Архенти́нэ (исп-бз. Argentina Республикэ Архентинэ (исп-бз. República Argentina Бразилым яуж) и инагъымкӀэ, ещанэ (БразилымрэКолумбиэмрэ яуж) джылу дэсымкӀэ къэралИпшъэ Америкэм хэту. КъалэнэхъышъхьэрБуэнос Аирэс .
АрхентинэмИпшъэ Америкэм ипшъэ-къуэкӀыпӀэм и лъэныкъу хъуар еубыд джыпӀэ хъуну. Архентинэм и кӀыхьэгъыр ишъхъэрэм щыкӀэдзауэ ипшъэм нэгъунэ 3, 800 км хуэдиз мэхъур, къуэхьэпӀэм щыкӀэдзауэ къуэкӀыпӀэм нэс 1, 400 км хуэдиз.
И гъунапкъэхэр зэрыкӀуэр: ипшъэмрэ къуэхьэпӀэмрэ -Чилим Ӏохьэ, ишъхъэрэм -Боливиэмрэ Парагуаимрэ , ишъхъэрэ-къуэкӀыпӀэмрэ къуэкӀыпӀэмрэ -Бразилымрэ Уругуаимрэ . Ипшъэ-къуэкӀыпӀэ лъэныкъуэ гъунапкъу хъур АрхентинэмАтлантик океаныра , ЧилимкӀэ и гъунапкъэ ирикӀу хъур къуэхьэпӀэмрэ ипшъэ-къуэхьэпӀэмрэАндхэра хъур. Къэралым и инагъыр 2,780,400 км² мэхъур.
Архентинэ псыгъуэкӀыхьу макӀуэр ишъхъэрэм щыкӀидзу ипшъэмкӀэ, и шӀыпӀэр бэуэ зэшъхьэщыкӀыу щыту. ШӀыпӀэ зэшъхьэщыкӀыгъуэкӀэ къэралыр лъэныкъуитӀу гэча хъуну: губгъуэ лъэныкъуэ - ишъхъэрэмрэ къуэкӀуэкӀыпӀэмрэ, къуэкӀэбгыкӀэ лъэныкъуэ - ипшъэмрэ къуэхьэпӀэмрэ. Къэралым и къуэхьэпӀэ лъэныкъуэ гъунапкъэпсомкӀэАндхэр ирокӀуэ, ШӀыгум и къуэхьэпӀэ лъэныкъуэгъум и къушъхьэ нэхъ инхэра. Я курытыпӀэм дежь Андхэм я нэхъ лъэгагъэдыдэм носхэр, абдежьымИпшъэ Америкэм и Ӏуашъхьэ нэхъ лъагэдыдэхэр хэтхэ:Аконкагуа (6, 960 м),Тупунгато (6, 800 м),Мэрсэдарио (6, 770 м).
Къэралым ишъхъэрэ лъэныкъуэм губгъуэГран Чако хэлъ, и нэхъыбэм губгъу щыту ауэ мэздэгухэмкӀэ зэкӀэкӀауэ лъэныкъуэ гуэрэхэри псыпцӀу щытху. Гран Чаком и ипшъэ лъэныкъуэмкӀэПампахэр хэлъ, губгъуэжъ, и нэхъыбэкӀэ субтропик лъэныкъуэгъым хэту. Пампахэм къуэхьэпӀэ лъэныкъуэмкӀэПаранамрэ Уругуаимрэ ямесопотамиэр хэлъ, и нэхъыбэкӀэ ар губгъу щыт, и ишъхъэрэ лъэныкъуэр лавэм къыхэкӀа платоуэ щытбразил бгыхэм щыщу, курытыгъуэ лъэныкъуэр пхияуэ, псыпцӀу щыт, ипшъэр бгыкучийасхэр джоуэ хэт. Къэралым и ишъхъэрэ лъэныкъуэмПатагониа хэлъ, а хэкум гъунапкъэ хъэрзыну иӀэкъым, шӀыпӀэр нэхъыбэм тхьэмышкӀу щыт, жьыбгъэкӀэ бэуэ.
Архентинэр климэтищым хеубыдэ: тропикым, субтропикым, курытым джоуэ.
Псы нэхъ кӀыхьу къэралым ежэххэр:Рио Саладо (2, 355 км),Парана (1, 630 км),Колорадо (1, 140 км),Уругуай (1, 170 км).
Ӏэхэм я бгъуэнкӀаг,Рио Пинтурас , провинциэСанта Крусым Гупшысыгъуэ щыӀэмкӀэ иджырей Архентинэм япэрей цӀыхухэр здихьэхэтэрПатагониам и ипшъэдыдэ лъэныкъуэрат, абым иджырейЧилим къикӀаху къэкӀуахэт.
Нэхъ япэреуэ, нэхъ жъыдыду цӀыху Ӏэшъагъэхэр къыздагъуэтахэрПиедра Мусэо Санта Крус провинциэм дежь, я ныбджыр 11 мин гъ. ди лъэгъэнэхэм я пэм.
