Fayl:Relative satellite sizes kaa.jpgPlanetalardıń salıstırmalı ólshemleriPlaneta (grek tilinen πλανήτες αστέρες — shoq juldız) —aspan denesi joqarı massalı hámtermoyadrolıq reaktsiya júz bermeytuǵın orbita boylap qozǵalatuǵınjuldızlar. Aspan deneleriniń qaysılarına planeta dep qaraw haqqındaastronomlar arasında soraw elege deyin sheshilmey kiyatır.XXVIxalıq-aralıq astronomiyalıq awqam(MAC) assambleyinde planetalar juldız emes deneler átirapında aylanıwshı,sferaǵa jaqın formaǵa, belgili bir massaǵa iye hámbasqa denelerden kóre boslıqqa iye,orbitaǵa jaqın jaylasqan deneler dep tastıyqlanǵan. Bunday erkin boslıq planetalardıń rawajlana baslaǵan waqtında júz beredi. AssambleydePluton(karlikli planeta) planeta bolıpesaplanbaydı dep anıq aytıldı.Bizlerge belgili bolǵan planetalrdıń massaları hám ólshemleri táwiraq kishi, juldızlarda.Quyash sistemasındaǵı tek ǵana bir planeta –Yupiter ayırım xarakteristikaları boyınsha karlik-juldızǵa jaqınlasıp kiyatır.
áyyemgi zamanlarda jaqtı noqat kórinisnde kórinisindegi, juldıǵa uqsap ketetuǵın, bes aspan jaqtılawshı tawılıptı, biraq háreketsiz juldızlardan parqı, hár kúni ay átirápında aylaǵan:Merkuriy,Sholpan,Mars,Yupiter,Saturn. Leykin, aytıw kerek, juldızlarǵa salıstırǵandaQuyash penenAy da óziniń ornın ózgertedi, sonıń ushındajeti planetanıń quramına kiredı.XVI ásirge shekem, bárshe planetalarJer átirapında aylanadı dep esplanıp kelingen.Nicolaus Copernicus(aytılıwı-Nikolay Kopernik) óz miynetlerinde tek ǵana Ay Jer átirapında aylanadı, basqa planetalar Quyash átirapında aylanadı dep jazǵan. Usı gápi menen ol Quyash penen Aydı bul planetalar sanınan ajırattı.
Jańa dáwirde jáne de úsh planeta ashılǵan:
1995-jılı Jerden 50jaqtılıq jılı uzaqlıqtaǵı, birinshiekstraquyashlı planeta ashıldı. Házirgi waqıtta olardan 300den aslamı belgili.
Quyash sistemasındaǵı planetalar eki toparǵa bólinedi —jer toparı planetaları hámgigant planetalar. Jer toparına kiriwshi planetalar xarakterli úlken ortasha tıǵızlıqqa iye.Merkuriydi basqa planetalarǵa qaraǵanda tıǵızlıǵı úlken dep oylasqa boladı, planetlardıń shama menen 60 % quraytuǵın tıǵızlıtemiryadroǵa iye; Sholpan, massa hám tıǵızlıǵı tárepinen Jerge uqsas, yadro orayında, Jerge salıstırǵanda, bay temirge iye, al onıń qabıǵındaǵısilikatlar tıǵızlıǵı Jergedegige salıstırǵanda sál kóbirek; Jerdiń ortasha tıǵızlıǵı hár kub santimetrde 5,5 grammǵa teń bolıp, massası shama menen 6*1024 kilogramm. Onda tek suyıq haldaǵı suwdıń kólemi 1 million 370 mıń trillion (1,37*1018) kub metr bolıp, ulıwmalıq maydanı 3 mıń 610 milliard kvadrat metrge teń. Basqasha aytqanda, ol Jerdiń tolıq betiniń 71 protsentin quraydı. Qurǵaqlıqtıń ortasha biyikligi teńiz betinen 875 metr, al dúnya okeanınıń ortasha tereńligi 3800 metrge shekem baradı; Marstıń betiniń topıraǵı úlgisiniń analizi onıń quramında temir (12-15% qa shekem), kremniy (20% qa shekem), alyuminiy (2-4% qa shekem), kaltsiy (3-5% qa shekem), magniy (5% qa shekem), altı gúkirt (3% qa shekem) hám az muǵdarda fosfor, rubidiy hám strontsiylardıń bar ekenligin kórsetti.
Gigant-planetalarda júdá kishi ortasha tıǵızlıqqa hám ózgeshe atmosferalıq quramǵa iye. Bul olar Quyashtaǵı quraytuǵın zatlarǵa uqsas zatlardan quraytuǵınlıǵın. Hám tiykarınanvodorod hámgeliy.
 | Bul maqalashala. Siz onıbayıtıp, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.
Bul shala maqala haqqında ulıwma úlgi bolıp, ilajı bolsa oljáne de anıqlaw úlgige almastırılıwı kerek. |
