Адамның иммунтапшылық вирусы инфекциясы жәнежұқтырылған иммунтапшылығының синдромы (АИВ/ЖИТС) —адамның иммунтапшылық вирусы (АИВ) қоздырғанинфекцияның организмге әсерінен дамитын дертті жағдай.[7][8][9] Инфекция жұқтырған адамда ешбір ауру белгілері байқалмауы не қысқа мерзімді тұмау тәріздісиндром белгілері пайда болуы мүмкін.[4] Әдетте, инфекцияның симптомсыз кезеңі ұзаққа созылады.[10] Ауру үдеген жағдайда адамныңиммунды жүйесі әлсіреп,туберкулез секілді көп кездесетін, сондай-ақ иммунитет қызметі қалыпты адамдарда бола бермейтін оппортунис инфекциялар менісіктер пайда болуы мүмкін.[4] Инфекцияның аталған кеш белгілерінің жиынтығынжүре пайда болған иммунитет тапшылығы синдромы (ЖИТС) деп атайды.[10] Әдетте, бұл саты адамныңөте қатты жүдеуімен қатар жүреді.➤[10]
АИВ бірінші кезекте қорғаусыз секс (анал жәнеорал сексі кезінде деқан, былазық, шәует, қынап шырышы арқылы), жұқтырылғанқан құю, теріасты инъекцияға арналған ине арқылы, сондай-ақ жүктілік, босану не емізу кезінде анадан балаға беріле алады.[11] Вируссілекей, тер, жас секілді дене сұйықтығы арқылы адамнан адамға берілмейді.➤[12]
Алдын алу шаралары:қорғаулы секс, ине алмасу бастамасы (қолданылған инені жаңасына тегін алмастыру), жұқтырғандарды емдеу, жұқтыруға дейінгі және кейінгі профилактика және ерлердісүндеттеу.➤[4] Аурудан толық айықтыратын дәрі не вакцина жоқ; десе де, антиретровирусты терапия ауру ағымын баяулатып, өмір сүрудің әдеттегі ұзақтығына әкелуі мүмкін.➤[10][13] Диагноз қойылған сәттен бастап, емдеуді бастау ұсынылады.[14] Ауру жұқтырған адам емделмесе, шамамен 11 жыл өмір сүреді.[5] Анасына да, балаға да антиретровирусты терапия жүргізу арқылы нәрестеде аурудың дамуын алдын алуға болады.➤[4]
2018 жылы әлемде шамамен 37,9 миллион адамның статусы — АИВ – оң болып, оның 770 000 қайтыс болған.➤[6] Жұқтырғандардың 20,6 миллионға жуығы Африканың шығысы мен оңтүстігінде тұрады.[15] ЖИТС ауруы анықталғаннан бастап (XX ғасырдың 80 жылдары), 2018 жылға дейін бұл аурудан 32 миллион адам көз жұмды.[6] 2019 жылғы дерек бойыншаҚазақстанда(орыс.)қаз. 24 мыңнан астам адам АИВ жұқтырған.[16] АИВ/ЖИТС — пандемия, яғни өте ауқымды аймаққа белсенді түрде таралатын дерт.[17] АИВ алғаш рет XIX ғасыр соңында не XX ғасыр басында, Орталық-батыс Африкада пайда болған деген болжам бар.[18] ЖИТСті алғашқы болып, 1981 жылы АҚШ Ауруды бақылау және болдырмау орталықтары (ағылш.Centers for Disease Control and Prevention, CDC) анықтаған, ал оның себебі — АИВ жұқпасы екені онжылдықтың басында мәлім болған.➤[19]
АИВ/ЖИТС қоғамға дерт ретінде де,дискриминация түрі ретінде де үлкен ықпалын тигізді.➤[20] Сондай-ақ аурудың экономикаға да ықпалы аз емес.➤[20] АИВ/ЖИТС жайлы "ауру күнделікті тұрмыстық қарым-қатынаста берілуі мүмкін" деген секілді жаңсақ түсініктер де өте көп.➤[21]Католик шіркеуіүрпекқапты аурудан сақтану үшін пайдалануды қолдамайтыны белгілі, сондықтан бұл ауру осы секілді көптеген дінге қатысты дау-дамайға да арқау болып отыр.➤[22] 1980 жылдары анықталғаннан бері АИВ/ЖИТС әлем медицинасы мен саясатының назарын өзіне аударып, үлкен қаржыландыруды талап етуде.[23]
АИВ жұқтырғаннан кейінгі алғашқы кезең — жіті АИВ, бастапқы АИВ немесе жедел ретровирустық синдром деп аталады.[24][25] Көбіне жұқтырғаннан 2-4 апта өткеннен кейін адамда тұмау тәрізді не мононуклеоз тәрізді синдром дамуы мүмкін, ал кейбірінде еш симптом байқалмайды.[26][27] Барлық жағдайдың тек 40–90% симптомдар көрініс беруі мүмкін. Жиі кездесетіндері:қызба,лимфа түйіндерінің ұлғайып, ауырсынуы,тамақ қабынуы,бөртпелер, бас ауырсынуы, шаршағыштық және/не ауыз бен жыныс мүшелеріндегі жаралар.[25][27] Бөртпе 20–50% жағдайда кездесуі мүмкін. Әдетте, ол кеудеге дақ не көпіршік түрінде шығады.[28] Кей адамдарда осы сатының өзінде оппортунис инфекциялар (иммунитеті қалыпты жұмыс істейтін адамдарда ауру туғызбайтын шартты патогенді флора қоздыратын инфекциялар) дамиды.[25] Бұдан бөлек лоқсу недиарея сынды асқазан-ішек белгілері көрініс беруі мүмкін.[27] Жүйке жүйесі тарапынан шеткері нейропатиялар мен Гийен–Барре синдромы дамуы мүмкін.[27]Симптомдардың ұзақтығы әртүрлі болады, бірақ, әдетте, бір не екі аптаға созылады.[27]
Аталған симптомдар тек осы ауруға тән болмағандықтан (бейспецификалық симптомдар), көп жағдайда АИВ инфекциясының белгілері деп қарастырылмайды. Отбасы дәрігері не аурухана дәрігері аталған симптомдарды көрсе де, көбіне жиі кездесетін инфекциялық аурулардың бірін диагноз ретінде қате қойып жатады. Сондықтан инфекция жұқтыру қаупі бар адамда себебі белгісіз қызба анықталса, АИВ инфекциясын да ескерген дұрыс.[27]
Бастапқы симптомдар көрініс бергеннен кейін жасырын саты, симптомсыз АИВ не созылмалы АИВ деп аталатын кезең басталады.[1] Ем жүргізілмесе аталған саты АИВ инфекциясына тән ағыммен 3 жылдан[29] 20 жылға[30] дейін созылуы мүмкін (орта есеппен, 8 жыл).[31] Әдетте, бастапқы кезде симптомдар аз не мүлдем болмағанымен, осы сатының соңында көбі қызбаға, жүдеуге, асқазан-ішек аурулары мен бұлшықет аурысынуына шағынады.[1] АИВ жұқтырған адамдардың 50–70% бірнеше топлимфа түйіндерінің себебі белгісіз, ауырсынусыз ұлғаюымен сипатталатын тұрақты генерализацияланған лимфаденопатиясы дамиды.[24] Әдетте ол үш айдан алты айға дейін созылуы мүмкін.
Вирус титрі жоғары әрі ем қабылдамайтын АИВ-1 жұқтырған адамдарда көбіне ЖИТС дамығанмен, кей бөлігінде (шамамен 5%) антиретровирусты терапия жүргізбегеннің өзінде CD4+ T жасушаларының (Т-хелперлер) қалыпты деңгейі бес жылдан да көп сақталуы мүмкін.[27][32] Бұндай адамдарды "АИВ бақылаушылары" неұзақ мерзімді нонпрогессорлар деп атайды (ағылш.Long-term nonprogressor, LTPN).[32] Ал антиретровирусты терапия жүргізбегеннің өзінде вирус титрі төмен не мүлде анықталмайтын адамдар тобын "дегдар бақылаушылар" не "дегдар супрессорлар" деп атайды. Шамамен АИВ жұқтырған 300 адамның біреуі осы топқа жатады.[33]
Жүре пайда болған иммунтапшылық синдромы (ЖИТС) деп бір микролитр қандағы CD4+ T жасушаларының саны 200-ден төмен болуынан немесе АИВ инфекциясына тән аурулардың дамуынан пайда болған жағдайды айтамыз.[27] Ем жүргізілмесе, АИВ жұқтырған адамдардың жартысына жуығы он жыл ішінде ЖИТСке шалдығады.[27] Адамда ЖИТС бар екенін айқындайтын ең жиі кездесетін жағдайлар: пневмоцист қоздырған пневмония (40%), АИВ кезіндегі жүдеу синдромы түріндегікахексия (20%) және өңешкандидозы.[27] Сондай-ақ тыныс алу жолдарының инфекциясы да күдік туғызуға негіз бола алады.[27]
ЖИТСке шалдыққан адамда Капоши саркомасы, Бөркит лимфомасы, орталық жүйке жүйесінің біріншілік лимфомасы және жатыр мойны обыры секілді вирусты обыр ауруларының даму қаупі артады.[28] Капоши саркомасы АИВ жұқтырған адамдардың 10-20%-да дамитын, ең жиі кездесетін обыр түрі.[36] Ең жиі кездесетін екінші обыр түрі — лимфома; ЖИТСке шалдыққандардың 16% осы обырдан қайтыс болған, сондай-ақ ол 3-4% жағдайда ЖИТСтің алғашқы көрінісі болады.[36] Аталған екі обыр да адам герпесвирусының 8-түрімен (HHV-8) бірлесе дамиды.[36] Жатыр мойны обыры да адам папиломавирусымен бірлесе дамуына байланысты ЖИТСі бар адамдар осы дертке жиі шалдығады.[36] Бұл адамдардаконъюнктива обыры да айтарлықтай жиі кездеседі.[37]
Сондай-ақ ЖИТСі бар адамдарда қызба, тершеңдік (әсіресе түнде), лимфа түйіндерінің ұлғаюы, қалтырау, әлсіздік және еріксіз салмақ жоғалту секілді жүйелі симптомдар да анықталады.[38] ЖИТСтің келесі жиі кездесетін симптомы – диарея, ол 90% жағдайда көрініс береді.[39] Бұдан бөлек бұл адамдарда оппортунис инфекциялар мен обырға қатысы жоқ психикалық және неврологиялық белгілер де анықталуы мүмкін[40]
* жыныстық қатынасқа мүшеқапсыз түскенде § Деректер қабылдаушы да енгізуші де ер болғандағы статистиканы көрсетеді
АИВ берілуінің үш негізі жолы белгілі: жыныстық қатынас, дене сұйықтығы не тіндері арқылы, сондай-ақжүктілік, босану немесе емізу кезінде анадан балаға (тікесінен берілу).[11] Егер қан араласпаса, нәжіс, мұрын секрециясы, сілекей, қақырық, тер, көз жасы, зәр немесе құсық арқылы АИВ жұқтыру қаупі болмайды.[48] Адам АИВтың бірнеше штаммын қатар жұқтыруы мүмкін, бұл жағдай АИВ суперинфекциясы деп аталады.[49]
