Хэкумэтхыр
ХъырцейрКъаукъаз КӀыбэгъум хэт. И гъунапкъэхэр здыӀухьэхэр: ишъхъэрэмкӀэ —Урысейм,Апхъазым,Ипшъэ Осетиэм (яужырей къэралитӀыр Хъырцейм езым и хэкухэу къелъытэ, Урысейм окупациэ ишъауэ), къуэкӀыпӀэмкӀэ —Азэрбиджаным, ипшъэмкӀэ —ЕрмэлеймрэТыркуеймрэ, къуэхьэпӀэмкӀэхы ФӀыцӀэм и Ӏуфэм Ӏохьэ.
КъызэриӀохумкӀэ, къэралым и инагъыр — 69 700 км², Ӏохур зэртетымкӀэ, и ӀэнатӀэм кӀэтыр — 57 200 км².
Хъырцейм и ипшъэ лъэныкъуэмкӀэКъаукъазышхуэтхыр ирокӀуэ, ипшъэмкӀэКъаукъазцӀыкӀуэтхыр. А тхитӀым я зэхуакумКолхи губгъуэр дэлъ.
Къэралым къышъхьэпэгъуэшӀыкӀэлъ бжыгъэхэр иӀэ, абым пэмыкӀыу бэгъуауэ хуабэ псынэхэр, яшъхьэщыту курортхэр.
Хъырцейм и хьэйуар зэхэкӀыу щыт, субтропикхэм щыкӀедзэри курытыгъуэм носыр.
Тхыдэр
Япэрей къэралу Хъырцейм и къуэхьэпӀэ лъэныкъуэм хэтарЧолхидэ пэштыхьей, VI ди лъэхъэнэм и пэм зэфӀэувар. IV ди лъэхъэнэм и пэм Хъырцейм и къуэкӀыпӀэ лъэныкъуэмКартли пэштыхьей къыхокӀ.
IV лъэхъэнэм и кухэм Картлим и къэралыгъуэ дину хъурзаухэ чыристэныгъэ.
VII лъэхъэнэм ХъырцейрХьэрып Халифэтым еубыд,Къаукъаз кӀыбагъум мыслъымэн диныр хэхьэн кӀедзэ.
Зэманыгъэ нэхъ лъэшу къэлъытэгъуэ зыратыр XI—XII лъэхъэнэхэра —Даут IV-мрэТамарэ гуащэмрэ я ӀэнатӀэгъуэм къэралыр щыкӀэтам. Абым щыгъуэ ХъырцейрКъаукъаз кӀыбагъум и къэрал нэхъ лъэш мэхъур, хабзэмрэ экономикэмрэкӀэ зыкъиӀэтауэ.
XIII—XIV лъэхъэнэхэм ХъырцеймМонголыдзэр тоуэр, яужымТемырлэн и зекӀуэ зытӀущым, и къэрур къэралым кӀуэдын кӀедзэ, хэку бжыгъу хэхохур.
XVII—XVIII лъэхъэнэхэм ХъырцейрУэсмэнеймрэКъажэрымрэ я зэпэубыдыгъуэ мэхъур. 1783Урысеймрэ Хъырцеймрэ Джэрджэ тхылъ кӀатхэ, абы щыкӀэдзауэКартли Кахетиэр Урысейм и протекторатым кӀэт.
1801 гъэмКартли КахетиэрУрысей империэм хохьэ. XIX лъэхъэнэм Курджейм и хэку хъуари Урысейм зыхеубыдэ, абыхэм щымыхъукӀэКъаукъаз кӀыбагъум хэт къэралу хъуари.
1918 гъэмДемократ Республикэ Хъырцей траӀуэ къэралым, 1921 гъэмРУСФС-м хохьэ.
1922 щыкӀэдзауэ 1936 гъэм нэс ХъырцейрРеспубликэ Къаукъаз-КӀыбагъу СФС-м хэт, 1936 гъэм щыкӀэдзауэ 1991 нэс ХъырцейрРССЗ-м хэт.
1991 гъэм Хъырцейр къэрал хуит мэхъур. 1991—1993 гъэхэм Хъырцейм и ӀэнатӀашъхьэмАпхъазымрэИпшъэ Осетиэмрэ кӀокӀхэр, де-факту къэрал хуит хъуху, ауэ дунем къамлъытаху.
2008 гъэм,ШышъхьэӀу зауэм яуж,Урысеймрэ, яужкӀэ пэмыкӀ къэралхэмиАпхъазымрэИпшъэ Осетиэмрэ я хуитыныгъэр къалъыта.
Джылэр
Хъырцейм и джылэр 2002 гъэмкӀэ зэрыхъутэр 4 369 579 цӀыху. Лъэпкъ дэсхэр:хъырцэхэр (83,7 %),азэрбиджанхэр (6,5 %),ермэлы (5,7 %),урысхэр (1,5 %),осетинхэр (0,9 %), пэмыкӀхэр (1,7 %).
