↑Англияда және АҚШ-тың кейбір штаттарында заң шығаратын органдар атауы
Айдахо (ағылш.Idaho,[ˈaɪdəhoʊ];[1]Айдахоу) — тынық мұхиттық Солтүстік-БатыстағыТаулы штаттар тобына жататынАҚШ штаты. Штаттың ең үлкен қаласы және астанасы —Бойсе. Басқа штаттармен салыстырғанда жер көлемі жөнінен 14-ші, ал тұрғыны жөнінен 40-шы орында. Штат мәртебесін 43-ші ретпен1890 жылы3 шілдеде иеленді. Штаттың ресми лақап аты:«Гауһарлы Штат» (ағылш.«Gem state»), табиғи ресурстарының молшылығына байланысты қойылған. Штат ұраны:«Әрқашан болады» (лат.Esto perpetuum).
Тарихшылар арасында штаттың атауына байланысты ортақ пікір жоқ. Бірақ та бұған байланысты бірнеше болжамдар бар, соның бірі:1860 жылы лоббист Джордж Уиллинг (George M. Willing(ағыл.)) жаңа жерді «Айдахо» деп атаудыАҚШ Конгресіне ұсынды. Оның айтуы бойынша, бұл сөзшошондар тайпасының тілінде «таулы гауһар» дегенді білдіреді (ағылш.gem of the mountains). Дегенмен, Конгресте Уиллингтің дәлелдеріне күмәнданды, және жаңа жерге «Колорадо» деген атау берілді. Алайда1859 жылыКолорадоның бір қаласы Айдахо деп аталған болатын[2] (1866 жылдан бастап - Айдахо-Спрингс).[3] Бірақ кей жерде Уиллинг бұл сөздің ойдан шығарылғаны жөнінде мойындады делінеді.[4][5]
Басқа болжамға сәйкес«айдахо» (бастапқыдаағылш.ee-dáh-how («и-да́-хоу») сөзі шошондар тілінде«Күн шығады» дегенді білдірген; сонымен бiрге бұл сөзарапахо тайпасының да тiлiнен болуы мүмкін.[2] Үшінші болжам бойынша«айдахо» («ídaahę́») сөзі «жау» дегенді білдіреді, яғниатабасктар тайпасыкоманчтар тайпасын осылай атаған.[6]
Айдахо жерінде алғашқы адамдарпалеоүнділер, б. з. д. XIII мыңжылдықта пайда болған деген мәліметтер кездеседі.[9] Үнді тайпалары бірнеше мәдени аумақтарға бөлінген. Солардың ішінен өте ірі тайпалары -не-персе жәнепайюттар.[10][11] Еуропалықтардың келуіне дейін Айдахода 8 мыңдай адам мекен еткен.[12]
Айдахо жеріне аяқ басқан алғашқы ақ адамдарЛьюис және Кларк экспедициясының мүшелері болды. Бұл экспедиция 1805 жылы 12 тамызда өткен.[13][14] Келесі жылдары Айдахо қамбат аң терісімен айналысатын компаниялардыңтрапперлерімен белсене зерттеле бастада. Сонымен қоса АҚШ пенҰлыбритания арасында Айдахо жері үшін аймақтық даулар болды. Нәтижесінде 1846 жылы 15 маусымдаОрегон келісімі бекітіліп, Орегон жері АҚШ-қа өтті.[15]
1850—1860 жылдары Айдахо аумағынаналтынның бай қоры табылды, бұл алтын іздеушілердің көптеп келіуіне алып келді. Сонымен қоса алғашқы қалалар пайда бола бастады. 1890 жылы 3 шілдеде Айдахо 43-ші ретпен штат статусын иеленді. Қазіргі таңда штаттың ең басты өнеркәсіп салалары -тау-кен өндірісі,ауыл шаруашылығы және ғылыми-техникалық секторлар.
Штаттың ауданы216 446 км² құрайды (83 570 шаршы миль).[16] Бұл көрсеткіш бойынша басқа штаттармен салыстырғанда 14-ші орында.[17] Су бетінің жиынтық ауданы2 131 км² (823 шаршы миль),[16] яғни 0,98 %. Штаттың оңтүстігінен солтүстігіне дейінгі ұзындығы 164 және 479 мильді құрайды немесе 264 және 771 км, сәйкесінше ең қысқа және ең ұзын бөліктерінде. Штаттың шығысынан батысына дейінгі ұзындығы 45 мильден 305 мильге дейін немесе 72 км-ден 491 км-ге дейін, сәйкесінше ең тар және ең кең бөліктерінде.[18]
Айдахо континенттiк су айырықтың батысында орналасқан.[21] Штаттың 8 ірі геологиялық аймағы бар. Ең ескілерінің жасы 1 400 миллион жылды құрайды, ал жаңаларының жас шамасы — 16-17 миллион жыл. Штаттың жері көбіне таулы болып келеді. Батысынан шағасына дейінСнейк өзен аңғары созылып жатыр.[23] Аңғарда орналасқан штаттың ірі қалалары:Нампа,Колдуэлл,Айдахо-Фолс,Покателло т. б., соның ішінде қазіргі астанасы —Бойсе.
Айдахо штатында бірнеше кеме жүзетін өзендер бар, соның ішіндеСнейк өзені.[24] Штатта 2 мыңдай көл бар деп саналады. Ең ірі көлі —Панд-Орей. Оның аумағы 180 шаршы миль (466 км²).[18]
Айдахоның ең биік нүктесі —Бора-Пик (3 859м). ОлЛост-Ривер өзен аңғарында орналасқан.[25] Ең төмен нүктесі (216 м)Льюистон қаласындағы Клируотер және Снейк өзендерінің қиылысында орналасқан.[26][27]
Штат өзінің бірқалыпсызклиматымен ерекшеленеді.Тынық мұхитынан 500 км-ге қарамастан, Айдахоның климатына батыстан келетін ауа ағындары (атмосфералық ылғалдың негізгі көзі) ықпал етеді.Жазды күндері ауа массаларыМексика шығанағы менКариб теңізінен айтарлықтай ылғал алып келеді.