АИВтың ең жиі жұғу жолы — инфекция жұқтырған адаммен жыныстық қатынасқа түсу.[11] Алайда, ұзақ уақыт емделудің нәтижесінде вирус титрі анықталмайтын деңгейге жеткен адам АИВты жыныстық жолмен өзгеге жұқтырмайды.[50][51] Әлемде АИВ таралуының ең жиі жолы —әр жынысты адамдар арасындағы жыныстық қатынас;[11] дегенмен, негізгі берілу жолдары әр мемлекетте әр түрлі. Мысалы, Қазақстанда бірінші орынға инфекцияның гетеросексуалдар арасындағы жыныстық қатынас жолымен берілуі шығып отыр[16]. 2017 жылы АҚШтағы АИВ жұқтыру жағдайларының көбі – ерлермен жыныстық қатынасқа түсетін ерлер арасында болғаны анықталған (жаңадан АИВ жұқтырған 13 жастан асқан ер адамдардың 82% және жалпы жаңадан жұқтырғандардың 70%).[52][53] АҚШ-та 13-24 жастағы гейлер мен бисексуалдар сол жас тобындағы жаңадан АИВ жұқпасын жұқтырған ер адамдардың 92%-ын, ал барлықгей мен бисексуал ерлердің 27%-ын құрайды.[54] АҚШта гейлер мен бисексуалдардың шамамен 15%, ал трансгендер әйелдердің 28% АИВ статусы – оң.[54][55]
Қорғаусызгетеросексуал қатынасқа келер болсақ, жыныстық акт кезінде АИВтың берілу қаупі табысы төмен елдерде 4-10 есе жоғары.[56] Аталған елдерде вирустың әйелден ер адамға берілу қаупі — әр актте 0,38%, ал ерден әйелге берілу қаупі — әр актте 0,30% құрайды; табысы жоғары елдер үшін әйелден ерге берілуі 0,04%, ал ерден әйелге берілуі 0,08% құрайды.[56] Әсіресе, анал сексі арқылы берілу қаупі жоғары: гетеросексуал болсын, гомосексуал болсын, анал сексі кезінде әр актте берілу қаупі 1,4-1,7% құрайды.[56][57]Орал секс жолымен берілу қаупі салыстырмалы түрде төмен болғанымен, жоғалып кетпейді.[58] Ауыз арқылы жыныстық қатынасқа түсуде инфекция жұқтыру қаупі «шамамен нөл» деп бағаланады;[59] дегенмен, осы уақытқа дейін бұл секс түрімен жұғу жайлы бірнеше жағдай хабарланған.[60] Орал сексте қабылдаушы үшін қауіп 0–0,04% деңгейінде бағаланады.[61] Табысы аз елдердегі жезөкшелік деңгейіне қарай вирустың әйелден ерге берілу қаупі — әр актте 2,4%, ал ерден әйелге берілу қаупі — әр актте 0,05% деп бағаланады.[56]
Трансмиссия қаупі адамдажыныстық жолмен берілетін инфекциялар[62] мен жыныс мүшесінде жара болған кезде жоғарылайды.[56] Жыныс мүшелеріндегі жара қауіпті шамамен бес есе арттырады.[56]Гонорея,хламидиоз,трихомониаз және бактериялық вагиноз сияқты жыныстық жолмен берілетін басқа да инфекциялар берілу қаупін аздап жоғарылатады деп есептеледі.[61]
Жұқтырған адамның вирус титрі жыныстық жолмен қатар, анадан балаға берілу кезінде де маңызды қауіп факторы боп саналады.[63] АИВ инфекциясының алғашқы 2,5 айында жіті АИВ салдарынан қандағы вирус титрінің жоғары болуына байланысты жұққыштығы он екі есе,[61] ал инфекцияның соңғы сатыларында шамамен сегіз есе артады.[56]
Коммерциялық секс-қызметкерлерінің (порнографияны қоса алғанда) АИВ жұқтыру ықтималдығы жоғары.[64][65] Дөрекі жыныстық қатынас та жұқтыру қаупін жоғарлататын фактор болуы мүмкін.[66] Сондай-ақжыныстық зорлық-зомбылық АИВ жұқтыру қаупінің жоғарылауына алып келеді, үйткені зорлау кезінде мүшеқап сирек қолданылады, қынапты не тік ішекті жарақаттау қаупі де жоғары, сонымен қатар жыныстық жолмен берілетін басқа да инфекцияларды жұқтыру қаупі артады.[67]
Есірткі қабылдауда ЖИТС жұқтыру қаупін көрсететін постер
АИВты жұқтырудың екінші бір жолы — қан және оның компоненттерін енгізу не құю.[11] Есірткіні тамырға енгізу үшін ортақ ине қолдану, қолданылған инеден жарақаттану, қан немесе қан компоненттерін құю кезінде, не залалсыздандырылмаған құрал-жабдықпен медициналық инъекция жүргізу кезінде АИВ берілуі мүмкін. Ортақ қолданылған инеден жұғу ықтималдығы – бір қолданғанда 0.63-2.4%, ал орташа есеппен 0.8%-ды құрайды.[68] АИВ–оң адам қолданған инеден жарақат алған кезде, АИВпен инфекциялану қаупі – шамамен 0.3% (333 жағдайда 1), ал шырышты қабық арқылы инфекцияланған қаннан жұғу қаупі – 0.09% (1000 жағдайда 1).[48] Дегенмен, қандағы вирус титрі жоғары не жарақат терең болса, қауіп 5%-ға дейін артуы мүмкін.[69] АҚШ-та 2009 жылдағы жаңа инфекциялану жағдайларының 12% тамырішілік есірткі егетіндер құрады,[70] ал кей аймақтарда есірткі қабылдайтындардың 80% көбі АИВ жұқпасын жұқтырған.[11]
Инфекцияланған қандықұю кезінде жұғу қаупі – 93%.[68] Дегенмен, дамыған мемлекеттерде қан құюдан жұқтыру қаупі өте төмен (500,000 жағдайдан біреу), себебі донорлардың барлығы АИВқа тексеріледі;[11] мысалы, Ұлыбританияда гемотрансфузия арқылы АИВ жұқтыру қаупі – бес миллионнан бір,[71] ал 2009 жылы АҚШта бұл көрсеткіш 1.5 миллионнан бір болды.[72] 2008 жылғы мәліметтер бойынша, табысы төмен елдерде тек донорлардың жартысы ғана АИВқа тексеріледі және бұл аймақтарда АИВ жұқтыру жағдайларының 15% қан мен қан компоненттерін құю кезінде жұқтырған.[73] Бұл әлемдегі инфекцияланудың 5-10% құрайды.[11][74] АИВ ағзатіндері мен мүшелер трансплантациясы кезінде де жұғуы мүмкін, дегенмен барлық донорлар АИВқа тексерілуіне байланысты, жұғу қаупі өте төмен.[75]
Сақтанусызмедициналық инъекция жүргізу – Африкадағы АИВтың таралуында үлкен рөл атқарады. 2007 жылы осы аймақтағы барлық туындаған инфекциялардың 12-17% медициналық шприцтерді бұрыс қолдану себеп болған.[76]Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметінше Африкадағы медициналық инъекция жасауда инфекцияның берілу қаупі – 1,2%.[76] Бұл аймақта жүргізілетін инвазиялы процедуралар, босандыру жұмыстары және тіс емдеуде десанитария талаптары дұрыс орындалмағандықтан, вирустың таралу қаупін арттырып отыр.
Тату,пирсинг, тыртық жасаушы және жасатушы теория жүзінде АИВ жұқтыруы мүмкін, бірақ ондай жағдайлар әлі тіркелмеген[77]. Маса не басқа жәндіктер АИВ тасымалдай алмайды.[78]
АИВ жүктілік, босану, емізу кезінде анадан балаға жұғуы мүмкін.[11][79] 2008 жылғы мәлімет бойынша тікесінен берілу (анадан балаға) балалардағы АИВ инфекциясының 90% себеп болған.[80] Егер емдеу жүргізілмесе, босану не жүктілік кезінде вирустың берілу қаупі – 20% шамасында, ал емізу арқылы берілу қаупі – 35%. Емдеу бұл қауіпті 5%-дан төмен көрсеткішке дейін төмендетеді.[81]
Антиретровирусты препараттарды ананың не баланың қабылдауы емізу кезіндегі берілу қаупін төмендетеді.[82] Балаға тамақты шайнап беру кезінде тамаққа қан түсетін болса, вирус балаға жұғуы мүмкін.[77] Әйел адам емделмесе, екі жыл емізу АИВ/ЖИТСтың нәрестеге жұғу қаупін 17%-ға жоғарлатады.[83] Дамушы елдердің көптеген аймақтарында ана сүтін ембегендер өлімінің жоғарылауына байланыстыдүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы нәрестеге тек ана сүтін не құрамы қауіпсіз қоспалар беруді ұсынады.[83] Сондықтан, бала сүйгісі келетін әрбір АИВ–оң әйел өмір бойы антиретровирусты препараттар қабылдауы тиіс.[83]
АИВ вирионының құрылысыДақылдандырылғанлимфоциттен алынып, жасыл түске боялған АИВ-1 микросуреті
Адамның иммунтапшылық вирусы АИВ/ЖИТС деп аталатын дертті жағдайды қоздырады. АИВ CD4+ T жасушалары,макрофагтар мен дендрит жасушалары секілді иммунды жүйе компоненттерін зақымдайтынретровирус. Ол CD4+ T жасушаларын тікелей және жанама түрде зақымдап, жояды.[84]
АИВRetroviridae[85] тұқымдасыныңLentivirus[86] тегіне жатады. Лентивирустардың бірнеше морфологиялық жәнебиологиялық ерекшеліктері бар. Әдетте олар көптеген сүтқоректілерде ұзаққа созылатын жәнеинкубация кезеңі ұзақ болатын инфекция тудырады[87] Лентивирустар бір жіпшелі, оң–мәнді, РНҚ құрамды вирус түрінде таралады. Нысана жасушаға енгеннен кейінРНҚгеномы вирион құрамында болатын, вирустың өзі кодтайтын кері транскриптаза көмегімен қос жіпшеліДНҚға айналады (кері транскрипция). Нәтижесінде жаңа түзілген вирусты ДНҚ жасуша ядросына еніп, вирустың өзі кодтайтын интеграза ферменті және ко-фактор көмегімен қожайын ДНҚсына интеграцияланады.[88] Интеграцияланған вирусжасырынып қала алады, осылайша оны иммунды жүйе жасушалары анықтай алмайды.[89] Не болмаса вирус бірден транскрипцияланып, жаңа РНҚ геномы мен вирус нәруызы синтезделіп шығады. Олар өз кезегінде топтасып, жаңа вирион түрінде жасушадан шығып, репликация айналымын жаңадан бастайды.[90]
АИВ CD4+ T жасушасынан келесісіне екі түрлі жолмен беріледі: жасушасыз берілу және жасушааралық берілу, яғни олар аралас берілу механизмін қолданады.[91] Жасушасыз берілу түрінде вирион жұқпаланған Т жасушадан қанға не жасушадан тыс сұйықтыққа шығып, келесі Т жасушамен кездейсоқ соқтығысқанда беріледі.[91] АИВ сонымен қатар бір жасушадан екінші жасушаға жасушааралық берілу арқылы да таралуы мүмкін.[92][93] Аралас берілу механизмі вирустың әрдайым репликацияланып отыруына септігін тигізеді, сол себепті антиретровирусты терапия өмір бойы жүргізіледі.[91][94]
