан, әсіресе Германия мен Ресейден келетін шетелдік туристердің ең жоғары пайызымен әлемдегі алғашқы ондыққа кіреді. 2019 жылы Түркия халықаралық туристік келушілер саны бойыншаәлемде алтыншы орынды иеленді, елге 51,2 миллион шетелдік турист келді. ТүркиядаЮНЕСКО-ның 17 Әлемдік мұрасы және51 Әлемдік мұра ескерткіші бар.
Түркияда туристік сервис өте жақсы дамыған. Елде көп теңіздік курорттар мен көз тартарлық орындар бар. Ең әйгілі орындар. Олар:
Ыстанбұл — (түр.Istanbul) - Ислам мен Византиялық мәдениет мұралары.
Каппадокия — (түр.Kappadokya) -Түркияның ең ғажап жері. Каппадокия - бұл табиғи мұраларға бай өлке.
Эгей теңізі — (түр.Ege denizi) - Антикалық мұралары және қираған көнегрекиялықтар мен римдік ескі қалалар.
Жерорта теңізі — (түр.Ak deniz) - Теңіздік курорттар Түркияның оңтүстік жағасы.
және т.б
Демография
Түркияның мекен-жайға негізделген халықты тіркеу жүйесінің мәліметтері бойынша, 2011 жылы елдегі халық саны 74,7 миллион адамды құрады, олардың төрттен үш бөлігі ірі және шағын қалаларда тұрды. 2011 жылғы есеп бойынша, халық саны жыл сайын 1,35 пайызға өсуде. Түркияның орташа квадрат метріне 97 адамнан келеді. 15-64 жас аралығындағы адамдар жалпы халықтың 67,4 пайызын құрайды; 0–14 аралығындағы жас тобы 25,3 пайызға сәйкес келеді; 65 жастан асқан қарт адамдар 7,3 пайызды құрайды.
Түркия Конституциясының 66-бабы "түрік" сөзін "түрік мемлекетімен байланысты кез-келген адам" деп анықтайды; сондықтан "түрік" терминін Түркияазаматы ретінде заңды қолдануэтникалық анықтамадан өзгеше. Алайда ел азаматтарының шамамен 70-80 пайызы этникалық түріктер. Түркияда ең аз дегенде 47 этностың өкілі бар деп есептеледі. Халықтың этникалық құрамы туралы сенімді мәліметтер жоқ, өйткені түріктердің санақ көрсеткіштері этникалық статистиканы қамтымайды.
Күрдтер - түрікке жатпайтын ең ірі этнос, бұл халықтың 12-25 пайызының арасында. Нақты сан дау тақырыбы болып қалады; Сервет Мутлудың айтуынша, «көбінесе бұл бағалаулар ғылыми фактілер мен эрудициялардан гөрі күрдшіл немесе түрікшіл жанашырлық пен көзқарасты көрсетеді». Мутлудың 1990 жылғы зерттеуінде күрдтер халықтың шамамен 12 пайызын құраса, Мехрдад Изади бұл көрсеткішті 25 пайызға орналастырды.Ағры,Батман,Бингөл,Битлис,Диярбакыр,Елазығ,Хаккяри,Ығдыр,Мардин,Муш,Сиирт,Шырнак,Тунджели жәнеВан провинцияларында күрдтер көпшілікті құрайды;Шанлыурфа провинциясындағы көпшілік (47%); жәнеКарс провинциясындағы үлкен азшылық (20%). Сонымен қатар, ішкі көші-қонға байланысты күрдтердің диаспоралық қауымдастықтары Түркияның орталық және батысындағы барлық ірі қалаларда бар. Стамбулда шамамен үш миллион күрд бар, бұл оны әлемдегі ең үлкен күрд халқы тұратын қалаға айналдырады. Күрд емес азшылықтар халықтың шамамен 7–12 пайызын құрайды деп саналады.
2011 жылыСирияда азаматтық соғыс басталғанға дейінТүркиядағы арабтардың саны 1 миллионнан 2 миллионнан асқан. 2020 жылдың сәуіріндегі жағдай бойынша Түркияда 3,6 миллион сириялық босқындар бар, олар негізінен арабтар, олардың қатарында сириялық күрдтер, сириялықтүрікмендер және Сирияның басқа да этникалық топтары бар. Олардың басым көпшілігі уақытша тұруға рұқсаты бар Түркияда тұрады. Түркия үкіметіСирия ұлттық армиясына қосылған босқындарға Түркия азаматтығын берді.
Қызықты мәліметтер
Түркияның бастамасыменЮНЕСКО Әлем Мәдени мұрасы тізіміне 1982 жылдан бері Ыстамбұлдың тарихи жерлері, Сафранболу қаласы, Хаттушаш Хэт астанасы, Немрут тауы, Ксантос Летон, Дивриги Ұлы мешіті мен емханасы, Троя ежелгі қаласы, Памуккале Хиераполис, Гөреме Ұлттық саябағы мен Каппадокия алынған болатын.[34]
Ыстанбұл — бұл екі құрлықтың, Еуропа мен Азияның арасында орналасқан жалғыз қала. Мыңдаған жылдар бойы Ыстамбұл тарихтағы үш империяның астанасы болды. Олар: Рим, Византия және Осман империялары. Көптеген археологтар мен інжілшілтер Нұх пайғамбардың кемесi Шығыс Түркиядағы Арарат тауында қалған деп есептейді. Әлемдегі барлық орман жаңғағының 70%-ын Түркия өндіреді. Хазіреті Мария өмірінің соңғы жылдарын Түркияда өткізді.
.svg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_Travelarz.JPG)
%2c_Mu%25C4%259Fla_Province%2c_southwest_Turkey%2c_Mediterranean.jpg)
.jpg)
.jpg)