Илъэс мин 9 ди лъэхъэнэхэм я пэм Ипшъэ Америкэм иПампахэм цӀыхухэр итӀысхьэн кӀадза, иджырей Архентинэм и ишъхъэрэ-къуэкӀапӀэ лъэныкъуэм цӀыхухэр щихьахэр илъэс мин 7 хуэдизым дежь ди лъ. я п.
Архентинэм иса аборигенхэр гупитӀу зэхэкӀхэт: зыр - шъакӀуэгъуэкӀэ псохэтэр,Патагониэм , Пампам,Чаком щыпсоуахэ; адрейхэр - мэкъумэшым елэжьу псохэтэр, ишъхъэрэ-къуэкӀыпӀэ лъэныкъуэм иджырей къэралым дежьКуйомрэ Сиерра де Кордовамрэ яужмимесопотамиэм итӀысхьахэ.
А лъэпкъэгъухэм я лэжьыгъэхэра къызхэкӀахэр -пэтрэжьаныр ,кӀэнтрофыр ,маниокар абым пэмыкӀыу, дунемматер изыхьахэр а лъэпкъэгъухэра.
1535 гъэмПедро де Мендосар зекӀуэм и тхьэмаду шъхьэщыту гупышхуэ дэкӀыгъушы бэуи яӀу быдапӀэ Санта Мария де Буен Айрэ халъхьэ, иджырей Архентинэм и къалэ нэхъышъхьэ хъуар.
1776 гъэм пэштыхьейгуэтРио де ла Плата яшъыр, абым хэхьахэр:Парагуай , Архентинэ,Уругуай ,Боливиэм и лъэныкъуэ гуэрэхэр, пэштыхьейгуэтым и къалэ нэхъышъхьу хъуарБуэнос Айрес .
1816 гъэмТукуманым провинциэ зытӀущым я тхьэмадэхэр зэхуэсахэ. 9 бадзэуэгъуэм унафэ къыдагъэкӀИсбухьэнм къыхэкӀхуРио де ла Плата и Провинциэ Зэгуэтхэр джоуэ къэрал хъуху.
1819 гъэм джылэ зауэ къыхокӀ тхьэмадэгъуэхэм я зэпыубыдыкӀэм, за лъэныкъуэмкӀэ республикэ системэр трагъувэным пылъхэт адрейкӀэ федерал системэм хуэйхэт.
1820 гъэм зауэр еухыр. Ауэ реформэ зыхуэныкъуахэр тӀым щыгъуи зэфӀэмгъэкӀауэ къэнахэ, илъэсипшъ яужкӀэ екӀуэкӀахэм къэралыр анархиэм хэта, абым хуэкӀуари 1825-1827 гъэхэмБразилым зауэ иригъэжьатэрУругуаим шӀыпӀэр иубыдыным пылъауэ, ауэ и къэру къихьакъым, зауэ нэужым Уругуаир къэрал хуит хъуа.
1833 гъэмБританиэшхуэм Малвин хы тӀыгухэр оккупациэ ешъыр.
1879-1880 гъэхэм дзэзэчэХулио Рокам Пшахъуалъэ Зауэ ирегъэкӀуэкӀыр, индейхэм я нэхъыбэр здыхэкӀуадэм, абымкӀэ шӀыпӀэ мэкъумэшым елэжьыным фӀыуэ тегъэпсыхьам пхырыкӀыпӀэ хуит ешъыр. 1880 гъэм яужкӀэ кӀуа илъэс пшъитхум Архентинэм фӀыуэ зыкъиӀэта экономикэмрэ социалымрэкӀэ. ХХ лъэхъэнэм ипэм дежь Архентинэр дунейпсом и къэрал нэхъ къуэлейхэм ящыщ хъуа.
Социал уныншагъэр хэкӀуэдэн къэралым щыкӀидзар 1930 гъэхэм кӀэдзауэ, зауэ зэхъуэкӀыгъуэ къэхъуа яуж. 1946 гъэм Архентинэм и президенту хахырХуан Перон . И шъхьэгъусэЭвита дэкӀыгъу, джылэм фӀыуэ къалъагъутэр, реформэ бжыгъэ иригъэкӀуэкӀа къэралым, диным хэӀэба яуж и реформэхэрКатолик Чылисэр пэува президентым. 1955 гъэм Перон и ӀэнатӀэгъуэр трахуа.