Әзірге АИВтің екі түрі сипаталған: АИВ-1 және АИВ-2. Алғашқы болып АИВ-1 сипатталған (бастапқыда лимфаденопатия тудыратын вирус (LAV) және адамның Т-лимфотропты вирусының III түрі (HTLV-III) деп аталған). Бұл вирустыңвируленттігі менжұқпалығы жоғары,[95] сондай-ақ әлемдегі анықталған АИВ жұқпасының көбін дәл осы вирус қоздырған. Қоздырғышы АИВ-2 деп расталған жағдайлар саны аз болуына байланысты АИВ-2 жұқпалығы АИВ-1-ден төмен деп саналады, сол себепті ол текБатыс Африка аймағында ғана таралған[96]
АИВ/ЖИТС жайлы жеңіл түсініктеме (қазақша субтитрмен)АИВ инфекциясының патогенез сызбасы
Вирус организмге енгеннен кейін өте жылдам көбейіп, шеткері қандағы вирус титрі артады. Инфекцияның бастапқы сатысында бір миллилитр қанның өзінде бірнеше миллион вирион болады.[97] Осы кезде CD4+ T жасушаларының мөлшері күрт кемиді. Жедел виремия АИВ зақымдаған жасушаларды өлтіретін CD8+ T жасушаларының белсенуін жәнеантиденелердің түзілуін (сероконверсия) шақырады. Бірінші шарықтап, кейін CD4+ T жасушаларының қайта қалпына келуіне қарай төмендейтін вирус деңгейін (титр) бақылауда CD8+ T жасушаларының белсенуі маңызды рөл атқаратыны белгілі. CD8+ T жасушаларының жақсы жауабы вирусты жоймаса да, аурудың ағымын баяулатып, болжамды қолайлы етеді.[98]
Соңында АИВ CD4+ T жасушаларының санын өте қатты азайтып, ЖИТСтің туындауына алып келеді. Бұл иммунды жүйенің әлсіреуіне әкеліп, адамда оппортунис инфекциялар дамиды. Т-жасушалары иммунды жауап үшін өте маңызды; оларсыз организм не инфекцияға, не қатерлі ісік жасушаларына қарсы күрес жүргізе алмайды. CD4+ T жасушаларының сарқылуы – инфекцияның жіті және созылмалы сатыларында ерекше байқалады.[99] Жіті саты кезінде АИВ зақымдаған жасушалар лизисі мен CD8+ T жасушаларының жұқпаланған жасушаларды өлтіруі – CD4+ T жасушаларының сарқылуына алып келеді, сондай-ақ бұл жерде апоптоздың да маңызы бар. Созылмалы саты кезінде жалпыланған иммунды белсену мен иммунды жүйенің Т жасушаларын синтездеу қабілетінің біртіндеп төмендеуінің салдарынан CD4+ T жасушаларының саны баяу кемиді.[100]
ЖИТСке тән иммунтапшылық симптомдары вирус жұқтырған адамда бастапқы жылдарда көрініс бермегенімен, CD4+ T жасушаларының негізгі бөлігі инфекцияның алғашқы апталарда жойылады. Әсіреселимфоциттері көп болатын ішек шырышындағы жасушалар көптеп жойылады.[101] Шырыштағы CD4+ T жасушаларының басымырақ жойылуына себеп – шырыштағы CD4+ T жасушаларының CCR5 нәруызын экспрессиялауы. АИВ осы нәруызды жасушамен байланыс орнату үшін ко-рецептер етіп қолданады. Ал қандағы CD4+ T жасушаларында бұл нәруыз болмағындықтан, оларды қолдана алмайды.[102] CCR5 нәруызын кодтайтын генге арнайы өзгерістер енгізу арқылы АИВ-1 инфекциясының алдын алуға болады.[103]
Жіті инфекция кезінде АИВ CCR5 экспрессиялаушы CD4+ T жасушаларын іздеп, жояды.[104] Белсенді имунды жауап ақырында инфекцияны басқарып, клиникалық жасырын сатының басталуын мүмкін етеді. Жоғарыда айтылғандай, нысанаға көбіне шырышты қабатта болатын CD4+ T жасушалары алынады.[104] АИВтің тұрақты репликациясы созылмалы сатады да сақталатын иммунды жүйенің жалпыланған белсенуіне әкеледі.[105]Иммунды жасушалардың белсенуі мен қабынуалды цитокиндерінің босап шығуы арқылы көрінетін иммунды белсену АИВ генінің белсенділігі мен АИВ репликациясына қарсы иммунды жауап нәтижесінде туындайды. Сондай-ақ бұған аурудың жіті сатысы кезінде шырыштағы CD4+ T жасушаларының сарқылуы салдарынан асқазан-ішек жолдарының иммунды тосқауылының бұзылуы да әсер етеді.[106]
АИВ/ЖИТС диагнозы зерханалық зерттеу нәтижесіне және арнайы симптомдар мен белгілерге сүйеніп қойылады.[25] 15 жастан 65 жасқа дейінгі адамдар мен барлық жүкті әйелдер АИВке скринингтен өтіп тұрғаны дұрыс.[108] Сондай-ақ инфекция жұқтыру қаупі бар топтар (оларға жыныс жолдары арқылы берілетін кез келген ауруға шалдыққандарды да жатқызады) тексерістен өтуге тиіс.[28][108] Әлемнің көптеген аймақтарында АИВ–оң адамдар өзінде вирустың барын тек ЖИТС не ауыр иммунтапшылық белгілері көрініс беріп үлгерген кезде, инфекцияның соңғы сатысында аңғарады.[28]
АИВ диагностикасын шартты түрде екі кезеңге бөлуге болады:
4-буынға жататын тест-жүйелер арқылы скриниг жүргізу:Иммунферментті (ИФТ) не иммунхемилюминесценттті талдау (ИХЛТ) әдістерімен вирус антигендерін және АИВке қарсы түзілген антиденелерді анықтау. Бұл әдіс сезімталдығы (99%) мен арнайылығы (99,5%) өте жоғары деп саналады.
Иммоноблоттинг жүргізіп, диагнозды нақтылау: Бұл әдіс скрининг-тест нәтижесі оң болған адамдарға жүргізіледі. Әдіс мақсаты — статусы күдікті адамның қанындағы антиденелердің нақты қай АИВ антигеніне түзілгенін анықтау.Дүниежүзілік Денсаулық сақтау ұйымының талабы бойынша вирустың үш беткей антигенінің кем дегенде екеуіне қарсы түзілген антидене анықталған жағдайда ғана тексерілуші статусы"оң" деп бағаланады.
АИВ–оң адамдардың көбінде жұқтырғаннан кейін үш не он екі аптадан кейін арнайыантиденелер (сероконверт) түзіледі.[27] Оған дейінгі кезеңді "терезе кезеңі" деп атайды. Бастапқы инфекцияны сероконверсияға дейін қандағы АИВ РНҚсын не p24 антигенін тексеру арқылы да анықтауға болады.[27] Антиденеге тест не ПТР оң болған жағдайда, қанда басқа антиденелерге тексеріп не қайталап ПТР жасау арқылы нақтылайды.[25]
18 айдан кіші балаларда анасынан алған антиденелердің болуына байланысты антидене тесті дұрыс көрсетпейді.[109] Осылайша АИВ диагнозы тек АИВ РНҚсына не кДНҚсына ПТР, не болмаса p24 антигенін анықтау арқылы қойылады.[25] Көптеген елдерде нәтижесі сенімді ПТР әдісі жасалмайды, сол себепті ауру белгілерінің көрініс беруін не қандағы АИВке түзілген антиденелерді анықтау үшін баланың өсуін күтуге мәжбүр болады.[109]
Шұғыл тест әдістеріне:агглютинация реакциясы, полимерлі мембранадағы ИФТ, иммунологиялық фильтрациялы талдау және иммунхроматография жатады. Тест нәтижесін 15—30 минут ішінде білуге болады. Бұл әдіс, нәтижені дереу білу керек кезде, мысалы: шұғыл түрде операция алдында статус анықтау керек болған кезде өте тиімді әрі ыңғайлы.[110][111] Қазақстанда сілекей арқылы АИВ анықтауға арналған шұғыл тест (AmanBol) қолданылады.
Әлемде АИВ пен АИВ қатысты ауруларды жіктеудің екі жүйесі белгілі:ДДСҰ ұсынған АИВ жұқпасын және ауруларын сатылап жіктеу жүйесі[25] және Ауруды бақылау және болдырмауу орталықтары (ағылш.CDC) ұсынған АИВ жұқпасын жіктеу жүйесі.[112] CDC жіктеу жүйесі көбінедамыған елдерде қолданылады.Дамушы елдерде зертханалық зерттеу жүргізу мүмкіндігі төмен болғандықтан, ДДСҰ ұсынған лабораторлы мәліметтерлі қажет етпейтін жіктеу жүйесін қолдану ыңғайлы. Екі жүйенің айырмашылығы болғанымен, статистика жүргізуде кедергі келтірмейді.[24][25][112]
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы алғаш рет 1986 жылы ЖИТС анықтамасы мен жіктемесін ұсынды.[25] Содан бері ДДСҰ жіктемесі бірнеше рет жаңартылып, толықтырылған, ең соңғы нұсқасы 2007 жылы жарық көрген:[25]
Бастапқы (біріншілік) АИВ инфекциясы: симптомсыз не жіті ретровирусты синдроммен бірлесуі мүмкін.[25]
I саты: АИВ инфекциясы симптомсыз жүреді; қандағы CD4+ T жасушаларының саны (CD4 саны деп те аталады) – 1 микролитрде 500 жоғары болады.[25] Бірнеше топ лимфа түйіндері ұлғаю мүмкін (Тұрақты жайылған лимфаденопатия).[25]
II саты: Тері мен шырыш қабаттарындағы өзгерістер секілді әлсіз симптомдар мен жоғары тыныс жолдарының қайталамалы инфекциялары. CD4 саны – 500/µl төмен.[25]
III саты: бір айдан көп болатын себебі белгісіз созылмалы диарея, өкпе туберкулезі секілді ауыр бактериялық инфекциялар мен CD4 санының 350/µl төмен болуы.[25]
IV саты не ЖИТС: митоксоплазмозы, өңеш, кеңірдек, бронх не өкпекандидозы, Капоши саркомасы. CD4 саны – 200/µl.[25]
1993 жылы[113] АҚШ Ауруды бақылау және болдырмау орталықтары клиникалық көрініспен қатар лабораторлы көреткіштерді бағалайтын жіктеу жүйесін әзірлеп шыққан, ол2008 және2014 жылдары жаңартылған.[112][114], CDC жіктемесіне сәйкес адамға не АИВ инфекциясы, не ЖИТСтің соңғы сатысы деген диагноз қойылады, А3, В3, С1, С2 және С3 санатына жатқызылғандар ЖИТСі бар деп есепке алынады.