Қысты күндерібұлттылықтың, ылғалдың жәнетемператураның орташа көрсеткіштері АҚШ-тың басқа бөліктеріне қарағанда жоғары болып келеді. Жалпы Айдахоның климатықоңыржай климатты, оңтүстігіне қарай климатықұрғақ. Дауыл және құйындар өте сирек болады.[28]
2010 жылы Айдахо штатының тұрғындар саны 1 567 582 адамды құрады,[72] алдыңғы жылмен салыстырғанда 21 781 адамға (1.4 %)[73] және2000 жылмен салыстырғанды 273 629 адамға (21,1 %) өсті.[72] Басқа штаттармен салыстырғанда бұл көрсеткіш бойынша 40-шы орында.[74]
2010 жылы Айдахо штаты 2000-2010 жылдар аралығындағы тұрғынның өсу деңгейі бойынша төртінші орын алды. Айдаходан жоғарырақ көрсеткіштерге ие болғанНевада (35,1 %),Техас (21,7 %) жәнеКалифорния (10 %) штаттары. Ал 2004-2005 жылдар аралығындағы көрсеткіштер бойынша Невада менАризона штаттарынан кейін 3-ші орында болған.
Тұрындарының жартысына жуығы қалада тұрады. Этникалық құрамы (2000 жылғы деректер бойынша):[75]
немістер — 18,8 %,
ағылшындар — 18,1 %,
ирландықтар — 10 %,
байырғы американдықтар — 8,1 %,
мексикалықтар — 5,5 %.
Штаттың тұрғындар санының динамикасы төменде келтiрiлген.[76]
2010 жылы штаттыңЖалпы ішкі өнімі (ЖІӨ) 55,4 миллиарддолларды құраса, әр адамға шаққандағы ЖІӨ мөлшері35 363 долларды құрады.[78]2008 жылы штаттың экономикасы АҚШ-тың басқа штаттарымен салыстырғанда 43-ші орында болды.[79]
Штат экономикасының ірі секторы ғылыми және технология саласы болып табылады.2001 жылы бұл сала штаттың ЖІӨ мөлшерінің 25 % құрады. 1991—2002 жылдар аралығында бұл саланың өсім деңгейі 38 % болды.[84]
Айдахо аумағындағы ең алғашқы мектепті1837 жылы миссионерГенри Сполдинг (Henry H. Spalding(ағыл.)) салған болатын.1865 жылы мектептер саны 12-ге жетті: 4жеке меншік және 8 муниципалдық. 5 – 21 жас аралығындағы 1239 баланың үштен бір бөлігі осы мектептерде оқыды.1887 жылы 8 – 14 жас аралығындағы балалардың мектепке баруға міндеттейтін заң қабылданды. Осы заң арқасында1889 жылы 296 мектеп жұмыс істеп, онда12 457 бала оқыды.
Алғашқы орта мектеп1881 жылы штаттың қазіргі астанасы Бойсе қаласында салынған болатын.1891 жылыштаттың білім министрлігі құрылды.[86]2008 жылы штатта 751 мектеп жұмыс істеді, онда 275 мыңға жуық бала оқыған болатын.[87] Бір оқушыға шаққандағы салыстырмалы шығын бойынша штат ең соңғы орындарда. 2007-2008 жылғы кейбір мәліметтерге сүйенсек бұл көрсеткіш бойынша Айдахо штатыЮта жәнеТеннесси штаттарынан ғана озып, соңынан санағанда 3-ші орында болған,[88] ал басқа мәліметтерде соңғы орында болған делінеді.[87] Оқу бағдарламасына жұмсалатын аз шығынға қарамастан,2006 жылы штаттың орташа Айкю-і (IQ(ағыл.)) 101,4[89] құрады (жалпыұлттық көрсеткіш - 98[90]).
Штатта дамыған негізгі спорт түрлері қатарынабейсбол,шайбалы хоккей жәнебаскетбол жатады. Бірақ жоғарғы ұлттық спорт лигаларына қатысатын командалары жоқ.
1926-1928 жылдары Айдахо мен Юта арасындаС класының бейсбол лигасы өтті.[93] Қазіргі күнге дейін штатта екі кәсіби бейсбол командасы бар:Айдахо-Фолс Чакарс (Idaho Falls Chukars(ағыл.)) жәнеБойсе Хокс (Boise Hawks(ағыл.)). Сонымен бірге 6 жергiлiктi бейсбол лигалары жұмыс iстейдi.[94]
Штаттың кәсіби баскетбол командасыАйдахо Стампид (Idaho Stampede(ағыл.)) болып табылады,2006 жылға дейін КБА құрамында болған,[98] қазір ҰБА дамыту лигасында. 2007-2008 жылдары бұл команда лиганың чемпион атағын жеңіп алған.[99]
↑Michael A. McDaniel Estimating state IQ: Measurement challenges and preliminary correlates (en) //Intelligence. — Virginia Commonwealth University: Elsevier, 2006. — № 34. — б. 607-619.
↑Richard Lynn, Tatu Vanhanen IQ and Global Inequality — Augusta, GA: Washington Summit Publishers, 2006. —ISBN 1593680252.
.jpg)
.svg)