1973 гъэм дзэ ӀэнатӀэгъуэ бжыгъэ зызэрэхъуэкӀа яуж Пероныр ӀэнатӀэм Ӏухьэжьа ауэ 1974 гъэм дунем ехыжьа, и етӀуанэ шъхьэгъусэИсабелыр ӀэнатӀэм Ӏуту къигъэнауэ. Исабел тетыхукӀэрэ марксист револуционерхэм терроризм ирагъэжьа. яужым зауэ зэхъуэкӀыныгъэ къэралым къызхэкӀам 1976 гъэм. абым яуж дзэзэчэ бжыгъэм я ӀэнатӀэгъуэ зэрахъуэкӀауэ яужыреуэЛеополдо Галтиери генералыр тохьэр. 1982 гъэм къэралым и экономикэ кризисым хэкӀыным шъхьэкӀэ Леополдым унафэ етыр архентынэдзэрМалвин хы тӀыгухэм ихьэну, Британиэшхуэм оккупациэ ишъахэтэр 1833 гъэм щыкӀэдзауэ. Мазищ текӀауэ архентинэдзэр Британиэшхуэм зэгуеудри Леополдыр ӀэнатӀэгъуэр къегъанэр. 1983 гъэм демократ хэхыгъуэ ирагъэкӀуэкӀыр къэралым, Раул Алфонси (Радикал джылэ зэгуэтыгъуэм щыщыр) президент мэхъур. 1989 гъэм къэралым и тхьэмадэ хъур Карлос Саул Менем, ари демократыгъэкӀэ хахауэ.
2001 гъэм зэригъэлъагъуамкӀэ къэралым джылу дэсар 36, 260,130[ 2]
Индей лъэпкъ мы куэду къэралым исахэтэр Исбухьэнм и колонил ӀэнатӀэгъуэм хэкӀуэдахэ XVI лъэхъэнэхэм, яужмиПампамрэ Патагониэмрэ я шӀыпӀэхэр щаубыдым XIX лъэхъэнэм и кӀэм нэс.
Иджырейархентинхэм я лъэпкъыр щызэфӀэувар XIX-XX лъэхъэнэхэм, еуропэм щыщ иммигрант бжыгъэхэм къахэкӀахэм. 85 % архентин джылэм щыщыр еуропей расам щыщхэ, индейхэр (нэхъыбэм еуропейхэм хэгъуэщыхьаху) зэрыхъухэр 4, 5 %. Архентинэр зи шӀыналъу щыта лъэпкъхэм (мапуче ,колия ,тоба ,матако ) я бжыгъэр джыпсту зэрыхъур 0, 5 % къуэде.
Иммигрантхэм я лъэпкъхэр счыгъуи куэд хъут ауэ я нэхъыбэрэспанхэмрэ урымхэмрэ , бэуэ абыхэм пэмыкӀыуифрэнджхэр ,джэрмэнхэр ,инджылызхэр джоуэ.
Архентинэр индустриал аграриэ къэралу щыт. ВКӀуП зы цӀыхум техуэр щэхуэн зэфӀэкӀыгъуэмкӀэ мин 14, 2АШЗ-м и доллару .
1990 гъэхэм щыкӀэдзауэ къэралым приватизациэм и политикэ куэду ирагъэкӀуэкӀ, хамэ инвистициэхэр къэралым къирагъэхьэным шъхьэкӀэ.Фатэгыну къыкӀихыр къэралым и хуэныкъуэгъу хъуамкӀэ ирокъур,Латин Америкэм и къэралхэм еплӀану щит фатэгыну къикӀихымкӀэ, абым пэмыкӀыу Архентинэр дунем и япэрей къэралыпшъУран зиӀэхэм ящыщ, къэралыр цӀэрыӀу щытнуклеар энергетикэмкӀэ и шъныгъэ лэжьыгъэ лъэшхэмкӀэ.
Архентинэм и мэкъумэш лэжьыгъэм гулъытэгъу щытыр адрей къэрал Латин Америкэм хуэлъытамэ езым и хуэныкъуэгъу къыхихым фӀэкӀыу экстпорт ирегъэкӀуэкӀ пэмыкӀ къэралхэм (икӀи мэкъумэшым хэтыр 1% къэдей лэжьакӀуэхэм). Ӏэш зечэнымрэ мэкъумэшымрэ экспортым къыхахым и 50 % хелъхьэ.
Салта. Архентинэр республикэ федеративу щыт, провинциэ 23 зэхэкӀыу (исп-бз. provincia исп-бз. ciudad autónoma Буэнос Айрэс провинциэ къэс езым и конституциэ иӀэ, абым теухуауэ ӀэнатӀэгъуэр шъхьэщыту.
Архентинэр лъэпкъэгъуЛъз-м ,ДВФ-м ,АКъЛъ-м я хэт.
1853 гъэм и КонституциэмкӀэ къэралым ӀэнатӀэгъуэм мэгуэчыр: хабзэгъэзанкӀэмкӀэ, хабзэдэгъэкӀымкӀэ, мэхьчэмэмкӀэ джоуэ, а гуэчыгъуэр къэралыгъуэпсомкӀи куейхэмикӀи йокӀуэкӀыр.
Къэралым и тхьэмадэр - президент, илъэсищкӀэ хахыр. Тхьэмадэхэм я хасэм и нэхъышъхьэр - премиер министыр. Нэхъышъхьу къэралым хабзэдэгъэкӀымкӀэ щытыр Лъэпкъэгъу конгрессыра, абым хэтыр - Сенат (72 цӀыху хэту) Тхьэмадэ зэхуэс (257 цӀыху хэту). Сенатым и тхьэмадэр вицепрезиденту щыт.
Архентинэ и дзэр зэрыгуэчыр - зекӀуэдзэ, хыдзэ, уэгузауэдзэ джоуэ.