CD4 саны (/мкл, %)
Клиникалық санаттар
А — симптомсыз жіті (біріншілік) не ТЖЛП (тұрақты жайылған лимфаденопатия)
Үрпекқапты тұрақты пайдалану – АИВ жұқтыру қаупін шамамен 80% төмендетеді.[115] Егер ерлі-зайыптылардың біреуі инфекция жұқтырған болып, бірақ тұрақты түрде үрпекқап қолданса, жұғу қаупі – жылына 1% төмен болады.[116] Әйел үрпекқаптары да дәл осындай көрсеткіш көрсетеді деген растама бар.[117] Африкада жүргізілген зерттеу нәтижесінде қатынасқа түсер алдында құрамында теновир болатын қынаптық гель инфекция жұқтыру қаупін 40% төмендететіні анықталған.[118] Ал ноноксинол-9 спермицидін қолдану керісінше қынап пен тік ішекті тітіркендіретіндіктен, жұқтыру қаупін көбейтеді[119]
Сахара оңтүстігіндегі Африкада гетеросексуал ерлерді сүндеттеу 24 ай ішінде АИВтен сақтау дәрежесін 38%-дан 66%-ға дейін жоғарлатқан.[120] Осы зерттеу сүйеніп,2007 жылы ДДСҰ менUNAIDS АИВ деңгейі жоғары аймақтарда инфекцияның әйелден ерге берілуінің алдын алу әдісі ретінде еркектерді сүндетке отырғызуды ұсынды.[121] Әйтсе де бұл әдіс инфекцияның ерден әйелге берілуінен қорғайтыны әлі де дауға арқау болып отыр,[122][123] сондай-ақ дамыған елдерде және ермен жыныстық қатынасқа түсетін ерлерде аталған әдістің тиімділігі анықталмаған.[124][125][126] Дегенмен Халықаралық вирусқа қарсы қоғам (ағылш.The International Antiviral Society) жыныстық қатынасқа түсетін барлық гетеросексуал ерлерді сүндеттеуді ұсынады, сондай-ақ ермен жыныстық қатынасқа түсетін ерлерді де сүндеттеу мәселесін көтеріп жір.[127] Кей сарапшылар сүндеттелген ерлер инфекция жұқтыру қаупі төмен дегенге қатты сеніп, ретсіз әрі қорғаусыз жыныстық қатынасқа түсіп, әдістің тиімділігін жоққа шығарады деп қорқады.[128]
Секстен тартынуды қолдайтын бағдарламалар АИВтің кейінгі қаупіне әсер етпеуі мүмкін.[129] Құрдастардан білім алу да профилактикада мардымсыз екені анықталған.[130] Ал мектептегі кешенді жыныстық сауаттандыру қорғанусыз жүрісті төмендетуі мүмкін.[131][132] Жастардың кей бөлігі АИВ/ЖИТС туралы білсе де, АИВ жұқтыру қаупін елемей, қорғаусыз қатынасқа түсіп жатады.[133] Ерікті кеңес беру және АИВке тегін тексеру – нәтижесі теріс болғандардың өмір салтын өзгертуге әсер етпейді, бірақ статусы – оң болғандардың алдағы уақытта үрпекқап қолдануын арттырады.[134] Отбасын жоспарлаудың жетілдірілген қызметтері қарапайым қызметтермен салыстырғанда АИВ бар әйелдердің контрацепция қолдануын ынталандырады.[135] Жыныстық жолмен берілетін басқа да жұқпаларды емдеу АИВтің алдын алудағы тиімділігі әзірге белгісіз.[62]
CD4 саны ≤ 550 жасуша/µL адамдарда антиретровирусты терапия жүргізу — серіктесіне АИВ жұқтырудың алдын алады (болдырмас үшін емдеу (БЕ) страдегиясы).[136] БЕ жұқтыру қаупін 10-20 есе төмендетеді.[136][137] Ермен жыныс қатынасына түсетін ерлер, жұбайы АИВ–оң және Африкадағы гетеросексуалдар секілді жұқтыру қаупі жоғары адамдарға жұқтыруға дейінгі профилактика (ЖдП) ретінде теновофирдің тәуліктік дозасын эмтрицитабинмен не бөлек беру – айтарлықтай тиімді екені анықталған.[118][138] Бұл сондай-ақ есірткіні көктамырға егетіндер үшін де тиімді болуы мүмкін. Зерттеу нәтижесі бойынша аталған топта жұқтыру қаупі 100 адамға шаққанда жылына 0.7-ден 0.4-ке дейін төмендеген.[139] 2019 жылы USPSTF жұқтыру қаупі жоғары барлық топтарға ЖдП жүргізуді ұсынған.[140]
Денсаулық сақтау саласындағы әмбебап сақтық шаралары АИВ жұқтыру қаупін төмендетуде тиімді деп саналады.[141] Есірткіні көктамырына енгізетіндерде жұқтыру қаупі жоғары екені белгілі. Ине алмастыру бастамасы мен опиоидты алмастырушы терапияның да осы қауіпті төмендетуде тиімді екені анықталған.[142][143]
АИВ–оң адамның қаны не жыныс мүшелерінен бөлінген секрециямен контакт болғаннан кейін 48–72 сағат ішінде антиретровирусты терапия жүргізу жұқтырудан кейінгі профилактика (ЖкП) деп аталады.[144] Зидовудиннің бір агентін қолдану инемен жарақаттануда АИВ инфекциясын жұқтыру қаупін бес есе азайтады.[144]Америка Құрама Штаттарында АИВтің алдын алу үшін тенофовир, эмтрицитабин және ральтегавир беріледі, бұл қауіпті айтарлықтай төмендетеді[145]
Зорлаушы статусы оң не белгісіз болса да, зорланған адамға ЖкП жүргізу ұсынылады.[146] Әдетте, терапия төрт аптаға созылады.[147] Бұған себеп: зидовудин ішкендердің 70% пайда болатын жанама әсер, олар: лоқсу (24%), шаршағыштық (22%), қажу (13%) бас ауырсынуы (9%).[48]
АИВтың тікесінен берілуін болдырмау бағдарламалары жұқтыру қаупін 92-99% төмендетуі мүмкін.[80][142] Бұл бағдарламаға сәйкес антиретровирусты терапия жүктілік барысында анасына және босанғаннан кейін баласына жүргізіліп, нәресте ана сүтін емес, шөлмектен тамақтанады.[80][148] Шөлмектен (жасанды) тамақтандыру қолжетімді, қолайлы әрі қауіпсіз болса, барынша ана сүтін бермеген абзал, ал олай болмаса, алғашқы айда тек емшек сүтін беруге болады.[149] Егер нәресте тек ана сүтін емсе, кеңейтілген антиретровирусты профилактика жүргізу қажет, сол арқылы балаға АИВ берілуін төмендетуге болады.[150] 2015 жылыКуба АИВтің анадан балаға берілуін түпкілікті жойған алғашқы ел атанды.[151]
Қазіргі таңда АИВ не ЖИТСке қарсы лицензия алған вакцина жоқ.[13] Әзірге ең нәтижелі вакцина сынағы 2009 жылыТайландта жарияланған RV 144 вакцинасы; ол инфекцияның берілуін шамамен 30% төмендеткені белгілі. Бұл көрсеткіш келешекте бұдан да тиімді вакцина ойлап табуға болатынына үміт сыйлайды.[152] RV 144 вакцинасының сынағы әлі де жалғасып жатыр.[153][154]
Әзірге АИВ инфекциясынан толықтай айықтыратын ем де, оған қарсы вакцина да жоқ. Алайда Жоғары белсенді антиретровирусты терапия (ЖБАРТ) жүргізу ауру ағымын баяулатады.[155] 2010 жылғы мәлемет бойынша табысы орташа және төмен елдерде бұл терапияны 6,6 млн адам жүргізген[156] АРТ оппортунис инфекциялардың алдын алуда, сондай-ақ белсенді емдеуде де тиімді. 2020 жылғы наурыз айында белгілі болған мәлімет бойынша әлемде екі адам АИВ жұқпасынан толықтай айыққан.[157]
Қазіргі таңда ЖБАРТтың комбинацияланған варианты ("коктейл") қолданылады: оның құрамына кем дегенде антиретровирусты агенттің екі типіне не санатына жататын, екі не одан да көп препарат болады.[158] Бастапқы кезеңде кері транскриптазаның нуклеозид емес ингибиторы (КТНЕИ) және кері транскриптазаның нуклеозид тәрізді ингибиторының (КТНИ) екі препараты тағайындалады. Қазақстанда қолданылатын КТНИ: абакавир (ABC), зидовудин (ZDV не AZT), ламивудин (3TC) немесе тенофовир (TDF).[159] 2019 жылыДүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы ересектерге арналған бірінші қатарлы препараттар тізіміне долутегравир / ламивудин / тенофовир, ал балама ретінде тенофовир / ламивудин / эфавиренц комбинациясын қосты.[160] Жоғарыда айтылған тәсіл тиімсіз болған кезде, емге протеаза ингибиторлары (ПИ) қосылады.[158]
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ұсынысы бойынша Қазақстан Республикасында аурудың ағымы мен клиникалық сатысына, CD4 санына қарамастан (жүктілерге де) антиретровирусты терапия диагноз қойылған сәттен бастап жүргізіледі.[14][127][161] Бір басталған ем үзіліссіз және ешбір "демалыссыз" жүруі ұсынылады.[28] Көптеген адамдарға емдеу басталғаннан кейін ғана диагноз қойылады.[28] Емнен күтілетін нәтиже – ұзақ уақыт бойы АИВ РНҚсының санын 1 мл қанда 50 көшірмеден төмен көрсеткіште ұстап тұру.[28] Әдетте, ем тиімділігін терапия басталғаннан кейін төрт аптадан кейін аталған көрсеткішті анықтау арқылы бағалайды, егер 50 көшірме/мл деңгейіне жетсе, 3-6 ай сайын тексеріліп отырады. Бұл көрсеткіш 400 көшірме/мл болса, емнің тиімсіз екенін дәлелдейді[28] Зерттеулерге сүйенсек, осыған дейін ем қабылдағандардың 95% аталған критерийлер орындалған.[28]
Ем артықшылығы — ЖИТС дамуы мен өлім қаупінің төмендеуі.[162] Дамушы елдерде ем физикалық және психикалық денсаулықты жақсартады.[163] Ем жүргізетіндерде туберкулезге шалдығу қаупі 70% төмендейді.[158] Сондай-ақ емнің тағы бір артықшылығы — инфекцияның серіктесіне және анадан балаға берілуінің алдын алады[158][164] Емнің тиімді болуы тікелей қабылдаудың тұрақтылығы мен дұрыс болуына байланысты.[28] Ем режимін сақтамау себептеріне медициналық көмек көрсету төмендігі,[165] әлеуметтік көмектің жоғы, психика бұзылыстар мен нашақорлық жатады.[166] Ем тәсімінің күрделі (таблетка саны мен қабылдау жиілігі) әрі жанама әсердің болуынан адамдар ем жүргізуден бас тартып жатады.[167]
Таңдалған препаратқа қатысты арнайы жанама әсер болуы мүмкін.[168] Олардың ішінде ең жиі кездесетіндері: липодистрофия синдромы, дислипедемия, қант диабеті (әсіресе протеаза ингибиторларын қолданғанда).[24] Бұдан бөлекдиарея[168][169] жәнежүрек-тамыр жүйесінің ауруларының жиілеуін жатқызуға болады.[170] Жаңадан ұсынылған препараттардың жанама әсері аз боп келеді[28] Кей дәрілердіңтератогенді әсері болуы мүмкін, сол себепті бала жоспарлайтын әйелдер үшін ұсынылмайды.[28]
Балаларға арналған ем ұсыныстары ересектерге қарағанда біршама ерекшеленеді. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы 5 жасқа дейінгі барлық балаларды емдеуді ұсынады; 5 жастан асқан балаларға ересектер сияқты қарайды.[171] Қазақстанда АИВ жұқтырған балалардың бәрін клиникалық сатысына, CD4 санына қарамастан емдеу ұсынылады.
