Тіршілік дегеніміз биологиялық процестерді жүргізе алатынтірі материянытірі емес материядан бөлетін қасиеттер жиынтығы және сол процестің өзі. Тіршіліктің құрылым,гомеостаз,метаболизм, бейімделу, өсу, көбею және стимулдарға жауап беру сияқты ерекше белгілері бар.[1][2][⇨] Тіршілік көптеген пішінде кездеседі. Мысалы,бактериялар,жануарлар,өсімдіктер, т.с.с. Тіршілікті зерттейтін ғылымбиология деп аталады.
Тіршілікті ерекшелейтін бірнеше қасиеті бар. Солардың ішіне кіретіні: организация, гомеостаз, метаболизм, бейімделу, өсу, көбею, стимулдарға жауап беру, т.б.[1][3][4]
Барлық ағзаның барлық элементі бір-бірімен байланысып, тіршілікті сақтай алатын құрылымды құрады.[3][4] Ұйымдасудың мысалы ретіндеоргандарды келтіруге болады. Бір қызмет атқаруға бейімделгенжасушалар және жасушалардан құралғанұлпалар бір жерде шоғырланып, орган құрады. Басқа мысал ―гүлдің құрылысы. Гүл белгілі бір жолмен құрылғандықтан,жәндіктер оған назарын аударып, түбіндегі шірнені алуға тырысады. Гүлдің ішіне кірген соң, жәндіккетозаң жұғады да, жәндікпен бірге басқа гүлдерге таралады.[5] Бұлтозаңдануды жеңілдетуге арналған құрылыс бейімделуі.
Гомеостаз дегенағзаның тіршілік ететін сыртқы ортасының өзгеруіне қатысты тұрақты қалыпта ұстау немесе реттеу үрдісі, өзін-өзі реттеу механизмі арқылы негізгіфизиологиялық қызметтерінің тұрақтылығы ― өзін-өзі реттеушілік. Гомеостаз арқылы тірі ағзалар ішіндегі процестері мен құрылымының ерекшелігін сақтап тұрады.[3][4]
Кез келген тіршілік иесітермодинамикалық тұрғыдан энергетикалық ашық (ортамен энергия алмасатын) жүйе болғандықтан, ол өзінің гомеостазын сақтау үшін бір жерденэнергия алып, оны басқа жерде жұмсауға мәжбүр.Метаболизм дегеніміз сол энергия алмасу мен ағза бойындағы химиялық реакцияларды үйлестіріп басқаратын процесс.[3][4]
Тірі ағзалар өзін-өзі жаңғыртады, яғникөбею арқылы олар өлімнен кейін генетикалық материалын басқа ағзаларға қалдырады. Олар да, өз кезегінде, көбейеді. Дегенмен, ағза көбеюі көптеген жағдайларға тәуелді. Мысалы, ол өмір сүрген жердің қорегі жеткіліксіз болса немесе температура, ылғалдық сияқты физикалық параметрлері ыңғайсыз болса, ағза аз көбейеді немесе мүлде көбеймейді. Сонымен қатар, ағзалар бір-бірімен бәсекелеседі. Гендері мықтырақ, яғни өмір сүру ортасына жақсырақ бейімделген ағза көбірек тұқым қалдырып, жақсырақ гендер таратады. Бұл ―табиғи сұрыпталуға басты алғышарт.[4]
Ағзалардың бәрітұқым қуалаушылық қабілетіне ие, яғни олар өз қасиеттерін ұрпағына бере алады.[4] Оның негізінде нуклеин қышқылы синтезі жатады, және сол синтез өте дәл жұмыс істейтін болса да, мінсіз емес болғандықтан, нуклеин қышқылы тізбегінде қателіктер ―мутациялар ― пайда болады. Мутациялардың көбі зиянды болғанымен, кейбірі ағзаға пайда тигізуі мүмкін. Пайдалы мутациясы бар ағза басқалармен сәтті бәсекелесіп, мүмкін болғанша көп ұрпақ шығарып, соларға өзінің гендерін берсе, мутацияпопуляцияда орнығады. Соның арқасында ағзалардаөзгергіштік қасиеті бар. Уақыт өте келе, гендер өзгеріп сұрыптала келе,түрлер де өзгеріп, өмір сүру ортасына бейімделеді. Бұл процестіэволюция деп атайды.[3][4]
Тірі ағзалар даму (онтогенез) барысында әдетте не массасын үлкейтеді, не жасуша санын арттырады, бірақ кейбір кезде екеуі де қатар жүреді.[3] Өскенде, ағзалар бүкіл генетикалық әлеуетін ашып, құрылымдарын, метаболизм жолдарын және, бар болса, органдарының бәрін дамытады.
Стимулдарға жауап беру немесетітіркену дегеніміз белгілі факторлардың әсерінен спецификалық жауап қайтару. Тітіркену барлық ағзада кездеседі. Мысалы,өсімдіктердетропизмдер бар.Өркен энергияны тиімді жұмсау үшінкүн жарығы түскен бағытпен өседі.Тамырлар болса,гравитация бағытымен, яғни төмен, өсіп ұзарады.Жануарларға келсек, олар да сыртқы және ішкі стимулдарға өте жылдам жауап беретін жүйке жүйесі бар. Дамыған жануарлардаинстинктер,рефлекстер және тағы басқа күрделі сигнал өңдеу центрлері бар.Миы жәнесанасы ең жоғары дамыған жануар ―адам.[3] Тітіркену қарапайым ағзаларға да тән: біржасушалы саңырауқұлақглюкозаконцентрациясы жоғары субстратқа түссе,қант қорытатынферменттер шығарады;протистер жарыққа қарай немесе қарсы жүзе алады.
↑Definition of Life(ағыл.). California Academy of Sciences (2006). Басты дереккөзіненмұрағатталған 22 тамыз 2011. Тексерілді, 7 қаңтар 2007.
↑abcdefgЖ. Шілдебаев, А. Ермекбаева 1 // Биологияға кіріспе — Астана: "Фолиант" баспасы, 2016. — Б. 9―12. —ISBN 978-601-302-383-0.
↑abcdefgК. Кошкимбаева, Г.А. Тусупбекова, А. Ыдырыс, Г.К. Атанбаева және т.б. 2.2 // Қазіргі жаратылыстану концепциялары (биология) — Алматы: "Қазақ университеті" баспасы, 2018. — Б. 28―29. —ISBN 978-601-04-3135-5.
↑Мұхитдинов Н.М. және т.б. Өсімдіктер морфологиясы және анатомиясы — 2. — Алматы: “Қазақ университеті” баспасы, 2001. — Б. 244. —ISBN 9965-489-59-9.