АИВ/ЖИТСке шалдыққан адамдардың көбінде оппортунис инфекциялардың алдын алу шараларын жүргізу нәтижелі болады. Антиретровирусты терапия негізгі ауруды емдеумен қатар, қосымша оппортунис инфекциялардың пайда болу қаупін де азайтады.[168] Туберкулезге шалдығу қаупі жоғары аймақта тұратын АИВ бар ересектер мен жасөспірімдер (АРТ қабылдаса да) белсенді туберкулез белгілері болмаса да, профилактика ретінде изониазидті тепария (ПИТ) жүргізгені дұрыс; ПИТ қажеттілігін туберкулинге терілік сынама жасап білуге болады.[172] АИВ жұқтыру қаупі жоғары адамдарға А және В вирусты гепатиттеріне қарсы вакцинаны жұқтырмас бұрын егу ұсынылады; инфекция жұқтырып қойғаннан кейін де берілсе болады.[173] Анасы АИВ–оң болған 4-6 апталық және ана сүтін ембейтін нәрестелерге профилактика ретінде ко-тримоксазол беру ұсынылады.[174] Сондай-ақ пневмоцист қоздыратын пневомнияның алдын алу шараларын ұйымдастыру ұсынылады. Ол CD4 саны 200 жасуша/uL деңгейінен төмен немесе осыған дейін осы ауруға шалдыққан адамдарда жүргізіледі.[175] Айқын иммунтапшылық анықталған адамдардатоксоплазмоздың алдын алу керек.[176] Аталған профилактика шараларын жүргізу – 1992 мен 1997 жылдар аралығында осы инфекциялардың даму қаупін 50% төмендеткен[177] Сонымен қатар АИВ анықталған адамдарға тұмауға қарсы және Пневмо–23 вакциналарын егу ұсынылады.[178][179]
ДДСҰ АИВ/ЖИТС бар адамдардың тамақтануына қойылатын талаптарға қатысты ұсыныстар жариялаған.[180] Салауатты тамақтануға басымдылық беріледі. ДДСҰ АИВ анықталған ересектерге микроэлементттердің барлығына ортақ ұсынылған тәуліктік мөлшерін тұтынуды ұсынады; A витамині, мырыш пен темір АИВ бар ересектерде жанама әсер туғызатындықтан, аталған элементтердің тапшылығы расталмаса, тұтынбаған дұрыс.[180][181][182][183] Дұрыс тамақтанбайтын немесе толыққұнды диета ұстанбайтын АИВ жұқтырған адамдарға нутрициялық саплементация жүргізу иммунды жүйені нығайтуға және инфекциядан оңалуға көмектеседі; алайда жұқтырудың не өлімнің азаюына әсері анықталмаған.[184]
АИВ бар жүктілер мен емізуші әйелдердің диетасына мультивитаминдерді қосу анаға да балаға да бірдей оң әсер көрсетеді.[185] Бірақ тағам рационына мультивитаминдерді қосу – антиретровирусты терапия орнын баса алмайды[185] АИВ инфекциясы бар балаларда А дәрумені бар қоспалар өлім-жітімді азайтып, өсуді жақсартады деген бірнеше дәлелдемелер бар.[186]
АҚШ-та АИВ бар адамдардың шамамен 60% ем тиімділігі дәленденбеген болса да[187], әртүрлі қосымша немесе балама медицина көмегіне жүгінеді,[188] Ем ретінде шөп дәрілерді қолдануды растайтын дәлелдер жеткіліксіз[189] Тәбет ашу мен саламақ қосуда медициналық каннабистің тиімділігі дәлелденбегендіктен, оны ұсыну және тұтынуды қолдау негізсіз.[190]
Көптеген елдерде АИВ/ЖИТС бұрыңғыдай бірден өлімге әкелмейтін, созылмалы сипатқа ие ауру болды.[191] Ауру болжамы CD4 саны мен вирус титріне қарай әртүрлі болуы мүмкін.[27] Емсіз АИВ жұқтырған адам вирус түріне қарай шамамен 9-дан 11 жылға дейін өмір сүруі мүмкін.[5] ЖИТС диагнозы қойылғаннан кейін де ем жүргізілмесе, адам 6-19 ай ғана жасауы мүмкін.[192][193] ЖБАРТ және оппортунис инфекциялардың алдын алу – өлім-жітімді 80% төмендетеді және диагнозы жаңа қойылған жас адамның өмір сүру ұзақтығын 20-50 жасқа дейін арттырады.[191][194][195] Ем инфекцияның соңғы сатыларында басталса, болжам айтарлықтай жақсы болмайды:[28] мысалы, ем ЖИТС диагнозынан кейін басталса, өмір сүру ұзақтығы ~ 10–40 жыл.[28][191] Ем қабылдамаған нәрестелердің жартысы 2 жасқа толмастан қайтыс болады.[174]
2004 жылы 100 000 адамға шаққанда АИВ пен ЖИТСке қатысты мүгедектік алғандар саны
АИВ/ЖИТСтен өлімнің басты себебі — оппортунис инфекциялар мен қатерлі ісік. Екеуі де иммунды жүйенің әлсіреуінен дамиды.[177][196] Қатерлі ісікке шалдығу қаупі CD4 саны 500/μL–ден төмен болғанда артады.[28] Клиникалық аурудың үдеу жылдамдығы әр адамда әр түрлі болатыны және оған адамның сезімталдығы мен иммунды жүйе қызметі;[197] медициналық көмекке қол жеткізе алуы, бірлескен инфекцияның болуы;[192][198] қоздырған вирустың штамы (не штамдары)[199][200] сияқты бірқатар факторлардың әсер ететіні дәлелденген.
Туберкулезбен бірлесе дамуы (ко-инфекция) АИВ/ЖИТСпен ауыратындар өлімінің негізгі себептерінің бірі, ол АИВ жұқтырған адамдардың үштен бірінде кездеседі және АИВқа қатысты өлімнің 25%-ын құрайды.[201] Сонымен қатар АИВ – туберкулез дамуына әкелетін маңызды қауіп факторларының бірі.[202] C гепатиті де ең жиі кездесетін ко-инфекциялардың бірі, олардың бірі екіншісінің дамуын үдетіп отырады.[203] АИВ/ЖИТСтен болған ең жиі кездесетін екі қатерлі ісік: Капоши саркомасы және Ходжкиндік емес лимфома.[196] Бұдан бөлек тік ішек обыры, Бөркит лимфомасы, орталық жүйке жүйесінің бастапқы лимфомасы мен жатыр мойны обыры да кездеседі.[28][204]
АИВ жұқтырып, өмір сүріп жатқандар саны Жаңадан АИВ жұқтырғандар саны АИВ/ЖИТСтен өлгендер саны[211]
АИВ/ЖИТС — жаһандықпандемия.[212] 2016 жыл дерегі бойынша әлемде шамамен 36.7 миллион адам АИВке шалдыққан, сол жылы жаңадан инфекция жұқтырғандар саны – 1.8 миллионға жуық.[213] 2001 жылы бұл көрсеткіш 3.1 миллион болған.[214] Жұқтырғандардың жартысынан сәл көбі – әйелдер, ал 2.1 миллионы – балалар.[213] 2016 жылы бұл сырқаттан 1 миллион адам қаза тапса, 2005 жылы бұл көрсеткіш 1.9 миллион болған.[213]
Ең көп инфекция жұқтырғандар Сахараның оңтүстігіндегі Африкада тұрады. 2010 жылы барлық АИВ жұқтырғандардың 68% (22.9 миллион) және барлық өлімнің 66% (1.2 миллион) осы аймақтан шыққан.[215] Бұл дегеніміз аймақтағы ересектердің шамамен 5%-ы АИВ жұқтырған[216] және бала өлімі себептерінің 10% осы ауруға тиесілі.[217] Басқа аймақтармен салыстырғанда бұл жердегі жұқтырғандардың 60% – әйел.[215]
Келесі ең көп жұқтырғандар тұратын аймақ –Оңтүстік жәнеоңтүстік-шығыс Азияда; 2010 жылы бұл аймақта шамамен 4 миллион адам (барлық жұқтырғандардың 12%) АИВ жұқтырған, оның 250 000 қайтыс болған.[216] Шамамен 2.4 миллоны – Үндістаннан шыққан.[215]
2019 жылғы қыркүйекте белгілі болған мәліметбойынша Қазақстанда(орыс.)қаз. 24 289 (0,14%) адамның статусы оң деп анықталған (60% – ерлер), олардың 70%-ға жуығы (416 бала) ретровирустарға қарсы терапия қабылдайды. АИВ жұқтырғандардың басым бөлігі (71%) 20-39 жас аралығындағы еңбекке жарамды адамдар. Негізігі жұқтыру жолы – гетеросексуалдар арасындағы жыныстық қатынас (53,1%).[218]
100 000 адамға шаққандағы АИВ жұқтырғандар көрсеткіші
1981 жылыMorbidity and Mortality Weekly Report жинағында кейін "ЖИТС" деген атауға ие болатын дерт жайлы жарияланған.
ЖИТС алғаш рет 1981 жылғы 5 маусымда Құрама Штаттарда бес адамнан анықталған.[36][219] ОларPneumocystis carinii қоздырған пневмонияға (ПП) және оппортунис инфекцияларына шалдыққан, көктамырына есірткі егетін, гомосексуал ерлер болған.[220] Кейін 28 гомосексуал ерде әдетте сирек кездесетін тері обыры – Капоши саркомасы (КС) анықталған.[221][222] Осыдан кейін де бірнеше адамда ПП мен КС анықталып, АҚШтың Ауруды бақылау және алдын алу орталықтары (CDC) аталған бұрқетпені зерттеп, бақылау үшін жұмыс тобын құрады.[223]
Алғашқы күндері бұл аурудың ресми атауы болмады, тек осы жағдайда дамитын ауру атауымен аталып жүрді, мәселен: лимфаденопатия, Капоши саркомасы және оппортунис инфекция[224]; Алғашқыда АИВ ашқан ғалымдар вирусты да лимфаденопатия тудыратын вирус деп атаған еді.[225][226] Кейінірек CDC бұл жағдайды "4Г дерті" (ағылш.the 4H disease) деп атай бастады, себебі бұл ауруға шалдыққандарГаитиден шыққан, героин егетін,гомосексуал,гемофиликтер еді (ағылш.Haiti, homosexual, hemophilia, heroine)[227][228] Ал прессада гейлердегі иммунтапшылық (ағылш.Gay-related immune deficiency,GRID) терминін қолданылды.[229] Алайда кейінірек ЖИТСтің тек гей бірлестігінің өкілдерінде болмайтыны анықталып[224],GRID термині елді жаңылыстырмас үшін 1982 жылғы шілдеде болған жиында ЖИТС деп өзгертілді.[230] Сол жылы, қыркүйекте CDC бұл ауруды ресми түрде ЖИТС деп жариялады.[231]
1983 жылы америкалық вирусолог Роберт Галло және француз тергеушілері –Франсуаза Барре-Синусси менЛюк Монтанье басқарған екі зерттеушілер тобы бір-бірінен тәуелсіз ЖИТСті ретровирустың жаңа түрі қоздыруы мүмкін деген мәлімдеме жасады. Зерттеу нәтижесі сол жылыScience журналының 20 мамыр күні шыққан санында жарияланды.[232][233] Галло ЖИТСке шалдыққан адамнан алынған вирустың осыған дейін өзі басқаратын зерттеушілер тоб ашқан адамның Т-лимфотропты вирусына (ағылш.Human T-lymphotropic viruses, HTLVs) қатты ұқсайтынын мәлімдеген. Сол себепті оның тобы өздері ашқан вирусты HTLV-III деп атады. Дәл осы уақытта Монтанье тобы мойын лимфа түйіндерінің ұлғаюына жәнеәлсіздікке (ЖИТСке тән екі белгі) шағымданып келген адамнан вирус бөліп алады. Галло тобының мәлімдемесіне қарамастан, Монтанье мен оның әріптестері бұл вирустың негізгі нәруыздары HTLV-I ақуыздарынан иммунологиялық жағынан ерекшеленетінін басып айтты. Монтанье тобы бөліп алған вирусын лимфаденопатия тудыратын вирус (ағылш.lymphadenopathy-associated virus, LAV) деп атады.[223] Кейін бұл екі вирус бірдей болғандықтан, 1986 жылы LAV пен HTLV-III атауы АИВ деп өзгертілді.[234]
Солдан оңға: Африкалық жасыл маймыл – МИВ көзі, ысты мангобей – АИВ-2 көзі жәнешимпанзе – АИВ-1 көзі.
АИВ-1 мен АИВ-2 де Батыс-орталық Африканы мекендейтін адамтәрізді приматтарда пайда болып, алғаш рет адамға XX ғасырдың басындаберілген деген болжам бар.[18] АИВ-1 жабайы шимпанзелерге жұғатын маймылдың иммунтапшылық вирусының (SIV(cpz)) эволюциялануынанКамерунның оңтүстігінде пайда болуы мүмкін.[235][236] Ал АИВ-2 жақын туысы – Батыс Африка жағалауын (Сенегал оңтүстігіненКот-д’Ивуар батысына дейін) мекендейтін ысты мангобейлерде (Cercocebus atys atys) болатынSIV(smm).[96] Үкі маймыл секілдікеңтанаулы маймылдардың геномында вирусқа резисентті екі түрлі ген болыды, сол екеуінің қосылып кетуіне байланысты аталған маймылдар АИВ-1 инфекциясына резистентті боп келеді.[237] АИВ-1 бірнеше рет түрленіп вирустың M, N және O типтеріне бастау берген.[238]
Жабайы аң айлайтындар не етін жеткізушілер МИВ жұқтырып алуы мүмкін деген дәлелдер бар.[239] Алайда МИВ әлсіз вирус болғандықтан, адамның иммунды жүйесі бірнеше апта ішінде жойып тастайды. Вирус АИВке айналуы үшін бір адамнан келесі бір адамға бірнеше рет берілуі тиіс.[240] Оның үстіне, адамнан адамға таралуы салыстырмалы түрде төмен болуына байланысты МИВ популяцияға тек бір не бірнеше жоғары қауіпті трансмиссия арналары болған кезде ғана тарала алады, ал XX ғасырға дейін Африкада бұндай арналар болмаған.
Райан Уайт – инфекция жұқтырғаны үшін мектептен қуылып, АИВке қарсы күрес символына айналған жасөспірім.[241]
ЖИТС стигмасы қоғамда әртүрлі түрде кездеседі: АИВ жұқтырған адамдарды қуғындау, шеттету,дискриминациялау, олардан қашқақтау; алдын ала келісімсіз АИВқа тексеру және құпиялық сақтамау; АИВ-инфекцияланған не солай деп санаған адамдарға қарсы зорлық-зомбылық; АИВ жұқтырған адамдардыкарантинге жабу.[20] Көптеген адамдар стигмамен байланысты қатыгездік не зорлық-зомбылыққа ұшыраудан қорқып, АИВқа тексерілмейді, не нәтижесін білгісі келмейді, не ем қабылдамайды. Осының салдарынан олар басқаруға келетін созылмалы ауруды өлім жазасына айналдырып, АИВ-тың одан әрі таралуына жол ашады.[242]
ЖИТСке қатысты стигмаларды келесі үш топқа бөлуге болады:
Құрал стигмасы – кез-келген өлім не жұқпалы ауру алдындағы қорқыныштан туатын стигма.[243]
Символ стигмасы – осы ауруға жиі шалдығады деп санап, кей әлеуметтік топтар мен өмір салтына (гомосексуалдылық, секс-қызметкерлер, т.б.) деген көзқарасын білдіру үшін АИВ/ЖИТСті қолдану.[243]
Әдеп стигмасы – АИВ/ЖИТС мәселесі не АИВ–оң адамдармен жұмыс істейтін не қандай да бір қатысы бар тұлғаларды стигмалау.[244]
Көбіне ЖИТС-стигмасы басқа да стигма түрлерімен қатар жүреді, атап айтқанда:гомосексуалдық, бисексуалдық, промискуитет, жезөкшелік, тамырішілік есірткі қолдану – ЖИТСпен байланыстырылады.[245]
Көптегендамыған елдерде, ЖИТС пен гомосексуалдық не бисексуалдық арасында жақындық байқалады, бұл, әрине, аталған топтарға қарсы теріс пікірлердің көп болуына байланысты.[246] Оған қоса, ЖИТС көп жағдайда, кез келген, тіпті сау ер мен ер арасындағы секспен байланыстырылады.[243] Дегенмен, АИВтың әлем бойынша негізі таралу жолы гетеросексуал секс болып табылады.[247]
2003 жылы неке мен халық заңнамасын толық реформалау аясында Қытайда ЖИТСпен ауыратын адамдарға неке қиюға рұқсат етілді.[248]
2013 жылы АҚШ Ұлттық Медицина КітапханасыТөзу мен өркендеу: ЖИТС, саясат пен мәдениет атты жылжымалы көрме өткізді;[249] онда жаңа ғылыми зерттеу нәтижелері, АҚШ билігінің жауабы, ЖИТСпен ауыратын адамдардың, күтушілердің, белсенділердің жеке басынан өткен оқиғалары айтылды.[250]
Кей Африка елдеріндегі өмір сүру ұзақтығының өзгеруі, 1960–2012
АИВ/ЖИТС тек жеке тұлғалардың емес, мемлекеттердің де экономикасына әсер етуде.[217] Ең көп зардап шеккен елдердіңжалпы ішкі өніміадами капитал жетіспеуіне байланысты төмендеді.[217][251] Дұрыс тамақтанудың және медицина мен дәрі дәрімектердің жетіспеушілігінен көптеген адамдар ЖИТС асқынауынан көз жұмады. Өлім алдында, олар жұмыс істеуге қабілетсіз, әрі айтарлықтай медициналық көмекті қажет етеді. 2007 жылға қарай ЖИТС салдарынан 12 миллион адам жетім қалған (ЖИТС жетімдері).[217] Олардың көбі қарт ата-әжелерінің қолында өседі.[252]
АИВ/ЖИТС емін бастағаннан кейін жұмысқа қайтып оралу қиын және науқастар көп жағдайда басқа жұмысшыларға қарағанда азырақ жұмыс істейді. АИВ/ЖИТСі баржұмыссыз адамдардың көбінде суицид жасау ойы, есте сақтау қабілетінің төмендеуі, қоғамнан шеттетілу секілді психикалық ауытқулар болады. Жұмыспен қамтылу АИВ/ЖИТСке шалдыққан адамдардың өзін-өзі бағалауын, ар-намысын, сенімділігі ментұрмыс сапасын арттырады. Антиретровирусты терапия да АИВ/ЖИТСпен ауыратын адамдардың көбірек жұмыс істеуіне септесіп, олардың жұмысқа тұру ықтималдығын арттырады (дәлелділік деңгейі төмен).[253]
ЖИТСке негізінен жас ересектер шалдығатындықтан, салық төлейтін халық саны кемиді, бұл өз кезегінде ЖИТСқа қатысы жоқ білім және денсаулық сақтау аясындағы мемлекеттік шығынды өтейтін ресурстың азаюына алып келеді. Осылайша мемлекет қаржысына қысым күшейіп, экономика өсімі баяулайды. Бұлсалық базасының өсуінің баяулауына әкеліп соғады, ал науқас еміне, жаңа жұмыскерлерді үйретуге (науқастардың орнына алу үшін), сырқат төлемақысына және ЖИТС жетімдерін асырауға кететін шығындардың өсуі – бұл әсерді одан әрі күшейтеді. Бұл әсіресе ересектер өлімі күрт артып, жетім балалар үкімет қамқорлығына алынғанда айқын көрінеді.[252]
Бір үй ішінде де ЖИТС табыстың азаюына және емге кететін шығынның өсуіне әкеледі.Кот-д'Ивуардағы зерттеу көрсеткендей, АИВ/ЖИТСке шалдыққан науқасы бар отбасылар басқа отбасылармен салыстырғанда дәрі-дәрімекке екі есе көп ақша жұмсайды. Бұл шығын білім алуға және басқа да жеке немесе отбасылық инвестицияларға жұмсалатын қаржы мөлшерін азайтады.[254]
Соңғы жиырма жыл ішінде дін мен ЖИТС тақырыбы өте даулы мәселеге айналды, бұның басты себебі — кей діни бірлестіктердің қорғану үшін мүшеқап қолдануға қарсы екенін ашық айтуында.[255][256] Америкалық денсаулық сақтау саласының маманы Мэтью Хэнлидің «Католик шіркеуі мен ЖИТСтің жаһандық дағдарысы» атты баяндамасында діндегі ЖИТСке қарсы күрестің басты тәсілі — мәдениет пен қоғам санасын өзгерту, әсіресе неке мен жыныстық қатынастағы адалдыққа баса назар аудару.[256]
Кейбір діни ұйымдар құдайға сиынып, дұға қылу АИВ/ЖИТСті емдей алады деп мәлімдеген. 2011 жылыBBC Лондондағы кейбір шіркеулердің дұға ЖИТСті емдейді деген мәлімдемесін жариялаған, ал Хакниде орналасқан Жыныстық денсаулық пен АИВ зерттеу орталығы бірнеше адамның пастор кеңесіне еріп, дәрі-дәрмек ішуден бас тартқанын, салдарынан бірнеше адамның қайтыс болғанын мәлімдеді.[257] «Күллі Ұлттың Шіркеуі – Синагога» деп аталатын ұйым құдайдан келген емді насихаттау үшін «сылауға арналған суды» жарнамалады. Дегенмен бұл ұйым адамдарға дәрі-дәрмек ішуді доғаруға кеңес бермегенін айтады.[257]
ЖИТС салдарынан әл үстінде жатқан Девид Көрбидің ең танымал суреті, жанында әкесі, анасы мен жиен қарындасы.
Алғашқылардың бірі боп Рок Хадсонның ЖИТСке шалдыққаны жайлы жаңалық медиада біраз шу шығарды. Рок кезінде отбасын құрып, бірақ көп ұзамай ажырасқан, Америкалық гей актер еді. Ол 1985 жылғы 25 шілдеде АИВ жұқтырғанын көпшілікке жариялап, сол жылы, 2 қазанда көз жұмған. Актерге ЖИТС диагнозы 1984 жылы қойылған еді.[258] Дәл сол жылы марқұм Энтони Иденнің ұлы, гей саясаткер Николас Иден де Британияның танымал ЖИТС құрбанына айналды.[259] 1991 жылғы 24 қарашад вирус британ рок жұлдызы, Queen тобының жетекші әншісі Фредди Меркьюридің өмірін үзді, ол өлер алдында ғана анықталған ЖИТСтен болған аурудан қайтыс болды.[260] Дегенмен оның АИВ статусы оң екені 1987 жылы белгілі болған еді. Алғаш вирус жұқтырған танымал гетеросексуалдардың бірі – америкалық теннисші Артур Эш болды. Оған АИВ–оң диагнозы 1988 жылғы 31 тамызда қойылған. Кейін 1980 жылдар басында жүрекке жасалған операцияда қан құйылғанда вирус жұқтырғаны белгілі болды. Диагноз қойылғаннан кейінгі жүргізілген зерттеу нәтижесінде оның ЖИТСке шалдыққаны белгілі болды, алайда ол бұл туралы көпшілікке тек 1992 жылғы сәуірде жариялады.[261] Ол 1993 жылғы 6 ақпанда, 49 жасында қайтыс болды.[262]
1990 жылғы сәуірде Тереза Фрар отбасысының жанында, ЖИТС салдарынан әл үстінде жатқан гей белсенді Девид Көрбидің суретін түсіреді. Кейін бұл суреттіLife журналы "АИВ/ЖИТС эпидемиясының ең шынайы келбетін сипаттайды" деп жариялайды.[263]
АИВ пен ЖИТС жайлы жаңсақ түсініктер өте көп. Ең жиі кездесетіндері: ЖИТС күнделікті қарым-қатынаста беріледі, пәк қызбен жыныстық қатынасқа түсу ЖИТСті емдейді,[264][265][266] және АИВ тек гейлер мен нашақорларға жұғады. 2014 жылғы зерттеулерге сүйенсек кей британ бірлестіктері АИВ өбіскенде (16%), ортақ ыдыс қолданғанда (5%), түкірік арқылы (16%), қоғамдық дәретханаға отырғанда (4%) және түшкіргенде не жөтелгенде (5%) таралады деп ойлайды екен.[267] Бұдан бөлек вирус жұқтырмаған кез-келген екі гей анал сексімен айналысса, АИВ жұқтыруы мүмкін немесе мектепте АИВ және гомосексуалдық жайлы ашық талқыланатын болса, ЖИТСке шалдығу көрсеткіші артады деген жаңасақ түсініктер де бар.[268][269]
Кей адамдар АИВ пен ЖИТС арасындағы байланыстың жоқ екенін,[270] тіпті тіршілікте АИВтің болмайтынан немесе АИВ анықтау және емдеу тәсілдерінің негізсіз екен алға тартады.[271][272] Бұл пікірлерді ғалымдар ЖИТС дениализм деп атап, тұжырымдарын жоққа шығарған.[273] Дегенмен АИВ диссиденттердің айтарлықтай саяси ықпалға ие болды, мәселен, 1999–2005 аралығындаОңтүстік Африка үкіметі ЖИТС дениализм бағытын насихаттаған, осылайша елде өлім-жітім көрсеткіші атып, халық үкіметті кінәлады.[274][275][276]
Кей конспирологияларға сәйкес АИВті ғалымдар әдейі не абайсызда қолдан жасаған деп тұжырымдалады.Кеңес Одағы жүргізген «Инфекция» операциясының мақсаты "АИВ/ЖИТСті америка ғалымдары ойлап тапқан" деген дезинформацияны тарату болған. Сауалнамалар нәтижесіне сенсек, көптеген адамдар осы сыңды пікірлерге сенген әрі сеніп келеді.[277]
АИВ/ЖИТС зерттеулері деп АИВ/ЖИТС алдын алуға, емдеуге және жазып шығуға бағытталған барлық медициналық зерттеулер мен инфекция қоздырушы агент ретінде АИВ табиғатын жене АИВ қоздыратын ЖИТС дерті жайлы іргелі зерттеулерді айтамыз.
Көптеген елдер мен зерттеу институттары АИВ/ЖИТС зерттеулеріне өз үлесін қосуда. Мысалы, жыныстық сауатты арттыру, дәрілік заттар жасап шығару, жыныс жолдары арқылы берілетін ауру қоздырғышына қарсы микробицидтер шығару, АИВ вакцинасын жасау және жаңа антиретровирусты дәрі ойлап табу. Басқа зерттеу жұмыстары жұқтыруға дейінгі және кейінгі профилактикаға және сүндеттеудің АИВ жұқпасындағы маңызын анықтауға бағытталған[278][279][280]
↑"Complications of HIV infection: a systems-based approach". American Family Physician83 (4): 395–406. February 2011. PMID21322514.
↑abcdeMandell, Bennett, and Dolan (2010). Chapter 169.
↑"Ocular surface squamous neoplasia – Review of etio-pathogenesis and an update on clinico-pathological diagnosis". Saudi Journal of Ophthalmology27 (3): 177–86. July 2013. doi:10.1016/j.sjopt.2013.07.002. PMC3770226. PMID24227983.
↑"Chronic diarrhea and AIDS: insights into studies with non-human primates". Current HIV Research3 (3): 199–205. July 2005. doi:10.2174/1570162054368084. PMID16022653.
↑Depression and Psychosis in Neurological Practice // Bradley's Neurology in Clinical Practice: Expert Consult – Online and Print, 6e (Bradley, Neurology in Clinical Practice e-dition 2v Set) — 6th. — Philadelphia: Elsevier/Saunders, 2012. — Vol. 1. — P. 101. —ISBN 978-1-4377-0434-1.
↑ab"Antiretroviral postexposure prophylaxis after sexual, injection-drug use, or other nonoccupational exposure to HIV in the United States: recommendations from the U.S. Department of Health and Human Services.". MMWR. Recommendations and reports : Morbidity and mortality weekly report. Recommendations and reports / Centers for Disease Control54 (RR-2): 1–20. 21 January 2005. PMID15660015.
↑Coovadia H (2004). "Antiretroviral agents—how best to protect infants from HIV and save their mothers from AIDS". N. Engl. J. Med.351 (3): 289–292. doi:10.1056/NEJMe048128. PMID15247337.
↑Kripke C (1 August 2007). "Antiretroviral prophylaxis for occupational exposure to HIV.". American Family Physician76 (3): 375–6. PMID17708137.
↑abcd"An overview of the relative risks of different sexual behaviours on HIV transmission.". Current Opinion in HIV and AIDS5 (4): 291–7. July 2010. doi:10.1097/COH.0b013e32833a88a3. PMID20543603.
↑ab"Heterosexual risk of HIV-1 infection per sexual act: systematic review and meta-analysis of observational studies.". The Lancet Infectious Diseases9 (2): 118–29. February 2009. doi:10.1016/S1473-3099(09)70021-0. PMC4467783. PMID19179227.
↑"Systematic review of orogenital HIV-1 transmission probabilities.". International Journal of Epidemiology37 (6): 1255–65. December 2008. doi:10.1093/ije/dyn151. PMC2638872. PMID18664564.
↑abc"Antiretroviral prophylaxis for occupational exposure to HIV". American Family Physician76 (3): 375–76. August 2007. PMID17708137.
↑LeMessurier, J; Traversy, G; Varsaneux, O; Weekes, M; Avey, MT; Niragira, O; Gervais, R; Guyatt, G et al. (November 19, 2018). "Risk of sexual transmission of human immunodeficiency virus with antiretroviral therapy, suppressed viral load and condom use: a systematic review". Canadian Medical Association Journal190 (46): E1350–E1360. doi:10.1503/cmaj.180311. PMC6239917. PMID30455270.
↑HIV and Men. U.S. Department of Health & Human Services. Тексерілді, 3 қараша 2019.
↑abcdefg"Heterosexual risk of HIV-1 infection per sexual act: systematic review and meta-analysis of observational studies". The Lancet. Infectious Diseases9 (2): 118–29. February 2009. doi:10.1016/S1473-3099(09)70021-0. PMC4467783. PMID19179227.
↑"Nonoccupational postexposure prophylaxis following sexual assault in industrialized low-HIV-prevalence countries: a review". Psychology, Health & Medicine17 (2): 235–54. 2012. doi:10.1080/13548506.2011.579984. PMID22372741.
↑Centers for Disease Control Prevention (CDC) (October 2010). "HIV transmission through transfusion – Missouri and Colorado, 2008". Morbidity and Mortality Weekly Report59 (41): 1335–39. PMID20966896.
↑abc"Prevention of vertical transmission of HIV-1 in resource-limited settings". Expert Review of Anti-Infective Therapy8 (10): 1163–75. October 2010. doi:10.1586/eri.10.94. PMID20954881.
↑"Antiretroviral interventions for preventing breast milk transmission of HIV". The Cochrane Database of Systematic Reviews10 (10): CD011323. October 2014. doi:10.1002/14651858.CD011323. PMID25280769.
↑"Mechanisms of CD4+ T lymphocyte cell death in human immunodeficiency virus infection and AIDS". The Journal of General Virology84 (Pt 7): 1649–61. July 2003. doi:10.1099/vir.0.19110-0. PMID12810858.
↑International Committee on Taxonomy of Viruses61. Retroviridae. National Institutes of Health (2002).
↑"Following the path of the virus: the exploitation of host DNA repair mechanisms by retroviruses". ACS Chemical Biology1 (4): 217–26. May 2006. doi:10.1021/cb600131q. PMID17163676.
↑"Avoiding the void: cell-to-cell spread of human viruses". Nature Reviews. Microbiology6 (11): 815–26. November 2008. doi:10.1038/nrmicro1972. PMID18923409.
↑"Comparison of HIV-1 and HIV-2 infectivity from a prospective cohort study in Senegal". Statistics in Medicine22 (4): 573–93. February 2003. doi:10.1002/sim.1342. PMID12590415.
↑Pillay Deenan Human Immunodeficiency Viruses // Principles and practice of clinical virology — 6th. — Hoboken, NJ: Wiley, 2007. — P. 905. —ISBN 978-0-470-51799-4.
↑"Primary HIV-1 infection is associated with preferential depletion of CD4+ T lymphocytes from effector sites in the gastrointestinal tract". The Journal of Experimental Medicine200 (6): 761–70. September 2004. doi:10.1084/jem.20041196. PMC2211967. PMID15365095.
↑"CD4+ T cell depletion during all stages of HIV disease occurs predominantly in the gastrointestinal tract". The Journal of Experimental Medicine200 (6): 749–59. September 2004. doi:10.1084/jem.20040874. PMC2211962. PMID15365096.
↑"Immune activation and inflammation in HIV-1 infection: causes and consequences". The Journal of Pathology214 (2): 231–41. January 2008. doi:10.1002/path.2276. PMID18161758.
↑"Microbial translocation is a cause of systemic immune activation in chronic HIV infection". Nature Medicine12 (12): 1365–71. December 2006. doi:10.1038/nm1511. PMC1717013. PMID17115046.
↑Home Tests. CDC. Басты дереккөзіненмұрағатталған 10 шілде 2014.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 28 шілде 2014.
↑abc"Revised surveillance case definitions for HIV infection among adults, adolescents, and children aged <18 months and for HIV infection and AIDS among children aged 18 months to <13 years – United States, 2008". MMWR. Recommendations and Reports57 (RR-10): 1–12. December 2008. PMID19052530.
↑"A review of the effectiveness and acceptability of the female condom for dual protection". Sexual Health9 (1): 18–26. March 2012. doi:10.1071/SH11037. PMID22348629.
↑"Spermicides, microbicides and antiviral agents: recent advances in the development of novel multi-functional compounds". Mini Reviews in Medicinal Chemistry9 (13): 1556–67. November 2009. doi:10.2174/138955709790361548. PMID20205637.
↑Siegfried, Nandi, ed (April 2009). "Male circumcision for prevention of heterosexual acquisition of HIV in men". The Cochrane Database of Systematic Reviews (2): CD003362. doi:10.1002/14651858.CD003362.pub2. PMID19370585.
↑"Behavioral aspects of male circumcision for the prevention of HIV infection". Current HIV/AIDS Reports6 (4): 187–93. November 2009. doi:10.1007/s11904-009-0025-9. PMC3557929. PMID19849961.(subscription required)
↑"Male circumcision to reduce the risk of HIV and sexually transmitted infections among men who have sex with men". Current Opinion in Infectious Diseases23 (1): 45–52. February 2010. doi:10.1097/QCO.0b013e328334e54d. PMID19935420.
↑Wiysonge, Charles Shey, ed (June 2011). "Male circumcision for prevention of homosexual acquisition of HIV in men". The Cochrane Database of Systematic Reviews (6): CD007496. doi:10.1002/14651858.CD007496.pub2. PMID21678366.
↑ab"HIV prevention in clinical care settings: 2014 recommendations of the International Antiviral Society–USA Panel". JAMA312 (4): 390–409. July 23–30, 2014. doi:10.1001/jama.2014.7999. PMC6309682. PMID25038358.
↑"Risk compensation in HIV prevention: implications for vaccines, microbicides, and other biomedical HIV prevention technologies". Current HIV/AIDS Reports4 (4): 165–72. December 2007. doi:10.1007/s11904-007-0024-7. PMC2937204. PMID18366947.
↑"Effectiveness of peer education interventions for HIV prevention, adolescent pregnancy prevention and sexual health promotion for young people: a systematic review of European studies". Health Education Research27 (5): 904–13. October 2012. doi:10.1093/her/cys055. PMID22641791.
↑"Voluntary counseling and testing (VCT) for changing HIV-related risk behavior in developing countries". The Cochrane Database of Systematic Reviews9 (9): CD001224. September 2012. doi:10.1002/14651858.CD001224.pub4. PMC3931252. PMID22972050.
↑Lopez, LM; Grey, TW; Chen, M; Denison, J; Stuart, G (9 August 2016). "Behavioral interventions for improving contraceptive use among women living with HIV.". The Cochrane Database of Systematic Reviews (8): CD010243. doi:10.1002/14651858.CD010243.pub3. PMID27505053.
↑Owens, Douglas K.; Davidson, Karina W.; Krist, Alex H.; Barry, Michael J.; Cabana, Michael; Caughey, Aaron B.; Curry, Susan J.; Doubeni, Chyke A. et al. (11 June 2019). "Preexposure Prophylaxis for the Prevention of HIV Infection". JAMA321 (22): 2203–2213. doi:10.1001/jama.2019.6390. PMID31184747.
↑"Antiretroviral prophylaxis for HIV infection in injecting drug users in Bangkok, Thailand (the Bangkok Tenofovir Study): a randomised, double-blind, placebo-controlled phase 3 trial". The Lancet381 (9883): 2083–90. June 2013. doi:10.1016/S0140-6736(13)61127-7. PMID23769234.
↑US Preventive Services Task, Force.; Owens, DK; Davidson, KW; Krist, AH; Barry, MJ; Cabana, M; Caughey, AB; Curry, SJ et al. (11 June 2019). "Preexposure Prophylaxis for the Prevention of HIV Infection: US Preventive Services Task Force Recommendation Statement.". JAMA321 (22): 2203–2213. doi:10.1001/jama.2019.6390. PMID31184747.
↑"Opiate substitution treatment and HIV transmission in people who inject drugs: systematic review and meta-analysis". BMJ345 (oct03 3): e5945. October 2012. doi:10.1136/bmj.e5945. PMC3489107. PMID23038795.
↑ab"HIV exposure through contact with body fluids". Prescrire International21 (126): 100–01, 103–05. April 2012. PMID22515138.
↑Young, Taryn, ed (January 2007). "Antiretroviral post-exposure prophylaxis (PEP) for occupational HIV exposure". The Cochrane Database of Systematic Reviews (1): CD002835. doi:10.1002/14651858.CD002835.pub3. PMID17253483.
↑Siegfried, Nandi, ed (July 2011). "Antiretrovirals for reducing the risk of mother-to-child transmission of HIV infection". The Cochrane Database of Systematic Reviews (7): CD003510. doi:10.1002/14651858.CD003510.pub3. PMID21735394.
↑Horvath, Tara, ed (January 2009). "Interventions for preventing late postnatal mother-to-child transmission of HIV". The Cochrane Database of Systematic Reviews (1): CD006734. doi:10.1002/14651858.CD006734.pub2. PMID19160297.
↑"Timing of initiation of antiretroviral therapy in AIDS-free HIV-1-infected patients: a collaborative analysis of 18 HIV cohort studies". The Lancet373 (9672): 1352–63. April 2009. doi:10.1016/S0140-6736(09)60612-7. PMC2670965. PMID19361855.
↑"Economic and quality of life outcomes of antiretroviral therapy for HIV/AIDS in developing countries: a systematic literature review". AIDS Care21 (11): 1343–56. November 2009. doi:10.1080/09540120902889926. PMID20024710.
↑"Adherence to antiretroviral therapy for human immunodeficiency virus/acquired immune deficiency syndrome among drug users: a systematic review". Addiction103 (8): 1242–57. August 2008. doi:10.1111/j.1360-0443.2008.02269.x. PMID18855813.
↑abc"Adverse effects of antiretroviral therapy for HIV infection". Canadian Medical Association Journal170 (2): 229–38. January 2004. PMC315530. PMID14734438.
↑"Influenza vaccination for immunocompromised patients: summary of a systematic review and meta-analysis". Influenza and Other Respiratory Viruses7 Suppl 2: 72–75. September 2013. doi:10.1111/irv.12084. PMC5909396. PMID24034488.
↑"Efficacy and safety of zinc supplementation for adults, children and pregnant women with HIV infection: systematic review". Tropical Medicine & International Health16 (12): 1474–82. December 2011. doi:10.1111/j.1365-3156.2011.02871.x. PMID21895892.
↑ab"Micronutrient supplementation in pregnant women with HIV infection". The Cochrane Database of Systematic Reviews (3): CD009755. March 2012. doi:10.1002/14651858.CD009755. PMID22419344.
↑"Micronutrient supplementation for children with HIV infection". The Cochrane Database of Systematic Reviews (10): CD010666. October 2013. doi:10.1002/14651858.CD010666. PMID24114375.
↑"Complementary therapies for the treatment of HIV: in search of the evidence". International Journal of STD & AIDS16 (6): 395–403. June 2005. doi:10.1258/0956462054093962. PMID15969772.
↑"Complementary and alternative medicine use among HIV-positive people: research synthesis and implications for HIV care". AIDS Care20 (8): 1002–18. September 2008. doi:10.1080/09540120701767216. PMC2570227. PMID18608078.
↑Liu, Jian Ping, ed (July 2005). "Herbal medicines for treating HIV infection and AIDS". The Cochrane Database of Systematic Reviews (3): CD003937. doi:10.1002/14651858.CD003937.pub2. PMID16034917.
↑"The medical use of cannabis for reducing morbidity and mortality in patients with HIV/AIDS". The Cochrane Database of Systematic Reviews4 (4): CD005175. April 2013. doi:10.1002/14651858.CD005175.pub3. PMID23633327.
↑abc"Current status of HIV infection: a review for non-HIV-treating physicians". International Journal of Dermatology46 (12): 1219–28. December 2007. doi:10.1111/j.1365-4632.2007.03520.x. PMID18173512.
↑ab"AIDS-related malignancies: emerging challenges in the era of highly active antiretroviral therapy". The Oncologist10 (6): 412–26. Jun–Jul 2005. doi:10.1634/theoncologist.10-6-412. PMID15967835.
↑"The impact of host genetics on HIV infection and disease progression in the era of highly active antiretroviral therapy". AIDS17 Suppl 4 (Suppl 4): S51–60. 2003. doi:10.1097/00002030-200317004-00006. PMID15080180.
↑"AIDS in Africa: the impact of coinfections on the pathogenesis of HIV-1 infection". The Journal of Infection48 (1): 1–12. January 2004. doi:10.1016/j.jinf.2003.09.001. PMID14667787.
↑"The glutamine-rich region of the HIV-1 Tat protein is involved in T-cell apoptosis". The Journal of Biological Chemistry279 (46): 48197–204. November 2004. doi:10.1074/jbc.M406195200. PMID15331610.
↑"The C terminus of HIV-1 Tat modulates the extent of CD178-mediated apoptosis of T cells". The Journal of Biological Chemistry280 (46): 38376–82. November 2005. doi:10.1074/jbc.M506630200. PMID16155003.
↑Tuberculosis. World Health Organization (March 2012).
↑"Antiretroviral therapy and the prevalence of osteopenia and osteoporosis: a meta-analytic review". AIDS20 (17): 2165–74. November 2006. doi:10.1097/QAD.0b013e32801022eb. PMID17086056.
↑Дереккөз қатесі: Жарамсыз<ref> тегі;no text was provided for refs namedauto
↑"The spread, treatment, and prevention of HIV-1: evolution of a global pandemic". The Journal of Clinical Investigation118 (4): 1244–54. April 2008. doi:10.1172/JCI34706. PMC2276790. PMID18382737.
↑Gilman, Sander L (1987). Gilman, Sander L.. ed. "AIDS and Syphilis: The Iconography of Disease". October43: 87–107. doi:10.2307/3397566. JSTOR3397566.
↑"Retrotransposons revisited: the restraint and rehabilitation of parasites". Cell135 (1): 23–35. October 2008. doi:10.1016/j.cell.2008.09.022. PMID18854152.(subscription required)
↑"The origins of acquired immune deficiency syndrome viruses: where and when?". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences356 (1410): 867–76. June 2001. doi:10.1098/rstb.2001.0863. PMC1088480. PMID11405934.
↑"Serial human passage of simian immunodeficiency virus by unsterile injections and the emergence of epidemic human immunodeficiency virus in Africa". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences356 (1410): 911–20. June 2001. doi:10.1098/rstb.2001.0867. PMC1088484. PMID11405938.
↑"Punished for their good deeds: stigmatization for AIDS volunteers". American Behavioral Scientist42 (7): 1175–92. 1999. doi:10.1177/0002764299042007009.
↑"HIV-related stigma and knowledge in the United States: prevalence and trends, 1991–1999". American Journal of Public Health92 (3): 371–77. March 2002. doi:10.2105/AJPH.92.3.371. PMC1447082. PMID11867313.
↑abGreener R AIDS and macroeconomic impact // State of The Art: AIDS and Economics / Forsyth S — IAEN, 2002. — P. 49–55.
↑"Interventions for improving employment outcomes for workers with HIV". The Cochrane Database of Systematic Reviews5 (5): CD010090. May 2015. doi:10.1002/14651858.CD010090.pub2. PMID26022149.
↑Blechner MJ Hope and mortality: psychodynamic approaches to AIDS and HIV — Hillsdale, NJ: Analytic Press, 1997. —ISBN 978-0-88163-223-1.
↑"Sex and HIV education programs: their impact on sexual behaviors of young people throughout the world". The Journal of Adolescent Health40 (3): 206–17. March 2007. doi:10.1016/j.jadohealth.2006.11.143. PMID17321420.
![Қызыл бау АИВ-оң және ЖИТС-пен өмір сүретін адамдарға ниеттестік білдіру нышаны.[3]](/mt/?noimg=&dark=on&url=https%3a%2f%2fkk.wikipedia.org%2fwiki%2f%25D0%25A1%25D1%2583%25D1%2580%25D0%25B5%25D1%2582%3aRed_Ribbon.svg)
